Agamaliyev Quliyeva darslik 2



Yüklə 4,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə43/52
tarix31.03.2017
ölçüsü4,71 Mb.
#12975
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   52

Шякил 186.  Sepia officinalis  башыайаглысында ифразат, ган-дамар вя тяняффцс 

системляринин гурулушу (Жубеня эюря): 

 1 – баш аорта, 2 – бюйряк дялийи, 3 – бюйряк-

перикардиум дялийи, 4 – бюйрякляр арасында баьырсаьын кечдийи  йер, 5 – мядяъик, 6 – гу-

лагъыг, 7 – ктениди, 8 – чыхарыъы гялсямя дамары, 9 – гялсямя лячякляри, 10 – эятириъи гялсямя 

дамары, 11 – веноз цряк, 12 – перикардиал вязи, 13 – веноз чыхынтылар, 14 – йан гарын вена-

сы, 15 – виссерал аорта, 16 – арха артерийа, 17 – мцряккяб кисясинин венасы, 18 – анал арте-

рийа, 19 – ъинси вена, 20 – бош вена, 21 – бюйряк, 22 – баш вена 

 

 



Ган-дамар  системи башыайаглыларда, демяк  олар ки, гапалыдыр (шякил 

186).  Башыайаглылары  диэяр  йумшагбядянлилярдян  фяргляндирян  хцсусиййят, 

органлар арасында паренхиманын нисбятян аз олмасыдыр. Башыайаглы молйу-

скалара  олдугъа  ити  щярякят  хасдыр,  бу  ися  селом,  ган  дамарларынын  йахшы 

инкишафына,  лакин  паренхиманын  зяиф  ифадя  олунмасына  эятириб  чыхармышдыр. 


 

378 


Башыайаглыларын цряйи йахшы инкишаф етмишдир вя ган дамарларда сцрятля щя-

рякят едя билир. 



Цряк мядяъик вя ики ( наутилусларда дюрд ядяд) гулагъыгдан ибарят-

дир. Бундан ялавя, башыайаглылара дамарларын дюйцнян  сащяляринин олмасы 

хасдыр. Цряк эениш перикардиал бошлуг иля ящатя олунмушдур ки, бу – село-

мун  бир  чох  функсийаларыны  йериня  йетирир.  Цряйин  мядяъийиндян  ики  аорта 

шахяси айрылыр: юня доьру баш аортасы вя архайа виссерал аорта. Баш аортасы 

чыхынтылары вя башы ганла тямин едян артерийалара шахялянир. Виссерал аорта-

дан айрылан шахяляр ися дахили органлары ганла, йяни цзви бирляшмяляр вя ок-

сиэенля тямин едирляр.  

Ган башдан вя дахили органлардан мцбадиля просесиндян сонра то-

планыр  вя  эювдянин  ашаьы  щиссясиндя  йерляшян  бош  венайа  кечир.  Ашаьы  бош 

вена  ики  (наутилусларда  ися  дюрд)  эятириъи  гялсямя  дамарларына  айрылыр.  Бу 

дамарлар ися дюйцнмя  габилиййятиня малик олан эенишлянмяляри -  «гялсямя 



цряклярини»  ямяля  эятирирляр.  Бу  эенишлянмялярин  ясас  функсийасы,  гялсямя-

лярдя  ган  дювранынын  ишини  йахшылашдырмагдан  ибарятдир.  Эятириъи  гялсямя 

дамарлары  бюйрякляря  сых  сюйкянир  вя  онун  тохумаларынын  дахилиня  кечян 

шахяъикляри  ямяля  эятирир.  Бу  йол  иля  веноз  ган  тяркибиндя  олан  мцбадиля 

мящсулларындан  азад  олур.  Гялсямя  капилйарларында  газ  мцбадилясиндян 

сонра оксиэенля зянэинляшмиш ган, чыхарыъы гялсямя дамарлары иля гулагъыг-

лара чатдырылыр. Ганын бир щиссяси вена вя артерийа капилйарларындан кичик ла-

кунлара  ахыдылыр,  она  эюря  дя  башыайаглыларын  ган-дамар  системини  ната-

мам гапалы кими гиймятляндирирляр. 

