Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri
TALIŞ VƏ SAXUR DİLLƏRİNDƏ LEKSİK VAHİDLƏRİN PARALELLİYİ
Yüklə 6,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
TALIŞ VƏ SAXUR DİLLƏRİNDƏ LEKSİK VAHİDLƏRİN PARALELLİYİ Açar sözlər: Talış, Saxur, dil, xalq, leksik, ədəbi dil Key words: Talysh, Sahur, language, people, lexical, literary language “Azərbaycanın varı, dövləti təkcə onun yeraltı və yerüstü sərvətləri deyil, onun ərazisində yaşayan xalqlardır”
Azərbaycan Respublikasının ərazisində yaşayan xalqların və etnik nümayəndələrin dillərinin müqayisəli elmi təhlili və tədqiqi ən aktual vəzifələrdəndir. Müstəqil Respublikamızın Prezidenti “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 63
cənab İlham Əliyev 11 yanvar 2016-cı ildə imzaladığı sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndini rəhbər tutaraq Azərbaycanda multikulturalizm ənənlərinin qorunub saxlanması, daha da inkişaf etdirilməsi və geniş təbliğ olunması məqsədi ilə 2016-cı ili Azərbaycan Respublikasında “Multikulturalizm” ili elan etdi, tarixi İpək yolunda yerləşən Azərbaycanımızı müxtəlif sivilizasiyaların qovuşduğu məkan olaraq, əsrlər boyu milli- mədəni rəngarənglik mühitinin formalaşdığı, ayrı-ayrı millətlərin və konfessiyaların nümayəndələrinin sülh, əmin-amanlıq, qarşılıqlı anlaşma və dialoq şəraitində yaşadığı diyar kimi tanındığını da qeyd etdi. Bu da məlumdur ki, yerli dialektlərin bəziləri inkişaf edərək milli ədəbi dilin əsası olur. Belə ki, ədəbi dilin lüğət tərkibi yerli dialektlərin lüğət tərkibindən çox zəngindir. Ədəbi dil insanların bütün iş sahələrini əhatə etdiyi üçün onun təsir dairəsi yerli dialekt və şivələrin təsir dairəsindən qat- qat genişdir. Dialektlər də öz növbəsində bu və ya digər fəaliyyət sahəsinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq spesifik sözlərə malik olur ki, ədəbi dil də bunun hesabına zənginləşir. Azərbaycan xalqı müxtəlif xalqlarla müxtəlif şəkildə əlaqə və münasibətdə olmuş və olmaqdadır. Azərbaycan dili yaxın xalqlar arasında geniş nüfuz dairəsinə və təsirə malik olduğuna görə həmin xalqların ümumünsiyyət vasitəsinə çevrilmişdir. Tədqiqatımızda Müstəqil Azərbaycan Respublikasında yaşayan azsaylı xalqların dilində - Talış və Saxur dilində oxşar leksik vahidlərin müqayisəli təhlilindən bəhs olunur. Talışlar Azərbaycan Respublikasının cənub-şərqində, əsasən Lənkəran, Astara və qismən Masallı, Lerik rayonlarında, eləcə də İranın şimalında, əsasən Gilan ostanında, az sayda Ərdəbildə Nəmin şəhərində yaşayırlar. Talış dili Hind – Avropa dillərinin Hind – İran qoluna daxildir. Talış dilinin daxil olduğu Kaspi dil qrupu, Hind – İran dillərində İran dil qrupuna daxil olan şimal – qərbi İran dil yarımqrupunun qoludur. Kaspi dil qrupuna aid olan gilan dili, mazandaran dili, simnan dilləri bu dilə daxil olan dillərdən hesab olunur. Talış dili fars, tat, kürd, tacik, osetin, puştu, dəri, beluc və s. dillərinə yaxındır. Slavyan (rus, belorus, ukrayna, çex, polyak və s.), baltik (Litva, latış), german (alman, ingilis, isveç və s.) dilləri ilə uzaq qohumdur (1). Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində leksik fərqləri araşdırmaq, həm ayrı-ayrı dialekt və şivələrimiz arasında, həm də müasir ədəbi dillə qarşılıqlı əlaqəsini vermək, eləcə də Azərbaycan dili ilə başqa qohum olan və qohum olmayan dillər arasında oxşar və fərqli cəhətləri müəyyənləşdirmək və onların düzgün linqvistik qiymətini vermək olduqca lazımlıdır. Talış dili tarix boyu Azərbaycan ədəbi dili, onun bu və ya digər dialektləri ilə qarşılıqlı əlaqədə olmuşdur. Bunun nəticəsində qarşılıqlı dillər bir – birinə təsir göstərmişdir. Bu cür qarşılıqlı əlaqələr həmin dillərin leksik sistemində vacib iz buraxmışdır. Prof. Qəzənfər Kazımov qeyd edir: “yerli talışlarla qonşuluq nəticəsində Azərbaycan – türk əhalisi İrandilli tayfalara çoxlu söz verdiyi kimi, ünsiyyət prosesində onların bir çox səciyyəvi terminoloji sözlərini də mənimsəməli olmuşdur” (6, s.6). Saxur dili Azərbaycanda və Dağıstanda danışılan ləzgi dillərindən biridir. Azərbaycanda əsasən Zaqatala və Qax rayonlarında, Dağıstanda və Rutul rayonunda yerləşən saxur kəndlərində işlənilir. Saxur dili Qafqaz dillərinin Dağıstan qolunun cənub-şərq qrupuna aiddir (2). Azərbaycan milli tərkibinin rəngarəngliyi, burada yaşayan milli azlıqların, azsaylı xalqların və etnik qrupların müxtəlifliyi ilə bir çox ölkələrdən fərqlənir. Tarix boyu ölkəmizdə yaşayan müxtəlif xalqların nümayəndələri öz adət-ənənələrini, milli dəyərlərini qoruyub saxlayaraq gələcək nəsillərə ötürüblər. C.Gözbaraxlı yazır: “...saxur xalqını başqa xalqlar arasında doğma, doğma Azərbaycanımızda isə yad hesab etmirik. Hesab edirik ki, azsaylı xalqların dilləri arasında bu dillərin püxtələşməsi baxımında müəyyən əlamətləri ilə seçilən sirli söz xəzinəsi vardır” (4, s.176). Xalqların bir-biri ilə müxtəlif əlaqələri və birgə yaşayışı zamanı daha çox məişət və iqtisadi cəhətdən ünsiyyət yaranır. Bu cür tarixi ünsiyyət və əlaqələrin nəticəsində ana dilimizdən həmin xalqların dillərinə yaşayışın bütün sahələri ilə bağlı bir çox söz və ifadələr keçmişdir. Müxtəlifsistemli dil ailələrinə daxil olan Talış və Saxur dillərində qeydə alınan oxşar leksik vahidlərin müqayisəli təhlili, demək olar ki, ilk dəfədir tədqiq olunur. Məqalədə göstərilən leksik vahidlər həm Talış dilində, həm də Saxur dilində (4) qeydə alınmış folklor materialları və xalq danışıq dilinə əsasən təhlil olunur və iki qrupda sadalanır: “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 64
1) Həm fonetik tərkibi, həm də ifadə etdiyi leksik mənası oxşar olan vahidlər a) talış dilində b) saxur dilində sim – məftil sim – məftil gəbə - xalça gəbə - xalça dinq - çəltik döymək üçün dəyirman dinq – çəltik döyən alət cecim/cəcim – döşəməyə salmaq üçün palaz cecim– döşəməyə salmaq üçün palaz çin – oraq çin – oraq
Müqayisə zamanı sözləri etimoloji təhlil edərkən bəzi məqamları qeyd etmək istəyirik. Məsələn, sim sözü farsca “gümüş” deməkdir. Cecim fars mənşəli söz olub, yun ipdən toxunulmuş zolaqlı, ala-bəzək, nazik palazdır. Elmi mənbədə çin sözü iki mənada izah olunur: 1) Orağın dişli formasıdır. Çin (Kitay) sözü ilə bağlıdır. Çini (qablar) da Çin sözü ilə bağlıdır. Bunlar (çin, çini qab)ilk dəfə Çində istehsal olunduğu üçün belə adlanıb. 2) Həqiqət mənasında işlədilən bu söz Çin dilindən keçmişdir (mənası “həqiqət”dir), rütbə mənasındakı çin də Çin dilinə məxsusdur (çinovnik, çin-çin yığmaq sözləri də burdandır). Qab mənasındakı çən (neft çənləri) sözü də, bəzi alimlərin fikrincə, Çin dilindən keçmədir, çəllək sözü də qohumdur. Həqiqət anlamını verən çin sözü ilə eyni deyil, omonimdir (“mərtəbə” deməkdir) (3, s.137).
