Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu

əsas  predmetlərindən  olan  mətn  kateqoriyaları  dünya  dilçiliyində 
müəyyən dərəcədə tədqiq olunmuş və mühüm nəticələr əldə edilmişdir. 
Mətn  kateqoriyalarının  araşdırılması  mətn  sintaksisinin  vacib  və  aktual 
istiqamətidir  və  mətnin  mürəkkəb  parametrlərinin  qurulmasına  şərait 
yaradır.  Ümumiyyətlə,  mətn  sintaksisinin  hələ  tam  öyrənilib,  tədqiq 
olunmamış,  araşdırılmasına  ehtiyac  duyulan  elə  aspektləri  var  ki, 
kateqoriyalar  da  bunlardandır.  Kateqoriyaların  araşdırılması  o  qədər 
mürəkkəb  bir  məsələdir  ki,  bunun  üçün  mətnin  ayrı-ayrı  elementləri, 
onların daxili əlamətlərindən mətnin bütövlükdə öyrənilməsinə qədər bir 
proses  nəzərdən  keçirilməlidir.  Prospeksiya,  predikasiya,  retrospeksiya, 
presuppozisiya və digər mətn kateqoriyaları mətn sintaksisi sahəsindəki 
tədqiqata  cəlb  olunmuş,  bu  haqda  Azərbaycan  dilçiliyində  müəyyən 
fikirlər  söylənilmiş,  onların  mətnin  formalaşmasındakı  rolu 
araşdırılmışdır.  Mətn  kateqoriyalarından  biri  olan  partiturluq  haqqında  isə 
Azərbaycan dilçiliyində söhbət açılmamışdır. 
Mətnin  kateqoriyalarının  funksionallaşması  yalnız  qarşılıqlı  əlaqədə 
mümkün  olur.  Başqa  sözlə,  mətnin  kateqoriyalarının  qarşılıqlı  əlaqəsinə 
onların funksionallığının prinsipi kimi baxmaq lazımdır (3, s. 135). 
Mətnin  ilk  baxışdan  müşahidə  olunmayan,  yalnız  əsaslı  təhlil 
nəticəsində ortaya çıxarılan dərin laylarının öyrənilməsi bir sıra məqamların, 
eləcə  də  partiturluq  kateqoriyasının  nəzərdən  keçirilməsini  zəruri  edir. 
Partiturluq  –  bədii  mətndə  müxtəlif  dil  səviyyələrinə  məxsus  vahidlərin 
tamlığını,  vəhdətini  təmin  edən  əsas  rolunu  oynayan  struktur-semantik 
kateqoriyadır.  Partiturluq  mətndə  temporallıq,  lokallıq,  modallıq  kimi 
kateqoriyalarla  qarşılıqlı  əlaqədə  olmaqla  onların  da  ifadə  və 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
222 
 
funksionallıq  baxımdan  daha  əlverişli  üsullarla  əks  olunmasına  şərait 
yaradır. 
“Partiturluq”  termini  dilçiliyə  musiqişünaslıqdan  gətirilmişdir. 
Musiqişünaslıqda  çoxsəsli  musiqi  əsərinin  bütün  partiyalarının  cəmini 
ifadə edən bu termini dilçilikdə ilk dəfə işlədən V.Admoni qeyd edir ki, 
“nitq zənciri ... bir-birinin üzərində qurulan qatların mürəkkəb, kompleks 
təşkil edən qurumdur” (, s.21). Müəllif sadə cümlənin partitur quruluşu 
dedikdə  cümlənin  qurulması  prosesində  onda  eyni  zamanda  müxtəlif 
mənaların  yerləşməsini  nəzərdə  tutur:  “Nitq  axınında  mənaların  bir 
akkordda  cəmlənməsi,  çoxölçülülükdən  vahidliyə  keçid  qrammatik 
mənanın leksik mənanın üzərinə “laylanması” nəticəsində baş verir” (4, 
s.  21-22).  Qrammatik  mənanın  bu  çoxlaylı  sistemini  V.Admoni  nitq 
zəncirinin partitur quruluşu adlandırır. 
