Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu

kommunikatorun nitqi hesab olunur. Dinləyicinin nitqi bu zaman bir növ 
passiv formada cərəyan edir. Belə ki, biz başqasını  dinləyən zaman bir 
növ danışanın sözlərini ürəyimizdə öz-özümüzə təkrar edirik. Bu zaman 
nitq zahirən təzahür etməsə də nitq fəaliyyəti burada özünü göstərir. 
Müəllif  çox  böyük  ustalıqla  personajların  psixoloji  vəziyyətlərini 
nəzərə  alaraq  bəzən  onları  aktiv,  bəzən  isə  passiv  nitq  daşıyıcısı  kimi 
təqdim  edir.  Əsərdə  xalqımızın  etnomədəni  və  milli  mental  dəyərlərini 
nəzərə alınaraq Nazim və Firəngizin dialoqunda aktiv tərəf kimi Nazımın 
nitqini göstərilir. 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
230 
 
−  Sən necə baxırsan bu məsələlərə? 
−  Bilmirəm,  bircə  onu  bilirəm  ki,  heç  kimə  oxşamaq  istəmirəm. 
Özüm də bilmirəm ki,  nəçi olacağam.  
−   Necə yəni, düz sözündü? 
Əlbəttə, düz deyirəm, nədi, günahdı? Həyatı da plan üzrə qurarlar? 
Nə cür alınacaqsa, o cür də alınacaq! Dalğa!Dalğadı, aparır bizi (s. 83). 
 Əsərin  başqa  bir  hissəsində  yaş  psixologiyası  məsələsi  nəzərə 
alınmış və yaşca böyük olan qonşu qızı aktiv tərəf olmuşdur. 
−   Nə  deyirsən,  söhbət  eləyək?    −  O,  mənim  üzümə  baxmadan, 
baxışını gizlədə-gizlədə bir az da şıltaqcasına dilləndi.  
−   Hə, eləyək. – Mən robot kimi təkrar elədim.  
−   Sən yaxşı oğlansan, mən bilirəm. – O , söhbəti belə başladı. – 
Sağ ol. 
−   Kəsmə  sözümü.  Dəyməz.  Bunu  mən  demirəm,  öz  yoldaşların 
deyir? (s. 162-163). 
Ayrı-ayrı  obrazların  dialoqlarından  ibarət  olan  əsərdə  Sadiq 
müəllimin  Natiqlə  dialoqunda  aktiv  və  passiv  nitqin  təzahürü  aydın 
görünür. Müəllim dörd sualı ardıcıl soruşur, ancaq Natiq cavab vermir.  
−  Sən  düz  gəlib  dayanmısan  uçurumun  yanında  –  xəbərin  var? 
Kimə oxşadırsan özünü? Tum satanlara, çayxanada girlənənlərə? Kimə? 
Ətrafında bir adam tapmırsan özünü oxşadasan?! (s. 79).  
Nazim isə müəllimlərlə söhbət zamanı suallara daha lakonik cavab 
verir və passiv nitq daşıyıcısı kimi iştirak edir. Aktiv və passiv nitqin bir-
birini əvəz edərək işlənməsi sanki partiturluğun “partiya”larının məntiqi-
semantik cəhətdən əlaqələnməsi və bütövləşməsinə səbəb olur. 
Nazim,  uşaqlar  bu  cür inşa  yazmağa  nə  cür  münasibət  bəslədilər, 
deyə bilərsənmi? 
−  Normal.  
−  Heç etiraz edən olmadı? 
−  Belə də (s. 152-153). 
Beləliklə, bədii mətndə  partiturluğun ifadəsini nəzərdən keçirdikdə 
məlum  olur  ki,  ümumiyyətlə  mətnin  bütövlüyünü  təşkil  edən 
kateqoriyalar,  eləcə  də  partiturluq  psixoloji  və  praqmatik    yanaşma 
olmadan  müəyyən  oluna  bilməz.  Mətnin  məntiqi-semantik  bütövlüyü  
məhz  kommunikatorun  əqli  ilə  nitqinin  üst-üstə  düşməsi  kimi  dərk 
edildiyi üçün psixolinqvistik və etnomədəni cəhətlər nəzərə alınmalıdır. 
Mətnin  bütövlüyünün  formalaşması  üçün  yalnız  leksik  və  qrammatik 
əlaqələr deyil, eyni zamanda məntiqi əlaqələrin də rolu danılmazdır və bu 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
231 
 
mətnin  bir  bütöv  kimi  formalaşmasında  partiturluq  kateqoriyasının 
əhəmiyyətini daha da artırır. 
 