2) Fonetik tərkibi fərqli, leksik mənası oxşar olan vahidlər a) talış dilində b) saxur dilində kaqi /kaqe – toyuq kate – toyuq mığə - bədənin nazik sümüyü mənasında mığa - çiyin nağ/nəğ – damaq nağ – yaş cəndək/cəmdək – bədən candak – bədən çəxo – bıçaq çıka – bıçaq canq/çanq - əl ilə qapmaq çank – tələ dərqəz – kol biçən deryaz – kol biçən bırz – düyü birinz – düyü şartük – çəltik şaltük – çəltik xandax – xəndək qandax – xəndək künəleynə - yemişan ağacı kuneliynayuv – yemişan ağacı
Hər iki azsaylı xalqın dilində işlək olan canq/çanq/cank sözü “tutmaq”, “mühasirəyə salmaq” mənasındadır. Belə ki, cənq/çəng farsca “pəncə”, “dırnaq” deməkdir. Dırnaqla yaralamaya isə çənqe (çəngi) deyirlər (3, s.67). Şartük, şaltük sözlərində kök söz “su” anlamını ifadə edən çək, çisək (3, s.67) kimi sözlər ilə qohum olduğu və “su sevən” (bitki) mənasında işləndiyi qənaətinə gəlmək olur. Talış dilində toplanmış materialların təhlilində tük sözünü “çəltik əkilən sahə” mənasında işləndiyini görmək olur. Məs.: A ğız, sən gə bu tükə, Çörəg ver də, bi tikə, Gözum yoldə qalıbdi Yar gələrmi bu tükə? (Bayatı) Bunlardan başqa həm Talış, həm də Saxur dilində elə sözlər də vardır ki, onların fonetik tərkibi oxşar olsa da, leksik mənaları tamamilə fərqlidir. Məsələn; Saxur dilində zer “inək” mənasında, Talış dilində zer “əzgil” mənasında, saxur dilində se “keçi”mənasındadır. Talış dilində se sözünün bir neçə mənada işləndiyi göstərilir: 1) три- “üç”; 2) брать, получать- “almaq, götürmək”; 3) покупать- “almaq, satın almaq” (5, s.327). Demək olar ki, hər iki azsaylı xalqın dilində bu cür sözlər çoxluq təşkil edir. Ayrı-ayrı dillər qohumluq əlaqələrindən asılı olmayaraq bir-biri ilə özlərinin bütün tarixi inkişaf mərhələlərində və eləcə də, müasir dövrdə qarşılıqlı təsirə məruz qalır. Eyni zamanda, bu və ya digər bir dilin tərkib ünsürlərini təşkil edən dialektlər də öz növbəsində bu prosesdə fəal iştirak
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 65
edir. Bunlar da daxil olduqları dilin ayrı-ayrı dialektləri ilə qarşılıqlı əlaqəyə girir, qarşılıqlı təsirdə bilavasitə özünü təzahür etdirir, lakin bununla kifayətlənməyib, təmasda olduğu hər hansı başqa bir dillə qarşılıqlı münasibətdə olur. Beləliklə, dil və dialektlər arasında qarşılıqlı təsir hadisələri yaranır. Bu və ya başqa dilin öz qrupu içərisində müstəqil və ya asılı rolunu bu dilin özünə məxsus olub, öz qrupunun başqa dillərində olmayan fonetik, leksik və qrammatik nümunələr tapmaqla, onun xüsusi vəziyyətini tədqiq etmək və qohum dillərin içərisindəki yerini müəyyən etmək olar (7, s.13). Dillər arasındakı əlaqələr ədəbi dil və dialekt səviyyələrində baş verir. Tarixən müxtəlifsistemli dillər arasındakı əlaqələr daha çox dialekt səviyyəsində başlanır; ədəbi dil səviyyəsindəki münasibətlər nisbətən sonrakı dövrlərdə formalaşır. Təbii haldır ki, xalq nə qədər kiçik olsa da, ünsiyyətdə, münasibətdə olduğu hər hansı bir xalqla daima yaşayışın bütün sferalarına aid olan qarşılıqlı dil əlaqələrini qurur. Hər iki xalqa məxsus söz və ifadələr bir dildən başqa dilə keçərək zamanla orada yaşayır və çox hallarda vətəndaşlıq hüququ qazanaraq o dilin leksik layında ümumişlək olur.
Ədəbiyyat 1. az.m.wikipedia.org/wiki/Talış_dili 2. az.m.wikipedia.org/wiki/Saxur_dili 3. Əhmədov B. Etimologiya lüğəti (Araşdırmalar, mülahizələr). 4400-ə yaxın sözün etimoloji yozumu. Bakı – 2015, 287 s. 4. Gözbaraxlı C. Saxurlar. Bakı – 2016, 176 s. 5. Мамедов Н. Талышско-русско-Азербайджанский словарь. Баку-«Нурлан» - 2006, 439 с. 6. Mirzəyev E. Azərbaycan dili Lənkəran və Astara şivələrinin terminoloji leksikası. “Elm və Təhsil”, Bakı – 2010, 182 s. 7. Tahirov İ. Dialekt leksikasında alınma sözlər (şərq qrupu dialekt və şivələrinin materialları üzrə). Bakı – “Nurlan” – 2004, 135 s.