Башыайаглыларын ганынын тяркибиндя тяняффцс пигменти – щемосианин 

олур. Щемосианинин  тяпкибиня мис елементи  дахил олдуьу цчцн оксидляшмя 

заманы ганын рянэи мавиляшир. 



Ифразат системи ики (Dibranchia йарымсинфи) вя йа дюрд (Tetrabranchia 

йарымсинфи) бюйряклярля тямсил олунмушдур. Бюйряклярин дахили уъу перикар-

диума (црякятрафы кисяйя), хариъи уъу ися мантийа бошлуьуна ачылыр. Бюйряк-

ляря ифразат мящсуллары гялсямя веналары вя эениш перикардиал бошлугдан да-

хил олур. Башыайаглыларда ялавя олараг, ифразат функсийасыны перикардиал вязи-

ляр йериня йетирир. Перикардиал вязиляр црякятрафы кисянин диварындан формала-

шыр. 

Ъинси систем. Башыайаглы молйускалар айрыъинслидирляр. Бязи нювлярдя 

ъинси  диморфизм  олдугъа  айдын  шякилдя  бирузя  верир.  Мясялян,  аргонавт 

(Argonauta argo) диши фярд еркякдян бюйцк олур вя чохалма заманы юз ятра-

фында назик, пергаментябянзяр йетишдирмя (бяслямя) камерасыны формалаш-

дырыр.  Бу  камера  чыхынтылар  цзяриндя  олан  хцсуси  вязилярин  ифраз  етдийи  бир-

ляшмядян ямяля эялир. Камера хариъи эюрцнцшцня эюря, наутилусун спиралшя-

килли хариъи чанаьына охшаса да ондан аракясмяляринин олмамасы иля фяргля-

нир. Йумурталарын инкишафы вя бяслянмяси щямин камерада щяйата кечирилир 

(шякил 187, I ).  

 


 

379 


 

Шякил  187.  Аргонавтын  (Argonauta  argo)  ъинси  системинин  гурулу-

шу(Абрикосовдан): 



– диши фярд;     II – еркяк фярд (бюйцдцлмцш вариантларда): 

–  псевдочанаг  –  йетишдирмя  камерасы,  2  –  камераны  ямяля  эятирян  ики  чыхынты,  3  – 



гектокотил резервуар формасында 

 

 



Ъинси вязиляр вя онларын ахарлары тякдир. О, эювдянин арха щиссясиндя 

селомун  ъинси  сащясиндя  йерляшир.  Чыхарыъы  каналлар  мантийа  бошлуьуна 

ачылыр.  Йалныз  примитив  наутилусларда  тяк  гонададан  айрылан  ъцт  ахарлар 

горунуб  сахланылмышдыр.  Еркяк  фярдлярдя  тохум  борусу  сперматофор 

кисясиня  кечир  вя  бурада  тохумлар  хцсуси  баьламаларда  – 

сперматофорларда йерляширляр. Чохалма заманы еркяк фярд сперматофорлары 

ъинси чыхынты – щектокотил васитясиля дишинин мантийа бошлуьуна ютцрцр. 

Мантийа бошлуьунда сперматофорлардан чыхмыш спермиляр йумурта 

щцъейрялярини  майалайырлар.  Башыайаглы  молйускаларын  диши  фярдляриндя 

хцсуси нидаментал вязиляр вардыр. Йумурта борусуна ачылан бу вязиляр, йу-

мурталар  ятрафында  гат  ифраз  едирляр.  Башыайаглыларын  майаланмасы  хариъи-

дахилидир вя мантийа бошлуьунда баш верир. 