ƏDƏBİYYAT: 
 
1.  Бабенко Л. Г. Филологический анализ текста. Основы теории, 
принципы  и  аспекты  анализа:  Учебник  для  вузов.  –  М.: 
Академический Проект, Екатеринбург: Деловая книга, 2004. – 
464с.  
2.  Abdulla K. Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri. Bakı, 
2016, 359 s. 
3.  Зимевская  Н.А.  Сщпряженность  текстовых  категории  как 
принцип  их  функционирования  //  Сб.науч.тр.  МГПИИЯ  им. 
Мориса Тореза, вып.228, М., 1984, с. 127-136.  
4.  Адмони,  В.Г.  Структура  грамматического  значения  и  его 
статус  в  системе  языка  //  Структура  предложения  и 
словосочетания  в  индоевропейских  языках  /  Отв.  ред.  В.Г. 
Адмони. – Л.: «Наука», 1979. – С. 6-36. 
5.  Адмони  В.Г.  Партитурное  строение  речевой  цепи  и  система 
грамматических  значений  в  предложении  //  «Филологические 
науки », 1961, №3, с.3-15. 
6.  Юцевич Ю.Е. Словарь музыкальных терминов / Ю.Е. Юцевич. 
– Киев: Музична Украïна, 1988. – 263 с.  
7.  Гальперин,  И.Р.  Грамматические  категории  текста:  (Опыт 
обобщения) / И.Р. Гальперин // Известия Академии наук СССР. 
181 Серия литературы и языка. — М.: Наука, 1977. — Т. 36. № 
6. — С. 522—532. 
8.  Балаян  А.Р.  Основные  коммуникативные  характеристики 
диалога. Автореф. Дис. ... канд. филол. наук. М., 1971, 19 с. 
9.  Белнап Н., Стил Т. Логика вопросов и ответов. М.: Прогресс, 
1981, 288 с. 
10.  Беркаш  Г.В.  Логико-грамматическая  природа  вопроса  и  ее 
реализация  в  вопросно-ответных  структурах  английской 
диалогической  речи.  Автореф.  дис.  ...  канд.  филол.  наук.  М., 
1969, 21 с. 
11.  Ремизова  С.А.Вопросительность  в  диалоге:  Специфика 
речевых  реализаций;  на  материале  английского,  немецкого  и 
русского языков. дисс. канд. филол. наук. Краснодар, 2001, 239 
с. 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
232 
 
12.  Бахарева  Е.Н.  Диалог  как  сфера  реализации  умозаключений. 
Автореф. дис... канд. филол. наук.. С., 1993, 208 с. 
13.  Хомский Н. Язык и мышление. М.: Изд-во. МГУ, 1972.126 c. 
14.  Manuscript of article published as: Khoo, C., & Na, J.C. (2006). 40, 
157-228.  //  Christopher  S.  G.  Khoo  and  Jin-Cheon  Na.  Semantic 
Relations in Information Science. 
15.  http://kayzen.az/blog/psixologiya/8008/%C3%BCnsiyy%C9%99t-
informasiya-m%C3%BCbadil%C9%99si-kimi.html 
 
Mənbə: 
Abdulla K. Tarixsiz gündəlik. Bakı, XXI-YNE, 2005, 192 s. 
 