Xülasə Məqalə Müstəqil Azərbaycan Respublikasında yaşayan azsaylı xalqların dilində - Talış və Saxur dillərində oxşar leksik vahidlərin müqayisəli təhlilinə həsr edilmişdir. Bu mövzu ilk dəfədir ki, tədqiqata cəlb olunur. Azərbaycan milli tərkibinin rəngarəngliyi, burada yaşayan milli azlıqların, azsaylı xalqların və etnik qrupların müxtəlifliyi ilə bir çox ölkələrdən fərqlənir.
S.O.Agayeva The lexical parallelism in Talysh and Tsakhur languages.
Summary
The article is dedicated a comparative analysis of lexical units of the Talysh and Tsakhur languages of the minorities living like in the Independent Republic of Azerbaijan. This is the first time that research is drawn to the subject. The composition of the Azerbaijani national minorities and ethnic groups and national minorities living here, diversity, diversity of advantageously differs from many countries.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 66
Təranə Xəlilova, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin dosenti tarana11@box.az AZƏRBAYCANDA ETNOLİNQVİSTİK PROSESLƏR (AZƏRBAYCANDA YAŞAYAN XALQLARIN DİL TƏSNİFATI) Açar sözlər: Etnik birliklər, təsnifat, antropoloji, linqvistik, genealoji, dil ailələri Keywords: Ethnic associations, classification, anthropological, linguistic, genealogical, linguistic families
Azərbaycanlılar Qafqaz regionunda say etibarilə yerli xalqlar arasında birinci ümumilikdə isə ruslardan sonra ikinci yerdə dururlar. Azərbaycan Respublikası əhalisinin sayı 8,3 milyondur. Azərbaycanda 8 milyondan çox azərbaycanlı yaşayır. Bundan başqa azərbaycanlılar Gürcüstanda, Mərkəzi Asiya və Qazaxıstanda, Rusiyada, Türkiyədə böyük qruplar halında yaşayırlar. Dünyada hazırda 50 milyondan çox azərbaycanlı yaşayır. Azərbaycan çoxmillətli ölkədir. Burada azərbaycanlılarla yanaşı çoxlu miqdarda etnik qruplar: ləzgilər, avarlar, saxurlar, rutullar, udinlər, xınalıqlar, qrızlar, buduqlar, gürcülər, talışlar, tatlar, türklər, ruslar, ukrainlər, belaruslar və digər хаlqlаr yaşayırlar. Azərbaycanda subetnoslar еtnоqrаfik qruplаr da yaşayır: ayrımlar, padarlar, şahsevənlər və s. bu cür subetnoslara aiddir. Bu subetnosların dili Azərbaycan dilidir. Еtnik qruplаr tаtlаr, tаlışlаr, kürdlərin dilləri – Аvrоpа dilm аiləsinin İrаn budаğınа аiddir. Qafqaz dilli xalqlar isə ləzgilər, avarlar, saxurlar, udinlər, buduqlar, qrızlar, xınalıqlar, yengiloylardır ki, bunlar da başlıca olaraq Azərbaycanın şimalşərq və şimal-qərb rayonlarında məskunlaşmışlar.[4, s. 69] Hazırda Azərbaycan ərazisində məskunlaşmış xalqların dilləri, əsasən, dörd böyük dil ailəsinə - türk, Şimali Qafqaz, hind-Avropa və kartvel dil ailələrinə mənsub olsalar da, ölkədəki müasir etnolinqvistik durumda dominantlıq türk dillərinin oğuz qrupuna daxil olan Azərbaycan dilinə məxsusdur. Belə ki, Azərbaycan Respublikası əhalisinin tam əksəriyyəti məhz bu dildə danışır. Müasir Azərbaycan dili 1-ci minilliyin əvvəllərindən indiki Azərbaycan ərazisində məskunlaşmağa başlamış türk mənşəli tayfaların dilləri əsasında, uzun tarixi inkişaf prosesinin gedişində formalaşmışdır. Şimali Qafqaz dilləri Azərbaycan ərazisində ləzgi, avar, saxur, udi, xınalıq, buduq və qrız dilləri ilə təmsil olunmuşdur. Bu dillər başlıca olaraq ölkənin şimal-şərq rayonlarında yayılmışdır. Azərbaycan ərazisində daşıyıcılarının sayına görə Şimali Qafqaz dilləri içərisində ən geniş yayılanı ləzgi dilidir. Ləzgi dili Şimali Qafqaz dil ailəsinin Dağıstan qrupunun ləzgi yarımqrupuna daxildir. Şimali Qafqaz dil ailəsinin ləzgi yarımqrupuna udi dili də aid edilir (bu dilin ləzgi yarımqrupuna mənsubluğu elmdə mübahisəlidir). Hazırda udilər Qəbələ rayonunun Nic kəndində və Oğuz rayon mərkəzində məskunlaşmışlar. Azərbaycan ərazisində Dağıstan dilləri qrupunun ləzgi yarımqrupuna saxur dili də daxildir. Saxurlar 3 rayonun - Qax (Qum və Sarıbaş kəndləri), Zaqatala (Yeni Suvagil, Gezbarah, Kaç və Muxax kəndləri) və Balakən ərazilərində məskunlaşmışlar. [1, s. 147-150] Azərbaycanın şimal-şərqində yayılmış "Şahdağ qrupu" - xınalıq, buduq və qrız dillərini də Dağıstan dilləri qrupunun ləzgi yarımqrupuna aid edirlər. Xınalıq dilində Quba rayonunun eyni-adlı kəndinin sakinləri danışırlar. Buduqlar Quba rayonunun Buduq, Güney Buduq və Dəli Qaya kəndlərində, qrızlar isə həmin rayonun Əlik, Cek və Haput kəndlərində yaşayırlar. Əsasən, Zaqatala və Balakən rayonlarının ərazisində yayılmış avar dili isə Şimali Qafqaz dil ailəsinin Dağıstan qrupunun avar-ando-didoy yarımqrupuna daxildir. Hind-Avropa dil ailəsinin İran qrupu dilləri Azərbaycan ərazisində tat, talış və kürd dilləri ilə təmsil olunmuşdur. Tat dili İran dillərinin cənub-qərb yarımqrupuna daxildir. Bu dil, əsasən, Abşeron yarımadasının bir neçə kəndində, eləcə də Xızı, Siyəzən, Dəvəçi və Quba rayonlarının ərazisində yayılmışdır. Tatlar dini mənsubiyyətinə görə üç qrupa bölünür: müsəlman tatlar, xristian tatlar (monofızitlər), iudaist tatlar və ya dağ yəhudiləri. [1, s. 148]
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 67