Адятян башыайаглы молйускалар майаланмыш йумурталары суйун ди-

биня гойурлар. Бязи нювляря няслин гайьысына галмаг кими, давраныш хцсу-

сиййяти  хасдыр. Мясялян, аргонавтлар йумурталарыны йетишдирмя камерасын-

да бясляйирляр, осминоглар йумурта топлусуну дашларын алтында вя йа суалты 

маьараларда йерляшдирир, сонрадан ону горуйурлар. 

Инкишаф  бирбашадыр, метаморфозсуздур. Йумуртадан кюрпя башыай-

аглы молйускалар чыхыр. 

Мцасир  башыайаглылары  ики  йарымсинфя  аид  едирляр:  Дюрдгялсямялиляр 

(Tetrabranchia) вя Икигялсямялиляр (Dibranchia). 

Дюрдгялсямялиляр - дюрд гялсямя, дюрд цряк гулагъыьы, дюрд бюйряк-

ляр  вя  чох  сайда  чыхынтылары  олан  примитив  нювляри  ящатя  едир:  Наутилоидляр 

(Nautiloidea)  вя  Аммонитляр(Ammonoidea)  дястяцстлцйцня  айрылыр.  Икинъиля-

рин нясли кясилмишдир. 

Икигялсямялиляр – ики гялсямя, ики цряк гулагъыьы, ики бюйряк, борушя-

килли  гыфа  вя  редуксийайа  уьрамыш  дахили  чанаьа  малик  олан  али  башыайаглы 

молйускалардыр: Онайаглылар(Decapoda) вя Сяккизайаглылар(Octopoda) дяс-

тяляриня айрылыр


 

380 


 

Бязи  мцяллифляр  сон  иллярин  тяснифатында  башыайаглыларын  йарымсинифля-

рини – Наутилидляр (Nautiloidea) вя Колеоидеа (Coleoidea) кими фяргляндирир-

ляр.  Нясли  кясилмиш  нювляри  ися    Аммонитляр  (Ammonoidea), 

Бактритляр(Bactritoidea),  Белемнитляр  (Belemnoidea)  йарымсинифляри  кими  тя-

гдим едирляр. 



Наутилоидляр  щазырда  2500  нювц  ящатя  едир.  Бу  молйускалар  ясасян 

Щинд вя Сакит океанларда мяскунлашырлар. Кембри дюврцндян мялум олан 

йумшагбядянлилярдир.  Примитив  яламятляря  маликдирляр:  хариъи  чохкамералы 

чанаг,  чанагла  бирляшмяйян  гыф,  чохсайлы  чыхынтылары  сормаъларсыздыр,  дюрд 

ктениди, дюрд бюйряк, дюрд гулагъыьын олмасында метамерлик бирузя верир, 

синир  системиндя  тяърид  олунмуш  ганглилярин  олмамасы,  селомодуктларын 

гурулушу. 

Наутилусун чанаьындан – гиймятли сядяф гатына эюря, бязяк яшйалары 

истещсалында истифадя олунур. 

Колеоидеалар,  йяни  чанаьы  олмайан  мющкямдярили  молйускалар, 

мцасир тяснифатда дюрд дястяни ящатя едир: Каракатисалар(Sepiida), Калмар-



лар(Teuthida), Сяккизайаглылар(Octopoda), Онайаглылар(Decapoda). 

Щазырда  бу  йарымсинфин  нцмайяндяляри    мцасир  башыайаглыларын  ян 

чичяклянян  групудур  –  ъями  650  нювц  мялумдур.  Йарымсинфи  сяъиййлянди-

рян цмуми хцсусиййятляр инкишаф етмиш чанаьын олмамасы, бирляшмиш гыфын вя 

сормаъларла тяъщиз олунмуш голларын (чыхынтыларын), йцксяк инкишаф сявиййя-

синя чатмыш синир системи, щисс органларынын олмасыдыр.  

Щазырда дцнйа фаунасында мювъуд олан молйускаларын 2000 нювц  

кечмиш  ССРИ  яразиляриндя  тапылмышдыр.  Я.Г.  Гасымовун  (1965-1975) 

мялуматларына эюря, Хязяр дянизиндя 119 нюв молйуска гейдя алынмышдыр. 