Mətnin dərin strukturu partiturluq kateqoriyasının “tor”unun digər 
mətn  kateqoriyalarının  “tor”unu  özündə  birləşdirdiyi  müxtəlif  səviyyəli 
vahidlərin  mürəkkəb  qurumunu  əks  etdirir.  Son  dövrlərə  qədər 
qrammatik  mənanın  öyrənilməsi  ilə  bağlı  bir  neçə  istiqaməti 
fərqləndirmək  mümkündür:  semantik,  praqmatik,  sinonimlik  baxımdan 
yanaşma  və  qrammatik  vahidlərin  bir-biri  ilə  uyğunluğu  baxımından… 
Sonuncu  yanaşmanın  xüsusilə  əhəmiyyətli  olmasından  bəhs  edən  V. 
Admoni  konkret  nitq  zəncirində  hətta  bu  yanaşmanın  belə  birtərəfli 
olması  və  qrammatik  məna  və  əlaqələri  tam  əks  etdirməməsi 
qənaətindədir (5, s. 4). Qarşılıqlı əlaqədə olaraq müəyyən birlik yaradan 
qrammatik  mənaların  eyni  –  düz  xətt  üzrə  yerləşdiyini,  ifadə  olunan 
məzmun  baxımından  nitq  zəncirinin  vahidi  kimi  çıxış  edərək  cümlədə 
paralel  şəkildə  yerləşib  bir-birinə  “sarıldığını”  və  çoxmənalılığın 
ifadəsinə  şərait  yaratdığını  yazan  müəllif  qeyd  edir  ki,  “nitq  zəncirində 
vahid  “akkordda”  çıxış  edən  bu  müxtəlif  mənaların  cəmi,  onların 
“interferensiyası”,  çoxmənalılığın  bəlli  birliyə  -  vahidliyə  çatdırılması, 
məlum  olduğu  kimi,  qrammatik  mənanın  nitq  prosesi  iştirakçılarının 
diqqətinin birbaşa yönəldiyi və əsas təşkil edən leksik mənanın üzərinə 
yerləşməsi yolu ilə mümkün olur” (5, s. 5). Bu zaman hətta ünsiyyət aktı 
üçün  aktuallıq  kəsb  edən  mənanın  əsas  mənaya  əlavə  olunması  və  ya 
fərqləndirilməsi  belə  mümkündür  (5,  s.  5).  “Cümlənin  quruluşunda 
qrammatik  mənaların  lay-lay  yerləşməsi ilə bağlı  konkret  təsəvvür əldə 
etmək  üçün  biz  musiqi  partiturunu  xatırladan  bir  qədər  qeyri-adi  sxem 
təqdim  edirik.  Bu  bənzərliyi  nəzərə  alaraq  biz  sxemi  nitq  zəncirinin 
qurulmasının partitur sxemi adlandıracağıq” (5, s. 6). Müəllif bu sxemdə 
üslubi  məqamların  və  leksik  mənanın  səciyyəvi  cəhətlərinin  tam 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
223 
 
açılmasının nəzərə alınmadığını, nitq zəncirində əks olunmadığını, buna 
baxmayaraq, bir-birinə paralel şəkildə yerləşən xətləri - cümlənin ritmik-
intonasiya  quruluşu,  fonem-morfem  strukturu,  leksik  mənaların 
ardıcıllığı,  on  dörd  müxtəlif  qrammatik  mənanın  sırasını  göstərdiyini 
qeyd edir (5, s. 6). “Sxemin başlıca məqsədi nitq zəncirində qrammatik 
mənaların sistemini göstərmək, onların bir-biri ilə münasibət formalarını 
müəyyən  etməkdir”  (5,  s.  6).  Bütün  mürəkkəbliyi  nəzərə  alınmaqla, 
qrammatik mənanın “akkordu”nun – aktual və qeyri-aktual, potensial və 
latent, daimi və müvəqqəti məzmuna malik olmasından asılı olmayaraq, 
heç  şübhəsiz,  linqvistik  səciyyə  daşıdığını  və  tədqiqinin  xüsusi 
əhəmiyyətə  malik  olduğunu  yazan  müəllif  hər  bir  dil  üçün  fərqli 
xüsusiyyətlərə  malik  olan  qrammatik  mənaların  akkordunun  –  nitq 
zəncirinin partiturluğunun nitq axınının anatomik kəsiyini əks etdirdiyini 
qeyd edir (5, s. 13). 