Talış dili İran dillərinin şimal-qərb yarımqrupuna daxildir. Bu dil Azərbaycanın cənub-şərqində -Lənkəran, Astara, Lerik və Masallı rayonlarının ərazisində yayılmışdır. Kürd dili İran dillərinin qərb yarım-qrupuna aiddir. Kürd dili Laçın, Qubadlı, Kəlbəcər və Azərbaycanın bəzi başqa cənub-qərb rayonlarının ərazisində yayılmışdır. Hind-Avropa dil ailəsi Azərbaycan ərazisində, həmçinin, rus və erməni dilləri ilə təmsil olunmuşdur. Rus dili hind-Avropa dil ailəsinin slavyan qrupunun şimal-slavyan yarımqrupuna daxildir. Rus dilinin daşıyıcıları, əsasən, Azərbaycan şəhərlərində və ilk növbədə Bakıda məskunlaşmışlar. Erməni dili isə hind-Avropa dillərinin ayrıca qrupunu təmsil edir. Erməni dili Qarabağın dağlıq hissəsinin bir neçə rayonunda yayılmışdır. Kartvel dil ailəsi Azərbaycanda gürcü dili ilə təmsil olunmuşdur. Bu dilin daşıyıcıları xristian və müsəlman ingiloylardır. Onlar, əsasən, Qax, Zaqatala və Balakən rayonlarında məskunlaşmışlar. Azərbaycanda, Türkləşmə prosesi yalnız türk aborigenlərin cənubdan gələn oğuzlar və şimaldan gələn qıpçaqlarla qarışması, nəticəsində, bunların assimilyasiyasından sonra başlandı və getdikcə sürətlənib XI-XII əsrlərdə qurtararaq, Azərbaycan və Arran ərazisində müasir Azərbaycan millətini əmələ gətirən türkdilli Azərbaycan xalqının təşəkkül tapması ilə nəticələndi. XIX-XX əsrlər Azərbaycan dilinin ən sürətli tərəqqi və çiçəklənmə dövrü olmuş, bunun nəticəsində də Azərbaycan dili müasir dünyanın funksional baxımdan ən inkişaf etmiş dillərindən birinə çevrilmişdir. [1, s. 149] XIX-XX əsrlərdə Azərbaycanda etnolinqvistik proseslərin inkişafında dörd əsas mərhələni qeyd etmək olar: Rusiya imperiyası tərkibində (XIX əsr – 1917-ci il); Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrü (1918-1920-ci illər); sovet dövrü (1920-1991-ci illər); dövlət müstəqilliyinin bərpasından sonrakı dövr (1991-ci ildən sonrakı mərhələ). [7, s. 10] Bu mərhələlər bir-birindən dövlət səviyyəsində həyata keçirilən dil siyasətinin əsas xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir. Dil siyasəti dövlətin dil sahəsində iradəsini həyata keçirməyin ən effektiv və güclü vasitəsidir. Son 200 il ərzində ölkədəki etnolinqvistik proseslərin inkişaf istiqamətini müəyyənləşdirən əsas amillər sırasında ilk növbədə ölkənin Rusiya imperiyası tərəfindən işğalmı qeyd etmək lazımdır. Rusiya imperiyasının müstəmləkə siyasətinin ideoloji əsasmı ruslaşdırma xətti təşkil etdiyi üçün ölkədə dillərin qeyri-bərabərliyi prinsipi qanunvericilik səviyyəsində təsbit olunmuşdu. Rusiya imperiyasının hakim dairələri sərt dövlət dili siyasətini həyata keçirirdilər. Bu siyasətin ən səciyyəvi xüsusiyyətləri bir tərəfdən rus dilinin dövlət dili elan olunaraq onun zorla qeyri-rus xalqlara qəbul etdirilməsi, digər tərəfdən isə əsarətdə olan xalqların ana dillərinin inkişafı qarşısında müxtəlif süni əngəllərin yaradılmasından ibarət idi. Qonşu regionlar, məs., Gürcüstan və Ermənistanla müqayisədə ruslaşdırma siyasəti Azərbaycanda xüsusilə kobud və amansız formada həyata keçirilirdi. Belə ki, gürcü və erməni dillərinə nisbətən çarizmin Azərbaycan dilinə münasibəti daha dözülməz idi və bu dilin cəmiyyət həyatının əsas sahələrindən sıxışdırılıb çıxarılması üçün çeşidli qadağalar tətbiq olunurdu. Tanınmış etnolinqvist Y. Deşeriyevin hesablamalarına görə, Rusiya imperiyası dövründə Azərbaycan dili ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi, mədəni və elmi həyatın 22 əsas sahəsindən yalnız 9- da fəaliyyət göstərirdi. Qalan sahələrdə isə rus dili hökm sürürdü. [1, s. 150] Lakin çarizmin bütün cəhdlərinə baxmayaraq, Azərbaycan dilinin funksional inkişafının qarşısını almaq mümkün olmadı. XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində baş verən köklü sosial- iqtisadi dəyişikliklər, kapitalist münasibətlərinin bərqərar olması, Azərbaycan millətinin formalaşması prosesi milli dilin funksional inkişafı prosesində ciddi dəyişikliklərə - onun tətbiq sahələrinin xeyli artmasına gətirib çıxardı. Azərbaycan dilinin dünyəvi təhsil sistemində tətbiq miqyası genişləndi, bu dildə mətbuat və teatr yarandı, ədəbiyyat nəşr edildi. Digər tərəfdən, hətta belə əlverişsiz şəraitdə də Azərbaycan dili Cənubi Qafqaz və Dağıstan ərazisindəki millətlərarası münasibətlərdə əsas ünsiyyət vasitəsi kimi öz rolunu qoruyub saxlaya bilmişdi. Hələ 19 əsrin əvvəlində bir çox rus tədqiqatçıları Azərbaycan dilinin bu keyfiyyətini qeyd edərək, onun regiondakı rolunu fransız dilinin Avropadakı rolu ilə müqayisə edirdilər. Bu vəziyyət XIX əsrin sonlarına kimi davam edirdi. Belə ki, XIX əsrin 80-ci illərində Qafqazda “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 68