Онлардан 35 нювц икитайгапаглылара, 84 нювц гарынайаглылара аиддир. Хязяр 

дянизиндя  50  м  дяринликдя  сащилйаны  зонада  молйускалар  олдугъа 

чохсайлыдырлар.  Онлардан  бязиляри  Хязяр  дянизиня    Гара  дяниздян,  Азов 

дянизиндян вахты иля кечмиш нювлярдир мясялян, Mytilaster lineatus, Cerasto-

derma rhomboides, Hypanis colorata, Abra ovata. 

Ширинсу молйускалары Азярбайъанда 63 нюв иля тямсил олунмушдур. 



Lymnaea ъинсиня 25 нюв аиддир. Азярбайъанда гуру молйускаларын  мцхтя-

лиф ъинсляря аид олан 130 нювц мялумдур. 



Башыайаглыларын  бюйцк  вятяэя  ящямиййяти  вардыр.  Беляки,  онларын  яти 

дцнйада гида кими йцксяк гиймятляндирилир. Каракатиса вя бязи осминогла-

ры, йцксяк кейфиййятли мцряккяб, тябии рянэляри ялдя етмяк цчцн овлайырлар. 

Башыайаглыларын  филоэенезиндя  ян  гядим  груп  наутилидляр  щесаб  олу-

нур. Беля бир фикир иряли сцрцлцр ки, башыайаглылар йасты дюшяняйи олан вя  садя 

гурулушлу коник чанаьа малик олан сцрцнян молйускалардан инкишаф етмиш-

ляр. 

Палеонтоложи  мялуматлара  эюря,  девонда  наутилидлярля  йанашы,  бак-



тритляр  адланан  (Bactritoidea)  кичик  груп  мовъуд  олмушдур.  Сонрадан  бу 

груп ики шахяйя – аммонитляр вя белемнитляря башланьыъ вермишдир. 



 

381 


Аммонитляр  (Ammonoidea)  девонда  формалашмыш  вя  тябашир 

дюврцнцн сонунда нясли кясилмишдир. Мцасир али формалар ися белемнитлярля 

цмуми кюкя малик олан башыайаглылардыр. 

 

Молйускалар  типинин  филоэенийасы.  Щазыркы  дюврдя  молйускалар  типи-

нин мяншяйи ян чох мцбащисяйя сябяб олан проблемлярдян биридир. Бир груп 

алимляр,  молйускаларын  фярз  олунан  яъдадынын  щялгяви  гурдлардан,  диэяр 

груп  ися  йасты  гурдлардан  инкишаф  етдийини  щесаб  едирляр.  Щазырда  елми  ъя-

щятдян ян йахшы ясасландырылмыш фярзиййя – щялгяви гурдлар вя молйускаларын 

илкин трохофорлу щейванлардан тяшяккцл тапмышдыр. Бир кюкдян инкишаф ется-

ляр дя щялгяви гурдларын тякамцлц, гурулушунда метамерлийин цстцнлцк тяш-

кил етмяси истигамятиндя эетмишдир. Молйускаларын тякамцлц ися яксиня, ме-

тамерлийин  арадан  галдырылмасы  истигамятиндя  эетмиш  вя  йа  илкин  мярщяля-

лярдя  онларын аметамер яъдаддан инкишаф етмяси баш вермишдир. 

Щяр ики типи – щялгяви гурдлар вя молйускалары бир-бириня филоэенетик 

ъящятдян йахынлашдыран  - цмуми гурулуш хцсусиййятляри  вя ибтидаи форма-

ларда трохофорлу щейванлара хас олан яламятлярин мювъудлуьудур. Беляки, 

йансинирлиляр  вя  моноплакофорларын  гурулушунда  метамерлийин  яламятляри 

щисс олунур вя синир системи пиллякян типлидир. 