“Musiqi  əsərinin  bütün  səslərinin  yazılması  sistemi  ansamblın, 
opkestrin, yaxud xorun fəaliyyətini yerinə yetirmək üçün nəzərdə tutulur. 
Partiturluq  yazısının  prinsipi,  onun  vertikal  yerləşməsi  onların  eyni 
zamanda  səslənməsində  bütün  səslərin  hərəkət  istiqamətinin  asan 
əhatələnməsi imkanı verir” (6, s. 133–134). 
Partiturluq  -  mətnin  müxtəlif  dil  səviyyələrinə  məxsus  vahidləri 
birləşdirmək  xüsusiyyətinə  əsaslanan  və  çoxsəslilik  effekti  yaradan 
struktur-semantik  kateqoriyasıdır.  Bədii  mətndə  çoxsəslilik  bir  neçə 
personajın (surətin) eyni zamanda danışması şəklində təzahür edir. Bədii 
mətndə  bu  “səs”  tələffüz  olunan  sözlərə  və  ya  personajın  gizli,  dilə 
gətirilməyən  fikir  və  hisslərini  ifadə  edən  daxili  nitqinə  uyğun  gələ  bilər. 
Polifonik bədii mətndə personajın partiyası (nitqi) müəllif nitqinin “içərisinə 
daxil olur”. 
Partiturluq  prinsipini  sadə  cümlədən  mətn  səviyyəsinədək  genişlən-
dirərək  İ.  Qalperin  partiturluğu  mətnin  xətti  və  şaquli  “kəsiyi”  ilə  əlaqə-
ləndirir. İ. Qalperinin “Mətnin qrammatik kateqoriyaları” adlı məqaləsində 
ilk  dəfə  olaraq  partiturluğu  mətn  kateqoriyaları  sırasında  mətndə  faktual-
məzmun və konseptual məzmun olmaqla iki növ informasiyanı əhatə edən 
və  müvafiq  olaraq  mətnin  üfiqi  və  şaquli  kəsiyini  təşkil  edən  struktur 
kateqoriya kimi verilmişdir (7, s. 524-530). Bu yanaşmaya görə, partiturluq 
kateqoriyası informativlik kateqoriyası ilə sıx şəkildə əlaqəlidir. 
Bu baxımdan yanaşdıqda “konsept” anlayışı ilə mətnin bütövlüyünü 
şərtləndirən partiturluq arasında da əlaqənin olduğunu görmək mümkündür. 
“Konsept”in mənası “təsəvvür” deməkdir. Ayrı-ayrı mövzular konsept təşkil 
edir.  Məs.:  vətən,  sevgi,  təbiət,  ailə  və  s.  konseptləri.  Bu  və  ya  digər 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
224 
 
mövzular mətnlər vasitəsilə (istər nəzm, nəsr, istərsə də dram) reallaşır. 
Bizcə,  məzmun  baxımından  belə  mətnlər  məntiqi-semantik  cəhətdən 
bütöv  olmasa,  həmin  konsept  aydın  dərk  edilə  bilməz.  Konseptin 
dərkində  -  çatdırılmasında,  eləcə  də  partiturluğun  qurulmasında  mətn 
formasının  fərqli  nitq  formalarında  təqdim  olunması  ilə  bağlı  maraqlı 
məqamlar  özünü  göstərir.  Dialoqa  məntiqi-semantik  aspektdən  nəzər 
yetirsək  və  məntiqi-  semantik  aspektdə  mətnin  formadan  məzmuna  və 
məzmundan  formaya  inkişafı  prinsipinə  əsaslandığını  nəzərə  alsaq, 
(8,9,10)  bu  əsaslar  daxilində  mətnin  sual  sahəsi  və  mətnin  cavab 
sahəsinin gerçəkləşdiyini diqqət mərkəzində saxlamalıyıq. Hər bir dialoq 
vahidinin komponetləri məntiqi-semantik cəhətdən bir-biri ilə bağlanır – 
kogerentlik və kogeziya münasibətləri formalaşır.  