olmuş Y. Veydenbaum qeyd edirdi ki, sadəliyi və öyrənmək üçün asanlığı Azərbaycan dilini bütün Şərqi Qafqaz üçün beynəlxalq dilə çevirmişdir. Azərbaycan dilinin funksional inkişafı sahəsində köklü dəyişikliklərə isə yalnız 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin elan edilməsindən sonra nail olmaq mümkün oldu. Bu hadisə Azərbaycan dilinin funksional inkişafında yeni mərhələnin başlanğıcını qoydu. Belə ki, dil sahəsində milliləşdirmənin həyata keçirilməsi bu dövrdə milli hökumətin fəaliyyətinin prioritet istiqamətlərindən biri idi. Dil sahəsində milliləşdirmə siyasətinin əsas mahiyyətini Azərbaycan dilinin müstəmləkəçilik dövründə itirilmiş mövqelərinin bərpası və keçmiş metropoliya dilinin tədricən cəmiyyətin əsas sahələrindən sıxışdırılıb çıxarılması təşkil edirdi. [7, s. 11] Bu sahədə ilk addım müvafiq hüquqi bazanın yaradılması oldu. 1918-ci il iyunun 27-də milli hökumətin qərarı ilə yeni və ən yeni dövrdə ilk dəfə olaraq Azərbaycan dilinə dövlət dili statusu verildi və dövlət orqanlarında kargüzarlığın bu dildə aparılmasına başlandı. 1918-ci il avqustun 28-də Azərbaycan dilində savadlı milli kadrların hazırlanması məqsədilə ölkədəki təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi haqqında qərar qəbul olundu. Azərbaycan dilində fəaliyyət göstərən ali təhsil müəssisələrinin yaradılması və Azərbaycan əlifbasının islahatı üçün ilk addımların atılması da 1918-1920-ci illər müstəqillik dövrünün əsas nailiyyətlərindəndir. Bu baxımdan 1918-1920-ci illər dövrünü son iki yüz ildə Azərbaycan dilinin funksional inkişafında dönüş nöqtəsi hesab etmək olar. Belə ki, XX əsrin sonrakı onilliklərində bu sahədə baş verən proseslər 1918-1920-ci illərdə əsası qoyulmuş tendensiyaların xeyli dərəcədə inkişafı və dərinləşməsinin təzahürü idi. [1, s. 147-150] 1920-ci ilin aprelində hakimiyyəti ələ keçirmiş bolşeviklər qeyri-rus xalqlarının sovet hakimiyyətinə münasibətdə loyal-lığını təmin etmək məqsədilə milli dillərin inkişafı üçün minimum şərait yaratmağa məcbur idilər. Bolşevik hakimiyyətinin milli ucqarlarda möhkəmləndirilməsi zərurəti də bunu tələb edirdi. Bu məqsədlə 1921-ci il martın 29-da Azərbaycan İnqilab Komitəsinin sədri N. Nərimanov Azərbaycan SSR idarələrində türk dilində kargüzarlığın tətbiqinin təşkili haqqında sərəncam imzaladı. 1923-cü il iyunun 27-də isə Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin dekreti ilə türk dili Azərbaycan SSR-in dövlət dili elan edildi. Bütün bu dövlət sənədləri hüquqi normadan daha çox siyasi deklarasiya xarakteri daşıyırdı. Belə ki, SSRİ-nin bütün ərazisində olduğu kimi, Azərbaycanda da dövlət dili de-fakto rus dili idi. Buna baxmayaraq, milli dillər üçün yaradılmış məhdud imkanlar belə XX əsrin 20-30-cu illərində Azərbaycan dilinin təhsil, mətbuat və kitab çapı sahəsində funksional inkişafına təkan verdi. Məsələn, 1939/40-cı tədris ilində Azərbaycanın ibtidai və orta məktəblərində oxuyan 638427 şagirddən 68,6 %-i Azərbaycan, 18,9 %-i rus, 12,1 %-i erməni və 0,4 %-i gürcü dillərində təhsil alırdı. 1939-cu ildə respublikada Azərbaycan dilində 81, rus dilində 46, digər dillərdə isə 9 qəzet çap olunurdu. Həmin ildə respublikada buraxılan qəzetlərin ümumi tirajının 55,7%-i Azərbaycan, 33,7%-i rus, 10,6%-i isə digər dillərin payına düşürdü. [1, s. 149] Lakin Azərbaycan dilinin nisbətən sərbəst inkişafı üçün belə əlverişli dövr uzun çəkmədi. Artıq XX əsrin 30-cu illərinin sonundan başlayaraq SSRİ rəhbərliyi milli fərqlərin aradan qaldırılması prosesini süni şəkildə sürətləndirmək xəttini götürdü ki, bu da mahiyyət etibarilə xalqların ruslaşdırılması siyasəti demək idi. [7, s. 9] Milli əlifbaların latın qrafikasından kirill qrafikasına keçirilməsi, rus dilinin funksional inkişafı üçün imtiyazlı şəraitin yaradılması bu siyasətin əsas ünsürləri və tərkib hissəsi idi. 1938- ci ilin martında SSRİ XKS və ÜK(b)P MK tərəfindən qəbul edilmiş qərarla 1938/39-cu tədris ilindən rus dilinin istisnasız olaraq bütün ümumtəhsil məktəblərində məcburi tədrisinə başlandı. Lakin 50-ci illərin ortalarından başlayaraq milli dillərin inkişafına diqqət artırıldı. 1956-cı il avqustun 21-də Azərbaycan SSR Ali Sovetinin 4-cü çağırış 3-cü sessiyasında Azərbaycan dili haqqında xüsusi qərar qəbul edildi. Bunun ardınca respublikanın dövlət idarələrində Azərbaycan dilinin tətbiqi üçün real addımlar atılmağa başlansa da, az sonra mərkəzi hakimiyyətin təzyiqi ilə bu proses dayandırıldı. 60-cı illərin ortalarında isə SSRİ-də milli münasibətlər, o cümlədən dil sahəsində nisbi “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 69
mülayimləşmə dövrünə birdəfəlik son qoyuldu. Bu dövrdən başlayaraq SSRİ-nin dağılmasınadək ruslaşdırma siyasəti Sovet dövlətinin daxili siyasətinin əsas istiqamətlərindən birini təşkil edirdi. Maraqlıdır ki, bu siyasət milli-rus bilinqvizminin (ikidillilik) inkişafı pərdəsi altında aparılırdı. Buna görə də milli-rus bilinqvizmi heç də rəsmi təbliğatın təqdim etməyə çalışdığı kimi müxtəlif dillərin qarşılıqlı inkişafı və zənginləşməsinə deyil, birtərəfli surətdə azərbaycanlılar arasında rus dilinin yayılmasını sürətləndirmək və bu dilin ictimai həyatın müxtəlif sahələrində hökmranlığının təmin olunmasına xidmət edirdi. [3, s. 114] Lakin mərkəzin bütün təzyiqlərinə baxmayaraq, respublikanın 1978-ci ildə qəbul olunmuş yeni Konstitusiyasına Azərbaycan dilinin dövlət dili olması haqqında ayrıca maddə salındı. Həmin maddənin o dövrdə xeyli dərəcədə formal xarakter daşımasına baxmayaraq, bu, Azərbaycan xalqının ciddi mənəvi-psixoloji qələbəsi idi. Belə ki, SSRİ-nin 15 müttəfiq respublikasından yalnız üçünün - Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanın konstitusiyalarında dövlət dili haqqında xüsusi maddə var idi.