 
Вафа Ибишова 
Роль психологических и этнокультурных факторов в 
определении категории партитурности текста 
Резюме 
В  статье  текст  рассматривается  как  один  из  ключевых 
элементов  текстового  синтаксиса,  современной  и  актуальной 
области лингвистики и основных категорий классификации, которая 
является  одной  из  категорий,  обеспечивающих  ее  целостность. 
Компоненты текста, его составляющие, являются частью отдельных 
«партий»  в  целом,  как  и  в  музыке.  Проведен  лингвистический 
анализ, 
основанный 
на 
психолингвистических 
и 
этнолингвистических  особенностях  диалоговых  фрагментов, 
представленных  в  повесте  «Дневник  без  даты»  К.  Абдуллы.  Были 
продемонстрированы 
влияние 
психолингвистических 
и 
этнолингвистических факторов, данных в речи разных персонажей. 
Установлено, что эти факторы играют важную роль в формировании 
неотъемлемых частей текста в целом. 
 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
233 
 
Vafa İbishova 
 
The role of psychological and ethno-cultural factors in 
determining the category of the “partiturny”  of the text. 
Summary 
In the article the text is considered as one of the key elements of the 
text  syntax,  the  modern  and  relevant  area  of  linguistics  and  the  main 
categories  of  classification,  which  is  one  of  the  categories  ensuring  its 
integrity.  Components  of  the  text,  its  components,  are  part  of  the 
individual "parties" in general, as in music. A linguistic analysis based on 
the  psycholinguistic  and  ethno-linguistic  features  of  the  dialogue 
fragments presented in the narrative "Diary without date" by K. Abdullah 
was  conducted.  The  influence  of  psycholinguistic  and  ethnolinguistic 
factors, data in the speech of different characters, was demonstrated. It is 
established that these factors play an important role in the formation of 
integral parts of the text as a whole. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
234 
 
Nəzəri dilçilik məsələləri 
 
İdris Abbasov 
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, 
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor 
                                                           [e-mail] 
 
Mental məkanların koqnitiv statusu və konseptual inteqrasiya 
nəzəriyyəsi 
 
Açar sözlər: mental məkan, blend, konnektor, şəbəkə modeli, 
bəşəri miqyas, proyeksiya, topologiya, inteqrasiya, kontrfaktiv, fon 
koqnisiyası 
Ключевые  слова:  ментальное  пространство,  бленд,  коннек-
тор,  сетевая  модель,  человеческий  масштаб,  проекция,  топология, 
интеграция, контрфактивный, фоновая когниция 
Key  words:  mental  space,  blend,  connector,  network  model,  hu-
man-scale,  projection,  topology,  integration,  counterfactual,  backstage 
cognition 
 
Mental  məkanlar  analyışını  linqvistikaya  Jil  Fokonye  gətirmişdir. 
Təhlil etdiyi poemada altı mental məkandan bəhs edən Luiz Ode mental 
məkanların  təfəkkürün  geştalt  təbiətinə  uyğun  dinamik  şəbəkə  ilə 
əlaqədar  olduğunu  iddia  edir [1,s.70]. J.  Fokonyenin  məlum  nəşrlərinin 
[2;  3]    koqnitiv  linqvistikanın  təşəkkülündə  həlledici  rolu  vardır. 
C.Lakofun,  M.Consonun, R.Lanqakerin və digərlərinin əsərləri bu elm 
sahəsinin əsas mövzusunu və tədqiqat istiqamətlərini müəyyənləşdirir [4; 
5; 6; 7]. C.Lakof və R.Lanqaker kimi J.Fokonye mənanın obyektivistist 
nəzəriyyələri ilə əlaqələrini kəsir və dilllə koqnisiyanın qırılmaz əlaqəsi 
haqqında  ideyaya  əsaslanan  semantikada  koqnitiv  yanaşmaya  öz 
sədaqətini bəyan edir. Müəllif yazır: “Şübhəsiz, dilin öz xüsusi strukturu 
vardır, amma o, əhəmiyyətli dərəcədə koqnitiv cəhətdən əsaslandırılmış 
digər  strukturlarla  əlaqədardır.  Məhz  bunlar  onun  tərtibinin  əsas 
xüsusiyyətlərini müəyyən edir” [8, s. 151]. 
C.Lakofa, J.Fokonyeyə və R.Lanqakerə istinad edən K.M.Maxteld 
koqnitivist  perspektivdə  mövcudolmanı  konseptual  məkanda  pozisiya 
kimi interpretasiya edirdi. Bu ideya professor T.Huumo tərəfindən  daha 
da inkişaf etdirilmişdir. Mental məkan məkan konstruktorları (construc-
teurs d'espace), yaxud məkan yaradıcıları (introducteurs) kimi fəaliyyət 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
235 
 