Dialoq  mətnləri  dərəcə  baxımından kompressiyaya  (sıxılmaya) da 
məruz qalır (11,12). 
Dialoq mətnlərində mühüm struktur-semantik, məntiqi-semantik və 
funksional vasitələr olur və dialoq həmin qəbildən olan mətnlərin bir sıra 
vasitələrlə  əlaqəsini  gerçəkləşdirir.  Bu  əlaqələrdən  intonasiya,  sintaktik 
əlaqənin struktur vasitələri, mürəkkəb cümlələr və yuxarı fraza vahidləri, 
sintaktik  vahidlərin  sırası,  əvvəlinci  mətnin  sonrakılara  təsiri, 
qrammatikləşmənin  meydana  gəlməsi  (ellipsis  və  yarımçıqlıq), 
determinativ elementlərin, kommunikativ-praqmatik mənaların və dialoq 
strukturunda  sintaktik  vasitə  kimi  paralelizmin  rolunu  göstərmək  olar.
 
Dialoji  nitqin  iştirakçıları  bir-birlərini  bilavasitə  qavrayır  və  emosional 
vəziyyətlərini  qiymətləndirirlər.
  Psixoloji  durumla  əlaqədar    nitqdə  öz 
əksini  tapmayan  sözün  və  ya  ifadənin  semantik  yükünü  isə  kontekst  
daşıyır. 
Dil insan psixikası ilə sıx bağlı olduğundan nitqdə təzahür edən hər 
bir hadisənin az və ya çox dərəcədə psixoloji baxımdan izahı olmalıdır. 
Bu  baxımdan  da  nitq  aktına  psixolinqvistik  dəyər  vermənin  də  xüsusi 
önəmi vardır
. 
Psixolinqvistik baxımdan yanaşmada müxtəlif istiqamətlər mövcud 
olsa da, N. Xomskinin baxışları xüsusilə fərqlənir. Alim “Dil və təfəkkür 
”  əsərində  qeyd  edir  ki,  universal  qrammatika  səviyyəsində  dilçi  insan 
təfəkkürünün bəzi ümumi xüsusiyyətlərini meydana çıxarmağa çalışır – 
bu  halda  linqvistika  təfəkkürün  bu  aspektlərini  öyrənən  psixologiyanın 
bölməsindən başqa bir şey deyil (13, s. 24). 
Başqa  bir  müəllif  isə  semantikanın  psixologiya  ilə  əlaqəli 
öyrənilməsini vacib hesab etmişdir: “Semantik əlaqələrin xüsusiyyəti və 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
225 
 
növləri  dilçilik  və  psixologiyanın  perspektivləri  ilə  müəyyənləşir”  (14, 
s.157). 
Etnomədəni əlamətlər xalqın mədəniyyətini ifadə edən təfəkkürün, 
intellektin yaradıcılığıdır və dünya qavramını milli komponent üzərində 
cəmləşdirir. Şüur-dil-mədəniyyət üçlüyünün əlaqəliliyi etnomədəniyyətin 
əsas göstəricisi hesab olunur və dildə ifadəsini tapır. Xalqın həyat tərzi, 
məişəti, adətləri, milli psixologiyası haqqında təsəvvürlərin formalaşması 
və  mövcud  biliklərin  doğma  mədəniyyət  haqqında  biliklərlə  müqayisə 
edilməsi  onun  əsas  problemlərindən  hesab  olunur.  Etnomədəni 
xüsusiyyətlər həmin dilin daşıyıcılarının şüurunda yer almış etik, mədəni 
elementlərlə  aşkara  çıxarılır,  mərasimlərdə,  ənənələrdə,    stereotiplərdə, 
inanclarda, nitq davranışında ön plana çəkilir. 