Ədəbiyyat siyahısı 1. Balayev A., Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. 25 cilddə. “Azərbaycan” cildi. Bakı, 2007 2. Bünyadov Z., Azərbaycan VII-IX əsrlərdə, Bakı: “Şərq-Qərb”, 2007 3.Xudiyev N., I cild Seçilmiş Əsərləri Azərbaycan Ədəbi Dili Tarixi, Bakı 2012 4. Quliyeva N., Etnoqrafiya və Etnologiya, Dərs vəsaiti, Bakı – 2009 5. Rüstəmova A., Müasir dövrdə Azərbaycanda etnodil prosesləri. Bakı: “Qartal”, 2001 6.Yusifov Y., Qədim Şərq tarixi, Bakı: “Şərq-Qərb”, 2007 7. http://files.preslib.az/projects/remz/pdf/atr_dil.pdf Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanası, Azərbaycanda etnolinqvistik proseslər 8. http://millikimlik.az/article/a-7.html Azərbaycan etnogenezi, kimlik şüuru və tarix konsepsiyaları haqqında mülahizələr (15/05/2016)
Xülasə Etnik birlikləri qruplaşdırmaq və müəyyən əlamətlərinə görə sistemləşdirmək məqsədilə etnoqrafiya elmində müxtəlif təsnifat növlərindən istifadə olunur. Məsələn, xalqların coğrafi, dil, təsərrüfat-mədəniyyət, antropoloji təsnifatları mövcuddur. Dil xalqların və etnik birliklərin ən mühüm əlamətlərindən biri olduğuna görə, linqvistik təsnifat etnoqrafiya elmində daha geniş yayılmışdır. Bu təsnifat genealoji xarakter daşıyır və dilləri mənşə qohumluğu prinsipi ilə ayrı-ayrı dil ailələrində qruplaşdırır.
T.Xalilova Summary
Due to certain ethnic groups and in order to systematize the science of ethnography is the use of different classification. For example, geographical, linguistic, economic and cultural, anthropological classifications. Language is one of the most important features of the peoples and ethnic groups, according to the classification of linguistic science of ethnography more widespread. The genealogical classification to the principles of nature and origin of languages and groups separate language families.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 70
Sevda Qasımova, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru İsmayıllı Dövlət Humanitar və Texnologiya Kollecinin direktoru v.i.e sevda168qasimova@gmail.com
Azərbaycanın əhalinin etnik tərkibinin rəngarəngliyinə görə diqqəti cəlb edən rayonlarından biri İsmayıllıdır. Milli əsas təşkil edənlərlə bərabər burada “Şahdağ” etnik qrupları: ləzgilər, hapıtlar, bundan başqa tatlar, yəhudilər, ruslar (malakanlar) iqtisadi, mədəni, dil əlaqələri içərisində yaşamaqdadırlar. Hər bir etnik qrupun özünəməxsus adət-ənənələri, dili, dini inancları olmasına baxmayaraq, onlar iç-içə yaşadıqları digər etnoslarla yüz illərdir eyni vətəni eyni taleyi paylaşmaqla qarşılıqlı əlaqədədirlər. Müxtəlif etnoslar arasındakı münasibətlərdə dil mühüm rol oynayır. Hər cür mədəni əlaqələr içərisində dil əlaqələrinin ayrıca özəllikləri vardır. İstər aborogen, istərsə də sonradan bu torpağa köçürülmüş etnik qruplar köklərindən qidalanmamaqla - dil ailələrindən uzaqlaşmaqla içərisində yaşadığı, həm də dövlət dili funksiyasında olan Azərbaycan türkcəsinin mühüm təsirinə məruz qalmışdır. Bununla bərabər, dialekt səviyyəsində olsa belə, bu etnik qrupların dilləri Azərbaycan dilinə təsirsiz qalmamışdır. İsmayıllı rayonunun şivə xüsusiyyətlərini ələ aldığımızda buradakı dil əlaqələrinə dair maraqlı faktlar meydana çıxır. Lahıc və İsmayıllı şivələrinin dil əlaqələri Tarixi taleyi Azərbaycanla bağlı olan xalqlardan biri də İrandilli tatlardır. “Azərbaycan ərazisində tatlar, əsasən, respublikanın İsmayıllı, Xızı, Şamaxı, Quba, Dəvəçi və Abşeron ərazilərində daha kompakt şəkildə yaşayırlar. Tatlar bu ərazilərə hələ VI əsrdə İrandan köçürülməsi ədəbiyyatda qeyd olunur” (6, s.4). İsmayıllı rayonunda tatdilli etnik qrup kompakt şəkildə Lahıc qəsəbəsində və qəsəbəətrafı kəndlərdə yaşayırlar. Tatlar Azərbaycanın bir sıra ərazilərində yayıldığından, tat dilinin müxtəlif ləhcələri meydana çıxmışdır. G. Hüseynovaya görə, tat dilinin 1) şimal (sünni) şivələri – Quba, Dəvəçi, Qonaqkənd rayonları və Xızı rayonunun Qızıl Qazma kəndi ərazisində yayılmış şivələr; 2) mərkəzi (şiə) 84 şivəsi – Xızı rayonunun Ərüsküş və Dağquşçu kəndi ərazisində yayılmış şivə; 3) cənub (şiə) şivələri – Xızı rayonunun digər ərazilərində və Siyəzən rayonu ərazisində yayılmış şivələri və Abşeron, Balaxanı, Suraxanı, Lahıc və Məlhəm (Şamaxı) tatlarının şivələri daxildir (6 s.83-84). Leksik əlaqələr: Tədqiqatçı Gülsüm Hüseynovanın araşdırmalarında, Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğətlərində, yerli dil materiallarında və başqa mənbələrdən alınan dil faktları Lahıc şivəsi ilə Azərbaycan dili və onun İsmayıllı şivəsi arasındakı dil əlaqələrini üzə çıxarmağa imkan verir. Bu dil faktlarından bir neçəsini nəzərdən keçirək:
yanılmadan görə bilmə qabiliyyəti, uzaqgörmə”, “basaratı bağlanmaq” isə “gerçəyi görə bilməmək kimi bir duruma düşmək”(11); bazburud/bazbürd -«boy-buxun, görkəm»; (2s.39);
uşaqlarını bətnlərində veçexor yeyerdi” kimi bir deyim- inanc vardır ki, burdan ya həmin xoranın çanlı orqanizm kimi alqılanması, ya da həmin sözün məna dəyişməsi nəzərə çarpır);
hissəsi»; dıkqıli/duqqulu - «balaca, azca, bir az»; danqaz/danqoz - «lovğa, ədabaz, dikbaş» (2, s.122.); danqıl/dingil- «yüngülxasiyyətli» (İsmayıllı şivəsində dingil variantı eyni mənada işlənir); gildir/gildir - «gilə-gilə», «damcı-damcı» (İsmayıllı yerli şivələrində “bıldır-bıldır” fonetik şəklində ağlamaq feilinə aid olaraq işlənir); həmzotti/həmzətti- «həmzatlı», “insanla birlikdə doğulan ruh, can”(El içərisində həmin mifik təsəvvürlərə dayanan belə bir inanc var ki, insanlar arasında həmzadlı -mənfi auralı- sayılanlar yeni doğulmuş uşağın “üstünə girərlərsə” həmin uşaq ölə bilər, “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 71