göstərən linqvistik ifadələr vasitəsilə təqdim olunan məlumatlara uyğun 
olaraq nitq prosesində yaradılır. İntroduktorlar isə öz növbəsində yeni bir 
məkan  təsis  edən,  yaxud  artıq  diskursda  təqdim  edilmiş  məkana  aid 
ifadələr şəklində təzahür edir [9, s.56].   
İnsan  sadəlövhlüklə  güman  edir  ki,  məna  sözlərin  köməyi  ilə 
verilir:  “biz  bu  və  ya  digər  şey  xüsusunda  düşündüyümüzü  deyirik, 
sözlərə məna yerləşdiririk və s. Əslində J.Fokonyenin qeyd etdiyi kimi, 
“aysberqin  ən  yüksək  təpəsini”  müşahidə  etməyə  imkan  verən  sözdən 
başqa, söyləmdə implisit şəkildə onun məzmununu anlamaq üçün böyük 
informasiya  massivi  vardır.  İnsanın  özü  fikrin  iqtibası  prosesinin  necə 
getdiyini dərk etmir. Belə bənzətmək olar ki, o, beynində gedən kimyəvi 
reaksiyalar haqqında özünə hesabat vermir [3, xviii; 10, s.167].   
J.Fokonyeyə  görə,  dil  mənanı  vermir,  lakin  onun  qurulmasını 
istiqamətləndirir. Söyləmin başa düşülməsi onun hesabına mümkün olur ki, 
dil ifadələri xüsusi instruksiyaların funksiyasını yerinə yetirir. Məhz bunlara 
müvafiq  olaraq  dinləyici  mənanın  xəyali  konstruksiyasını  gerçəkləşdirir. 
Qeyd  edək  ki,  öz  fikrini  söyləmin  qurulmasında  danışanın  situasiyasının 
interpretasiya  üsulları  üzərində  cəmləşdirən  R.Lanqakerdən  fərqli  olaraq, 
J.Fokonyeni daha çox kommunikasiya prosesində dinləyicinin rolu maraq-
landırırdı.  “Kadr  arxasında”  nə  baş  verdiyini,  gündəlik  ünsiyyət  və  mü-
hakimənin koqnitiv fonunun nədən ibarət olduğunu göstərməyə dəvət edən 
nəzəri konstrukt kimi, müəllif “mental məkanları” təklif edir. Formal surətdə 
mental məkanlar (a, b, c...) elementləri ilə, onlar arasındakı münasibətlərlə 
(R1ab, R2ad, R3cbf...)  nizama salınmış çoxluq kimi müəyyən olunur. Me-
ntal məkanlar yeni element və əlaqələrlə təkmilləşdirilməyə açıqdır [3, 16]. 
Dolğun  aspektdə  mental  məkanlar  insanın  dərk  etdiyi  şəkildə  (real, 
yaxud  hipotetik  situasiya  modellərini  təqdim  edir.  Mental  məkanların 
nümunələri aşağıdakıları ehtiva edir [5, s.281]şeylərin cari vəziyyəti,hipote-
tik situasiyalar, keçmişə və gələcəyə aid situasiyalar,uydurulmuş situasiyalar 
(məsələn,  rəsm və kinematoqrafik süjetlər), predmet sahələri (iqtisadiyyat, 
siyasət,  riyaziyyat  və  s.).  Mental  məkanların  quruluş  prinsipləri  və  onlar 
üzərindəki  məlum  əməliyyatlar  kifayət  qədər  sadədir  və  göründüyü  kimi, 
bütün dillər və mədəniyyətlər üçün birdir [3, xvii–xviii].  
Beləliklə, J.Fokonyenin konsepsiyasında dilə təkcə – gerçək, yaxud 
ehtimal  olunan  dünyaya,  kontekstə,  situasiyaya  və  s.  münasibətdə  – 
interpretasiya  obyekti  kimi  deyil,  həmçinin  mental  məkanları  yaradan, 
onları  elementlərlə  “məskunlaşdıran”,  elementlərlə  məkanlar  arasında 
münasibətləri  təşkil  edən  konstruktiv  başlanğıc  kimi  baxılır.  İnsan 
ünsiyyətinin uğuru həmsöhbətlər tərəfindən yaradılmış məkan konfiqurasi-