 İnsanların  psixikası  cəmiyyətin  psixi  dünyasını  formalaşdırır. 
Müşahidələr  göstərir  ki,  nitqdə  bu  və  ya  digər  bir  komponentin 
buraxılması,  yaxud  təkraralrın  işlənməsi  danışanın  və  ya  müəllifin 
psixoloji  vəziyyəti  ilə  əlaqədardır.  Bu  cümlələrin  modallıq  və 
intonasiyaya görə hər bir növü özünəməxsus intonasiya ilə fərqlənərək, 
danışanın emosional və iradi vəziyyəti zamanı formalaşır, insanın hiss və 
duyğularının  canlı  ifadəsi  kimi  çıxış  edir  və  nitqin  emosionallığına, 
dinamikliyinə, ekspressivliyinə xidmət edir.
 
Xalqın  psixoloji  xüsusiyyətləri  onların  əxlaqı  adət-ənənələrində, 
inam  və  əqidələrində,  rəftar  və  davranışlarında,  başqalarına  və  özünə 
münasibətdə  təzahür  edir.  İnsanlar  öz  xalqlarına  məxsus  etnomədəni 
xüsusiyyətləri mənimsəyir,  onların daşıyıcısı olur və bütün bu əlamətlər 
özünü nitq aktında göstərir. Həmin nitq aktını təşkil edən komponenetlər 
mətnin  tam  bütöv  kimi  formalaşmasına  səbəb  olur.  Dil  və  təfəkkürün 
əlaqəsi nitqdə təzahür edir və nitqə təsir edən psixoloji determinantlar və 
şəxsi keyfiyyətlər psixolinqistikanın sahəsi hesab olunur. 
Bütün  bu  vasitələr  partiturluğun  meydana  çıxmasında  əvəzsiz  rol 
oynayır.  Konkret  bədii  mətndə  partiturluq  bədii  obrazların  və  müəllif 
nitqinin  –  ümumiyyətlə  əsərdə  verilən  nitq  parçalarının  arasındakı 
məntiqi-semantik  əlaqə  göstəricilərinin  toplusu  kimi  başa  düşülə  bilər. 
Lakin  burada  maraq  doğuran  digər  məqam  etnomədəni  və  psixoloji 
amillərin  təsiri  ilə  müxtəlif  məqamlarda  partiturluğu  şərtləndirən  əlaqə 
tiplərinin  dərinləşməsidir.  Belə  ki,  hətta  bədii  obrazların  qarşılıqlı 
münasibətindən  asılı  olaraq,  müxtəlif  “partiya”ları  bir-birinə  bağlayan 
vasitələrin  çəkisi  fərqli  ola  bilər.  Bu  məqamları  praktiki  cəhətdən 
araşdırmaq üçün Kamal Abdullanın “Tarixsiz gündəlik” adlı əsərini daha 
müvafiq olduğunu düşünürük. 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
226 
 
Əsərin əsas qəhrəmanı olan Nazim eyni zamanda müəllif kimi çıxış 
edir.  Müəllif  və  personaj  kimi  təqdim  olunan    orta  məktəb  şagirdi 
Nazimin  əsər  boyu  həm  sinif  yoldaşları,  həm  sevdiyi  qız,  həm  də 
müəllimləri  ilə  dialoqları  verilir.  Bu  dialoqlara  diqqət  yetirdikdə 
personajların  nitqində  milli  dəyərlər,  etnomədəni  amillər  və  psixoloji 
halların  tamamilə  fərqli  quruluşda  təsvir  olunmasını  görə  bilərik,  məhz 
əsərin  belə  struktur  quruluşlu  verilməsi  onun  partiturluq  kateqoriyası 
əsasında təhlilini daha maraqlı edir. Nitq prosesi təkcə bioloji deyil, eyni 
zamanda  psixoloji  faktor  olub  insanı  xarakterizə  edir.  Yəni  daha  sadə 
desək,  əgər  ünsiyyətdə  olduğumuz  insanın  nitqinə,  tez-tez  işlətdiyi 
ifadələrə fikir versək, o zaman həmin insanın xarakteri, onun düşüncəsi 
haqqında düzgün nəticələr çıxara bilərik. 