yaşamaz); incəvora- «nə yaxşı ki», «xoşbəxtlikdən» (6, s.39); lələgüllə/ lələgili/ lələgillə - «çərəz» (İsmayıllı şivəsində isə “lələgilə” şəklində işlənir); düdüxçi - «yalançı» (düdüx’ «yalan» sözündən). Gülsüm Hüseynovanın “Tat dilinin leksikası” əsərində dil əlaqələri baxımından qeydə aldığı
«boyun» (Lahıc və yerli şivədə “misdən, alüminiumdan və s.-dən qayrılmış uzunsaplı çömçə” -qeyd bizimdir), s.39, qobi «kiçik dərə », qoğuş «koğus», «ağacın içindəki ovuq», dino (İsmayıllı şivəsində dəno – qeyd bizimdir) «həlim, - bişmiş düyü suyu», zəqto//zəqqitum «çox acı», kəm «az»; noqulay (İsmayıllı şivəsində naqolay-qeyd bizimdir) «yöndəmsiz»; nohur «su yığılan yer»,
şivəsində siyəzi şəklində “nazik” mənasında - qeyd bizimdir); vəçə//ve çə//beçə «körpə arı»; qart «dəryaz itil əmək üçün daş»; qəcələ «sağsağan»; siyapur «hayasız»; pənə - «pul»; ciyə - «kəndir»; kənək - «bərk, sınmayan»; sital «tənbəl» və s. sözləri də İsmayıllı şivəsinə Lahıc şivəsindən keçmiş sözlərdir (5). “Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti”ndə qeydə alınmış aşağıdakı tat mənşəli sözlər eynən İsmayıllıda Lahıc – türk dil əlaqələrinə örnək ola bilər: vaynaçar–farsça nāçār راچان "çarəsiz" sözündən, “heç olmazsa”, (s. 531; zır – “tamamilə”(s. 560); arna – “ədavət” (İsmayıllı şivəsində “bəhanə”) (s. 26); zahı – “yeni doğmuş qadın ( s. 554); ləvərə – qaydasından iri, (s.332); ləlöin - dilənmək (İsmayıllı şivəsində ac, yoxsul), (s.329), lələ-ata, (s.327); ləco- “zarafatşıl, məzhəkəçi” (s.326); latayir – “ədəbsiz söz” (s. 324); qudnə - lovğa (s. 312); qoyu – qatı (s.311) (1). Qarşılıqlı dil əlaqələrində türk-monqol mənşəli sözlər başqa bölgələrimizdə yaşayan tatların dilində olduğu kimi, İsmayıllı tatlarının dilində görünür. Bu sözlər Azərbaycan dili vasitəsi ilə Lahıc şivəsinə keçmişdir. Həmin leksik vahidlər Gülsüm Hüseynovanın araşdırmasında üzə çıxarılmışdır: kağaz/kağəz/koğəz, seyrəq/seyrey, sərün/sərin, buğa/büğo, bez, çiçəg/çiçeq,
sap çarxı», qırt «az, kəsik», dağar – «qurudulmuş mal, qoyun, keçi dərisindən tikilmiş kisə”, tuş – «tuş gəlmək», «rast gəlmək», uruğ- turuğ – «nəsil, nəvə-nəticə», ütüg – «zirək,diribaş» kəsüy – «yazıq, fağır, qəlbi sınıq (adam)» (5, s.64-65). Qrammatik əlaqələr: İstər tat dilinin Lahıc şivəsi, istərsə də hapıt dilində leksik əlaqələri ilə bərabər milli dilimizin milli azlıqların şivələrinə təsirlərini görməkdəyik. Azərbaycan tatlarının müxtəlif ləhcə və şivələrində işlənən birinci tərəfi Azərbaycan dilindən alınma -mış, - miş, - muş, - müş şəkilçisi ilə əmələ gəlmiş feili sifət, ikinci tərəfi isə tat dilinə məxsus köməkçi feillə ifadə olunan analitik feillərdə maraqlı xüsusiyyətlər aşkara çıxır. Belə ki, “birən”- “ol” feili artırılmaqla Azərbaycan dilindəki məsdər mənalı feillər yaranır. Məsələn: alışmış birən - «alışmaq, öyrəşmək»; allanmış
«inanmaq»; “birən” köməkçi feili milli feillərimizin başlanğıc formasına və adlara da artırıla bilir: qunoğbiran – “qonaq olmaq”; sataşbirən – “sataşmaq”. Həmin feili sifətlərə “soxtən”- “et” köməkçi feili artırmaqla təsirli feillər yaranır: aldatmış soxtən - «aldatmaq»; inanmiş soxtən - «inandırmaq»; xırdalamiş soxtan – xırdalamaq, tup soxtan – “toplamaq” v ə s. Lahıc ləhcəsində Azərbaycan dilinə məxsus derevativ sözlər mövcuddur ki, bunları dörd yerə bölmək olar: 1) Mənşəyindən asılı olmayaraq Azərbaycan dilindən hazır şəkildə alınmış düzəltmə sözlər: aqrebəli – əqrəbalı; aqrebəsüz – əqrəbasız ; binəli – əsaslı; binəsiz -– əsassız; təməlli;təməlsiz; anqirti – anqırtı, azqun – azğın; başçi – başçı, boğçə– baxça; cannığ– canlıq; düolı– dualı; dədəliy – ögey dədə; ilçi – elçi; oyləli – ailəli; uxşor – oxşar; əttuq – ətlik; kəsilmək üçün bəslənən heyvan; ğərəülçi – keşikçi; qirçi – qırla işləyən şəxs; oşboz – aşpaz; bülük – bölük, dəstə; 2) Azərbaycan dilinə məxsus leksik şəkilçilərin tat mənşəli sözlərə qoşulması ilə həmin dilə məxsus sözlər: ataşluq – odluq, yandırmaq üçün yer; yallü – uşaqlı; cıqqılı– kiçik xırda; cünəli – yanaqlı; dır-dırçı– deyingən; düvəli – tüstülü; dəbboğçi – dabbaqçı; əntiqəçi – köhnə şeylər satan;
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 72
həmzotti/həmzətti – həmzadlı; 3) Azərbaycan mənşəli -çi 4 , -iş 4 və s.şəkilçiləri ilə tat mənşəli –gəri şəkilçisinin birləşməsindən ibarət olan mürəkkəb –çigəri şəkilçisi vasitəsi ilə yaranan sözlər: başçigəri – başçılıq; ğərəvülçigəri – keşikçilik, qarovulçuluq; elçigəri – elçilik; yuxsulgəri – yoxsulluq; əkinçigəri – əkinçilik; gedişgəri – gedişat; 4) Azərbaycan dilinə aid sözlərə tat mənşəli şəkilçinin artırılması ilə yaranan düzəltmə sözlər: qapundan – qapmaq; yavoşlə – yavaşca; ügəi – ögeylik; yetimi – yetimlik; oşbozgəri – aşpazlıq; yetimgəri – yetimçilik Mürəkkəb söz yaradıcılığında da Azərbaycan türkcəsinin təsiri aydın görünür. Belə sözləri də 2 yerə bölmək olar: 1) Azərbaycan türkcəsindən hazır şəkildə alınan mürəkkəb sözlər: çoypüli –çay pulu; alış-vərişçi – alverçi; 2) Azərbaycan dilinə məxsus sözlə tat dilindən olan sözün birləşməsi ilə yaranan sözlər: kuxolu – dayıoğlu; nünqatığı– qəlyanaltı; yiğindərin – yır-yığış; yos nohran – yaş qoymaq; zirbıği – bığaltı; ux şundan – ox atmaq; təmizdili – təmizürəkli, açıqürəkli; təmiz soxtan – təmizləmək; əməyəruz – əməkgünü
İsmayıllıda əsasən Hacıhətəmli və Mollaisaqlı kəndlərində yaşayan hapıtlar qədim Alban tayfalarının nəsillərindən olub dünyada yalnız Azərbaycanda qeydə alınmış nadir etnoslardandır. “Şahdağ” etnik qrupuna daxildir. Hapıt dili də həm Azərbaycan türkcəsi həm də tarixən qonşuluqda yaşadıqları etnosların dillərindən təsirlənmişdir. Hapıt-türk dillərinin tarixi əlaqələrinin olması haqqında araşdırmaçıların görüş birliyi də vardır.