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
236 
 
yalarının  oxşarlığı  dərəcəsindən  asılıdır.  Bu  oxşarlıq  dərketmənin  təkcə 
linqvistik aspekti ilə müəyyənləşmir, çünki mental məkanların qurulmasına, 
dil  ifadələrindən  savayı,  çoxsaylı  ekstralinqvistik  faktorlar  (fon  bilikləri, 
mümkün sxemlər, praqmatik informasiyalar, gözləmələr və s.) da təsir edir.  
Qeyd  edək  ki,  bəzi  postmodernistlər  kimi,  həqiqətin  uyğunluq 
nəzəriyyəsini  şüur  (dil)  və  dünya  arasındakı  izomorfik  əlaqəni  ehtimal 
edən mənanın "obyektivist" nəzəriyyəsi ilə birləşdirmək düzgün deyildir. 
Həqiqətin  uyğunluq  nəzəriyyəsini  "mütləq  həqiqətlə"  eyniləşdirmək  də 
eyni  dərəcədə  yanlışdır.  Erkən  klassik  dövr  filosoflarının,  xüsusilə, 
C.Lokun  və  pozitivistlərin  fikirlərinə,  həmçinin  L.Vitqenşteynin  "şəkil 
nəzəriyyəsinə"  görə,  linqvistik  ifadələrlə  dünya  arasındakı  şəffaf  və 
vasitəsiz  əlaqə  ideyası  "loqosentrizm"  (Jak  Derida),  yaxud  idrakın 
"təbiətin  güzgüsü"  və  ya  "obyektivizm"  kimi  təsəvvür  edilməsi  tənqid 
edilmişdir. Lakin bir çox alimlər israr etmişlər ki,  korrespondensiya kimi  
klassik  həqiqət  nəzəriyyəsi  emal  olunmamış  düşüncəyə  aparıb  çıxara 
bilməz. Belə ki, həqiqət, yaxud elmi bilik natural (yaxud sosial) dünyanın 
inikasıdır.Həqiqət linqvistik ifadə (yaxud ritorik interpretasiya) və təsvir 
edilən dünya arasında bir izomorfizm kimi nəzərdə tutulmur [11, s.34-35; 
12].  L.Derida  və  ardıcıllarının  məna  strukturları  sistemində  sözlərdən 
bəhs  edərkən  dillə  dilxarici  gerçəklik  arasında  heç  bir  əlaqənin 
olmamasını iddia etmələri, fikrimizcə, yanlışdır.  
J.Fokonyenin  də  məsələyə  münasibəti  təqribən  həmkarlarının 
iddialarından  o  qədər  də  fərqlənmir.  Müəllif  bütün  koqnitivistlər  kimi, 
dillə  dünya  arasında  birbaşa  əlaqənin  mövcud  olması  ideyasını  təkzib 
edir  və  nəticə  olaraq,  həqiqət  kriteriyalarına  əsaslanan  obyektivist 
semantika  çərçivəsində  adekvat  təsvirin  mümkünlüyünü  inkar  edir. 
J.Fokonyeyə görə, dillə dünya arasında əlaqə həmişə insan təfəkkürü ilə 
əlaqələndirilmişdir,  çünki  bizim  “gerçəklik”  adlandırmağa  vərdiş  et-
diyimiz  şey,  əslində,  gerçəklik  haqqında  danışanın  xəyali  təsəvvürüdür 
[3,  s.15].  Burada  Yu.K.Lekomsevin  mülahizəsinə  istinad  edərək 
göstərmək  olar  ki,  söyləmin  məzmununun  analizində  real  situasiya  ilə 
onun şüurda  inikasını fərqləndirməyin zəruriliyi dayanır. Müəllif “situa-
siya”  terminini  psixi  məkanda  və  psixi  zamanda  yerləşmiş  psixi 
situasiyaya  münasibətdə  işlətmişdir.  O,  real  situasiyadan  danışdıqda 
“protosituasiya” termininin işlədilməsini məqbul sayır [13, s.446]. 
A.Dantonun dil, dünya və idrak probleminə fərqli rakursdan baxışı 
J.Fokonyenin  iddialarını  təkzib  etmək  mənasına  gəlmir.  A.Danto 
həqiqətin dil və dünyaya münasibətini aşağıdakı kimi izah edir: “Həqiqət 
nə dünyanın, nə də cümlələrin xüsusiyyətidir. O, nə dilə, nə də dünyaya 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
237 
 