Fərqli  struktur  quruluşa  malik  əsər  demək  olar  ki,    dialoqlar 
üzərində qurulmuşdur. Müəllif və əsas qəhrəman olan Nazim  sevdiyi qız 
Firəngizlə  dialoqunda  onların  hal  və  davranışlarındakı  psixoloji 
vəziyyətləri  dil  elementlərində  özünəməxsusluğu  ilə  seçilir.  Belə  ki, 
əsərin əvvəlində onların telefon danışığı zamanı dil vahidlərindən istifadə 
etmədən  ünsiyyət  qurması  və  bu  sükutda  bir-birini  başa  düşməsi  daxili 
nitq  formasında  təzahür  olunmuşdur.  Ürək  döyüntüləri,  həyəcanla  dolu 
olan  bu  telefon  zənglərində  əslində  sükutda  onlar  sanki  gündəlik 
hadisələri  bir-birilə  müzakirə  edir,  paylaşırdılar  və  bunu  “lal  söhbət” 
adlandırırdılar. 
− “Salam”. 
−  “Necəsən?” 
−  “Belə də.” 
−  “Sabahkı cəbri öyrənə bildin?” 
−  “Öyrəndim, anam kömək elədi.” 
−  “Bəs sən?” 
−  “Mən yox... Sabah yenə Şərqiyyə “iki”ni yapışdıracaq.” 
− ...... 
−  “Gecən xeyirə!” 
−  “Alo...” 
−  “.....” (s. 44-45).   
Və yaxud 
Telefonda yenə sükut vardı: 
−  “Təbrik edirəm”.  
−  “Sağ ol”. 
−  “Çox gözəl şeir idi, gözəl də oxudun. Təzə yazmısan?” 
−  “Ən gözəl şeirim deyil, ən gözəl şeirimi sənə yazmışam”.  

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
227 
 
−  “Yalan!” 
−  “Vallah düz sözümdü”.  
−  “Sən məni aldadırsan...” (s.54). 
 Artıq  əsərin  bir  hissəsindən  sonra  bu  təlaşlı  nigarançılığın  sonu 
gəlir və sükut səsli söhbətlərə keçir, qısa və lakonik danışıq öz yerini alır, 
daxili nitq vasitəsilə verilən fikirlər səsli dillə əvəzlənir.  
−   Salam. Mənəm. 
−   Tanıdım. Necəsən? 
−   Sən həmişə belə qəmli yazırsan? 
−   Bilmirəm. 
−   Bu, birinci şeir idi. O biriləri də oxumaq istəyirəm. 
−   Yaxşı. 
−   Gecən xeyrə qalsın. 
−   Xeyrə qarşı (s. 59-60). 
Arzunun isə sevdiyi oğlan Aslanla dialoqunda “sən getmə” dediyi 
zaman onun sakitcə dönüb sinfə qayıtması əsl Azərbaycan mentalitetinə 
uyğun  gəlir.  Müəllif  bu  kiçik  detallarla  xalqımızın  adət-ənənələrini 
göstərməyə çalışmışdır.  
...Aslan ona əmrvari şəkildə dedi: “Sən getmə. Qal dərsdə.” O da 
getmədi qaldı (s. 76). 
Yazıçı  Nazimin  müəllimləri  ilə  dialoqunda  onun  xalqımızın  milli 
dəyər  və  adət-ənənələrinə  sadiq  qalaraq  etnomədəni  xüsusiyyətləri 
daşıdığını  müəllim  –  şagird  ünsiyyətinin  ən  gözəl  nümunəsi  kimi 
vermişdir.  Bu  ünsiyyətdə  verilən  hər  sual  və  onun  cavablandırılması 
bədii  əsərin  hissələrinin  həm  məna,  həm  də  məntiqi  cəhətdən 
əlaqələnməsi və ayrı-ayrı partiyaların bütövləşməsinə gətirib çıxarır. 