“Şahdağ” dillərinin lüğət tərkibində, səs sistemində və hətta qrammatik quruluşunda Azərbaycan dilinin təsiri özünü göstərir. Onların lüğət tərkibinə çoxlu Azərbaycan sözləri daxil olur, tədricən kök sözlərin yerini dilə daxil olan yeni Azərbaycan sözləri tutur. Azərbaycan dilinə məxsus sözdüzəldici şəkilçilər əsasında bu dillərdə yeni sözlər yaranır. Bu dillərə Azərbaycan dili vasitəsilə ərəb, fars, hətta rus sözləri də daxil olmuşdur. Aşağıdakı sözlər hapıt - Azərbaycan (türk) dil əlaqələrinə nümunə ola bilər: aralıcəər- “uzaqdan”; ayağqəbı – “ayağqabı; bəy – “ata”;
hecaya doğru inkişaf qanunauyğunluğunu ifadə edən “arpay”, “buğday” tipli sözləri xatırladır. Haput və qrız dillərində çaya “kür” deyilməsi tədqiqatçılarımıza imkan vermişdir ki, uzun müddət Kür çayının etimologiyası üzərində gedən mübahisəyə son qoysunlar və Zaqafqaziyanın bu ən böyük çayının öz adının qədim alban tayfalarının birinin dilindən aldığını sübut etsinlər (9). “Kür” sözünün türk mənşəli söz olması və hətta qədim şumerlərdə belə bu sözün işlənməsi haqqında yetərincə məlumatlar vardır. Qrız, buduq, xınalıq, ləzgi dillərində elə türk sözləri işlənir ki, bu gün bəzilərimiz həmin leksemlərin ilkin variantda mənasını başa düşmürük. Məsələn, kap - “meyvənin yeyiləndən sonra qalığı, şud -“taxtabiti”, yeb - “ip”, qajğan (qazan) və s. (9.) Hapıt dilinə Azərbaycan dili vasitəsi ilə və ya birbaşa azərbaycanda yaşayan tatların,ləzgilərin dindən keçmiş ərəb-fars sözləri də vardır. Tat dili vasitəsilə hapıt dilinə keçmiş sözlər: azar – “xəstə”; axri- “axrı”; lüzüd ədəmi – “ağ adam”; bəse – “bəst”i; bustan – “bostan”; dahar- “daş”; əmi – “əmi”; əynə - “güzgü”; əyəl – “uşaq”; adami – “adam”; ləhəd ədəmi – “qara adam”; mtəpkə - “balış”; nacax – “balta”; narduvan – “pilləkən”; nukər – “nökər”; şirni – “konfet”; və s. Hapıt-ləzgi ortaq sözləri: riş – rış - “qız”; bəlkən – balkan - “at”; xu-fu-“çörək”; xəd-yad- “su”; gədə- qada-“oğlan”; bədəy-bade-“nənə”; babay-ba-“baba”və s.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 73
Araşdırmaçı, yazıçı-publisist Xeyrulla Ağayev bu fikirdədir ki, hapıtlar xarakter, psixologiya, məişət baxımından türk ruhuna çox yaxındırlar. Hapıtların inanclarında göy tanrıçılıq inamı indi də yaşamaqdadır. Hapıt etnosundan olan müəllif yazır:”Türkiyə türklərində sənədə "kahat" deyirlər, bizdə də bu (eynən (sənəd) anlamındadır. Bizdə Allaha qoq deyirlər. Qoq "yüksəklik", "göy" mənasındadır. Yüksəkliyə də "qoq ki qağa" deyirik, yəni "Allahın yüksəkliyi" (10). Müəllif həm kultur, həm də dil əlaqələrinə örnək olaraq “iməcilik” sözünə diqqəti çəkir. Ta qədimdən əski türk toplumunda qarşılıqlı yardımın ən geniş yayılmış formalarından biri “imece” - "iməcilik" olmuşdur. Tədqiqatçıların fikrincə, "iməcilik" anlayışı yunan sözü olan "imece"dən alınmışdır və qatılmaq, "yardımlaşmaq", ”köməkləşmək” mənasını verir. Ona görə də ehtimal etmək olar ki, "iməcilik" qarşılıqlı yardım forması Azərbaycanda ellinizm zamanında təşəkkül tapmışdır (7). Lakin “İmece adətinə Bizansın politik və kultural baskısından uzaqqalmış olan türk yurdlarında rastlanması bu kollektiv yardımlaşma ənənəsinin rumlardan keçmədiyinə bir dəlildir. Türk dialektlərində “yardım” anlamında üme kelmesi olmuşdur. Qazaxca üme, tatarca, başqırdca
Azərbaycan dilinin sözdüzəldici “-çı, -çi, -çu, -çü”, “-lıq, -lik, -luq, -lük” şəkilçiləri Şahdağ dillərinin söz yaradıcılığında əhəmiyyətli rol oynayır. Şahdağ dillərində işlənən bağlayıcılar və ədatlar əsasən Azərbaycan dilindən, yaxud bu dil vasitəsilə ərəb və fars dillərindən alınmışdır (8). Lahıc şivəsində olduğu kimi, hapıt dilində də Azərbaycan türkcəsinin qrammatik quruluşunun təsiri ilə yaranmış birinci tərəfi Azərbaycan dilinə məxsus –mış şəkilçili feili sifət olan mürəkkəb feillər vardır və yönlük halda olan feillərə “başlamış” feili sifəti ilə artırmaqla yaranan feillər diqqəti cəlb edir. Məsələn: Qıl daramışiru – “Başını darayır”; Vəz yaraşmışşöri – “Sənə yaraşır”; Yüklə 6,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|