deyil, onlar arasındakı əlaqəyə məxsusdur. Cümləyə uyğun gələn şey real 
olduğu  kimi,  dünyaya  uyğun  gələn  cümlə  də  doğrudur.”  [14,  s.145]. 
Deməli, “doğru” və “real” sözləri dünyada bir şey təsvir etmədiyi kimi, 
cümlələrin də xüsusiyyətlərini səciyyələndirmir. Bu sözlər dünya və dil 
arasında açılan məkana məxsusdur. Beləliklə, həqiqətin mahiyyəti dünya 
ilə dil arasındakı münasibətdə ortaya çıxır.      
Kommunikasiya  prosesində  dinləyici  dildən  dünyaya  “hərəkət 
edərək” dil strukturlarının səviyyəsindən və eynilə dünya modellərindən 
fərqlənən hansısa bir koqnitiv səviyyədə fikrin qurulmasında iştirak edir. 
Bu  konstruksiyanın  məhsulu  olan  mental  məkanlar    nə  dil  mənasının 
təsviri,  nə  də  gerçəkliyin  inikasıdır.  Mental  məkanlar  –  yaradılan, 
dəqiqləşdirilən və kommunikasiya prosesində daimi dəyişikliklərə məruz 
qalan  diskursiv  modellərdir.  Onlara  yüksək  elastiklik  xasdır.  Bu  zaman 
mental məkanların daxili müntəzəmliyi və bir-birinə uyğunluğu yenidən 
pozula  bilər  ki,  bu  da  bütövlükdə  insan  ünsiyyətinin  spesifikasına 
uyğundur. Beləliklə, mental məkanlar koqnitiv cəhətdən nitq qavrayışının 
adekvat modelini tələb edir  [8, s.152-153].  
C.  Said  özünün  “Semantika”  əsərində  məna,  idrak  və  gerçəkliyin 
təhlilinə  geniş  yer  vermiş,  məna  komponentlərinə,  formal  semantika, 
semantika və məntiqi metadil, o cümlədən koqnitiv semantika məsələrini 
nəzəri  cəhətdən  araşdırmış,  diqqəti  metafora,  metonimiya,  polisemiya, 
mental  məkanlar,  hətta  R.Lanqakerin  koqnitiv  qrammatikasına  cəlb 
etmişdir. Mental məkanları konseptual strukturlar hesab edən müəllif dil 
daşıyıcılarının  bu  strukturlardan,  istinadlardan  və  əvəzliklərdən  necə 
istifadə  etməsinin  zəruriliyini qeyd  edir. Konseptual  strukturlar  mənaya 
xüsusi  baxış  üzərində  qurulmuşdur:  linqvistik  mənanı  öyrənərkən  biz 
kompleks koqnitiv əməliyyatları yerinə yetirdiyimiz zaman qarşıya çıxan 
müxtəlif  maneələrin  səbəbini  öyrənirik.  Problemə  bu  nöqteyi-nəzərdən 
yanaşan  C.Said  göstərir  ki,  dilin  “içərisində”  məna  olmur;  dil  burada 
məna  qurmaq  üçün    daha  çox  resept  rolunu  oynayır.  Bu  resept  bir  çox 
koqnitiv fəaliyyətə əsaslanır [15, s.364].  
J. Fokonye R.Cekendofun  [16] əsərinə istinad edərək danışanın bir 
sıra  qeyri-müəyyən  strategiyalar  vasitəsilə  obyektlərə  referans  edə 
biləcəyi  yolları  axtarır.  Məsələn,  dostumuzun  şəklinə  baxaraq  deyə 
bilərik:  Qraham,  doğrudan  da,  cavan  görünür.  Burada  Qraham 
həqiqətdə  cavan  olmayan  Qrahamın  şəklinə  istinad  edir.  J.Fokonye 
burada  səbəb  (trigger)  və  məqsəd  (target)  terminlərindən  istifadə  edir: 
real  Qrahamın  adı  səbəbdir,  məqsəd  (təsvir  etmək  istədiyim  şey)  isə 
məqsəddir.  Fotoqrafiyalar  və  onlarda  əks  olunmuş  insanlar 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
238 
 