−   Otur,  otur.  –  Nabat  müəllimə  əli ilə  mənə  işarə  etdi  ki,  ayağa 
qalxmaya bilərəm (s.16). 
−   Sən,  Aslan,  qalx  ayağa  görüm.  Qalx,  qalx,  xəncərinin  qaşı 
düşməz (s.18). 
Eyni  müəllimin  eyni  vaxtda  fərqli  şagirdlərə  fərqli  yaşaması 
müəllimin onlara şəxsi keyfiyyətlərinə görə deyil, təhsilə münasibətlərinə 
görə  olması  ilə  əlaqələndirilmişdir.  Nabat  müəllimənin  Nazim  yaxşı 
oxuduğu üçün onun cavab verərkən ayağa durmamasını bildirsə də, digər 
zəif oxuyan tələbənin (Aslanın) isə ayağa qalxmasını tələb etməsi onun 
şagirdlərə individual yanaşmasıdır. 
Bu fərdi yanaşma Nabat müəllimənin və digər müəllimlərin Nazimə 
göstərdikləri    xüsusi  hörmət  və  qayğısını  digər  zəif  oxuyan  şagirdlərə 
göstərməməsi psixoloji məqamlarla bağlıdır.  

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
228 
 
− Sabah valideynlərsiz məktəbə gəlmirsiz! Valideynləriniz mənim 
yanıma gəlsinlər! −  Nabat müəllimə “mənim” sözünü xüsusi vurğuladı... 
−  Yaxın  gəl.  ay  Nazim,  bax,  bir  də  səni  belə  hərəkət  eləyən 
görməyim.  Sən  bu  tüfeylilərə  niyə  qoşulmusan?!  Mən  bilirəm,  bunlar 
səni... (söz tapa bilmədi). Belə elə. Sən evdəkiləri narahat eləmə. Onlara 
bir söz demə (s. 33). 
Müəllif  Nazimin  müəllimləri  ilə  münasibətini  o  qədər  səmimi  və 
doğma  təsvir  etmişdir  ki,  o,  müəllimindən  sinif  yoldaşının  qiymətinin 
yazılmasını  xahiş  edir,  Zərbəli  müəllimlə  dialoqda  onun  Nazimə  olan 
inamı və etibarı ən üst səviyyədə özünü göstərir. 
−  Mən  Aslanı  hamiliyə  götürmək  istəyirəm.  Oxumağa  böyük 
həvəsi var. Siz icazə versəniz əgər... 
− Deyirsən pəncərəyə ümid var? Nolar Mirzə Nazim, sən məşğul ol.... 
mən nəzərə alaram (s. 56). 
Şərq  psixologiyasına,  eyni  zamanda  azərbaycanlılara  xas 
xüsusiyyətlərdən  biri  də  özündən  böyüklərə,  müəllimlərə  hörmətlə 
yanaşmaq,onlara  cavab  qaytarmamaq  hesab  olunur.  Əsərdə  xalqımızın  bu 
önəmli  mental  dəyərinə  şagirdlərin  necə  sadiq  qaldıqlarının  şahidi  oluruq. 
Sadiq  müəllim  və  Natiqin  dialoqu  zamanı  görünür  ki,  şagird  müəlliminə 
cavab qaytarmır, onun üzünə qayıtmır, ancaq o getdikdən sonra ehtirazını 
bildirir. 
−   Sən  heç  başa  düşürsən  ki,  sənin  hərəkətin  nə  hərəkətdi?  Sən 
hamımızı, bütün məktəbimizi biabır edirsən? Nəticə çıxardırsan özün özün 
üçün?  
Natiq  yazı  taxtasının  yanında  durmuşdu,  başı  aşağı,  rəngi  taxtanın 
rəngindən fərqlənmirdi. Cınqırı da çıxmırdı (s. 80). 
Şagirdlərin bir-birinin sözünü kəsməsi və dinləməməsi onların arasın-
dakı bərabərlikdən xəbər verir. Onlar adət-ənənələrə və milli dəyərlərimizə 
sahib olduqları üçün  bu psixoloji hal və davranış qaydalarına müəllimlərlə 
münasibətlərində rast gəlinmir. 
−   Sən də gedirsən? – Mənə elə gəldi, Aslan bunu şübhə ilə, həvəzsiz 
soruşdu.  
−   Mən də gedirəm, −  deyə tərs-tərs cavab verdim (s. 28-29). 
Nazimin    yaxşı  oxuması  və  müəllimlərin  ona  daha  hörmətlə 
yanaşması sinif yoldaşları yanında onun özünə əminlik hissini artırır. 
−   Darıxma,  bu  məsləni  mən  həll  edərəm.  –  Mən  birdən  Aslana 
dedim. 
−   Doğrudan? – Aslan inanmaq istəmədi. Necə?  (s. 39-40).  

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
229 
 
Natiq  sinif  yoldaşlarının  (qızların  və  oğlanların)  yanında  rahat 
şəkildə  siqaret  axtarır  və  ondan  istifadə  edir.  Bu  isə  onların  arasında 
bərabərliyin olması və özlərini daha rahat hiss etmələrinin göstəricisidir 
(müəllimlələ münasibətlərdəkinin tam əksi). 
Natiq  Sabir  heykəlindən  bir  qədər  aşağıda  və  sağda,  qala 
divarlarının  hansısa  daşının  altında,  ya  da  yanında  bir  oyuqda  həmişə 
gizlətdiyi qəşəng, xarici siqarət paçkalarından yana niyarandı (s. 36). 
Şagirdlərin  bir-birinin  yanında  rahat  davranması  və  bir-birinə 
sərbəst münasibəti ilə yanaşı, onlardan birinin digərinə dəstək verməsini 
də  əsərin  müəyyən  parçalarında  görə  bilirik.  Fərqli  psixoloji 
vəziyyətlərdə  olan  personajların  dialoqunu  təşkil  edən  mətn 
komponentlərinin  əlaqələnməsi  və  makromətnin  partiyalarının  məhz  bu 
əlamətlər əsasında bütövləşməsinə səbəb olur. 
 – Oğlum,  ürəyinə salma. 
−  Olub, olub. Gördün, heç demədi ki, valideynin gəlsin. Sevin. –
İki gündən sonra yaddan çıxacaq. Natiq-Qənirə (s. 82). 
Daxili  nitqin  vasitəsi  ilə  sensor  məlumatların  işlənməsi,  onların 
müəyyən anlayışlar sistemində dərk olunması baş verir, özünün davranış 
və  təəssüratlarının  təhlili  və  qiymətləndirilməsi  həyata  keçirilir.  Bütün 
bunlar daxili nitqi insanın əqli  fəaliyyəti və şüurunun olduqca mühüm və 
universal  mexanizminə çevirir.  Daha dar, psixolinqvistik  mənada  daxili 
nitq  ifadələrinin  yaranmasının  başlanğıcı,  onun  şifahi  və  yazılı  nitqdə 
reallaşdırılmasının “daxili proqramlaşdırılmasından” ibarətdir (15). 
...  Nə  zamansa  son  dəfə,  hansısa  dostumdan  hansısa  sualıma  son 
dəfə bir cavab gözləyəcəm. So dəfə bir səhər açacağam. Hansısa gecəm 
son  gecə  olacaq.  Ürəyimin  son  dəfə  vurduğu  an...  Son  siqaretin  son 
qullabı...  Son  dəfələr  muncuq  kimi  yığılacaq  ömrümün  müxtəlif 
zamanlarından  bir  yerə.  Yalnız  sən  “son  dəfə”  ilə  məhdudlaşmırsan 
(s.76). 
Aktiv  nitq  forması  ünsiyyət  zamanı  danışan  adamın,  başqa  sözlə