müşahidəçinin  oxşarlığı  tanıması  ilə  əlaqədardır.  Oxşar  strategiyalar 
geniş yaylmışdır [15, s.366].   
J.Fokonye  formal-semantik  yanaşmalarla  müqayisədə  In  Len’s 
painting, the girl with blue eyes has green eyes ‘Lenin şəklində göygöz 
qız  yaşılgöz  qız  kimi  təsvir  edilmişdir’  cümləsinin  nümunəsində  öz 
konsepsiyasının  üstünlüyünü  nümayiş  etdirir.  Çünki  eyni  qız  eyni 
zamanda  göygöz  və  yaşılgöz  ola  bilməz.  J.Fokonyenin  modelində  belə 
cümləyə  iki  mental  məkan  uyğun  gəlir:  biri  real  dünyanı  (qızın  göy 
gözləri vardır), digəri isə dünyaya rəssamın gözü ilə baxmağı (qızın yaşıl 
gözləri  vardır)  əks  etdirir.  Göstərilən  məkanlar  “eyniyyət”  (identity)  
əlaqəsi  ilə  birləşmişdir.  Əlbəttə,  söhbət  yalnız  referensial  eyniyyətdən 
gedir: insanın bədəni şəkildəki rəng çalarları ilə heç cür eyni ola bilməz. 
Biz hələ insanın bəzən öz bədii təsvirinə qətiyyən oxşamadığını demirik 
[3, s.12-14].   
Məkanlar  arasındakı  əlaqələrin  digər  geniş  yayılmış  növləri  sırasına 
müəllif aşağıdakıları daxil edir [yenə orada, s. xxxviii]: analoji və metaforik 
proyeksiya; funksiya və mənanın əlaqəsi; praqmatik metonimik funksiyalar.  
J.Fokonyenin  mülahizəsinə  görə,  mental  məkanlar  arasındakı 
əlaqələrin  meydana  çıxması  şərti  hansısa  intuitiv  aşkar  münasibətlərin 
mövcudluğu  ilə  səciyyələnir.  Onu  müvafiq  məkanların  obyektlərini 
əlaqələndirən “konnektor” (connector) adlandırırlar. Konnektor “identifika-
siya  prinsipinə”  (identification  principle)  müvafiq  olaraq  başqasının 
vasitəsilə  bu  obyektlərdən  birinə  referensiyanı  həyata  keçirməyə  imkan 
verir:  “Əgər  a  və  b  obyektləri  öz  aralarında  F  (b  =  F  (a))  praqmatik 
funksiyası ilə bağlıdırsa, onda a, Da obyektinin deskripsiyası b obyektinin 
identifikasiyası üçün istifadə oluna bilər” [3, s.3]. 
Gerçək  qızı  onun  şəkildəki  təsviri  ilə  əlaqələndirən  münasibət 
konnektorun  nümunəsi  kimi  göstərilə  bilər.  Konnektorların  digər  növü  – 
müəllif və onun əsərləri arasındakı metonimik əlaqədir. Bu əlaqə Plato is on 
the top shelf (‘Platon yuxarı rəfdədir’) tipli söyləmi gerçəkləşdirməyə imkan 
verir,  Platon  adı  altında  isə  onun  əsərlərinin  məcmusu  nəzərdə  tutulur. 
J.Fokonyenin  qeyd  etdiyi  kimi,  bütövlükdə  konnektorlar  sosial-mədəni  və 
psixoloji faktorlarla şərtlənmişdir, ona görə də müxtəlif sosial qruplarda, 
müxtəlif  insanlarda  və  müxtəlif  kontekstlərdə  onlar  fərqlənə  bilər. 
Praqmatik  funksiya,  konnektor  (onun  konkret  realizasiyası)  və 
identifikasiya  prinsipləri  Nunberqin  [17]  referensiya  və  polisemiya 
problemlərinə  həsr  olunmuş  dərin  və  məzmunlu  əsərində  öz  əksini 
tapmışdır. J.Fokonye bu anlayışları koqnitiv tədqiqatlar işığında yenidən 
mənalandıraraq  belə  bir  fərziyyə  irəli  sürür  ki,  konnektorlar  C.Lakofun