Ембриоэенезин эедишиндя дя щялгяви гурдларла уйьунлуг тяшкил едян 

яламятляря  раст  эялинир:  йумурта  щцъейрясинин  спирал  типдя  бюлцнмяси,  ме-

зодерманын телобластик цсулла формалашмасы, бир чох рцшеймлярин метамер-

лийи вя с. Молйускаларын ибтидаи формаларына полихеталарын трохофоруна ох-

шар сцрфянин олмасы хасдыр. 

Щазырда  мювъуд  олан  молйускалардан  (  нясли  кясилмишляр  дахил  ол-

магла)  цмуми  яъдадын  гурулушуна  мцвафиг  эялянляр  Моноплакофорлар 

синфинин нцмайяндяляридир. Щесаб олунур ки, илкин молйускалар, йяни гядим 

формалар  (Archimollusca)  икийансимметрийайа,  язяляви  йасты  айаьа,  зяиф 

тяърид  олунмуш  баша  вя  олдугъа  примитив  гурулушлу  чанаьа  малик  олан 

щейванлар  олмушлар.  Ола  билсин  ки,  молйускаларын  яъдад  формалары  амер, 

йяни метамерийанын изляри эюрцнмяйян гурулушда олмушлар. Бир груп алим-

ляр, йансинирлиляр вя моноплакофорларда бирузя верян метамерийанын гейри-

ардыъыллыьыны икинъи дяфя формалашмыш тязащцр кими гиймятляндирирляр. Щалбу-

ки, диэяр груп алимляр бу фикри тякзиб едирляр, йяни моноплакофорларын ме-

тамерийасы  селомун  тюрямялярини  ящатя  етдийи  цчцн  илкин  яламят  олдуьуну 

тясдигляйирляр. 

Илкин молйускаларын тякамцлц нятиъясиндя ики инкишаф хятти мцяййян-

ляшмишдир:  Йансинирлиляр  (Amphineura)  вя  Чанаглылар  (Conchifera).  Биринъи 

групун ясас синфи зирещлилярдир (Polyplacophora), чцнки бу синфин нцмайян-

дяляриня яъдада хас олан плезиоморф хцсусиййятляр аиддир. Зирещсизляр (Apla-

cophora) ися икинъи дяфя гурулушунда садяляшмяйя мяруз галмышлардыр - он-

ларын  чанаьы  йохдур,  тякамцл  просесиндя  гурдабянзяр  бядян  гурулушуна 

малик олмушлар. Бу ъцр гурулуш хцсусиййятляри йашадыглары мцщитя – мяръан 


 

382 


полипляринин  колонийалары  арасында  мяскунлашмаьа  имкан  верян  уйьун-

лашмадыр. 

Чанаглы  молйускалардан  илкин  формалара  охшар  моноплакофорлар-

дыр. Беляки, газынты щалында тапылан формаларда да чанаг бцтювдцр, конус-

шякилли, финъаншякилли, садя вя йа спиралвари бурулмуш зирвялидир. Моноплако-

форларабянзяр  яъдадлардан  чанаглы  молйускаларын  бцтцн  синифляриня  тя-

камцл  хяттляри  айрылыр.  Беляки,  башыайаглыларын  бу  яъдадла  гощумлуьуну 

тясдигляйян гурулуш хцсусиййятляри – синир лифляри олан системин олмасы, село-

мун  инкишафыдырса,  наутилуслары(Nautiloidea)  ялагяляндирян  яламят  метаме-

рийанын изляридир.  

Эюрцнцр  ки,  примитив  гурулуша  малик  олан  моноплаковорабянзяр 

яъдаддан Gastropoda, Scaphopoda, Lamellibranchia инкишаф етмишляр. 

Тякамцл  нятиъясиндя  молйускаларын,  бир  чох  рянэарянэ  уйьунлаш-

малара малик олан щяйат формалары  ямяля эялмишдир. Бу формалар мцхтялиф 

мцщитдя  йашамаьа уйьунлашмышлар. Молйускаларын илкин йашайыш формасы, 

суйун  диби  иля  сцрцнян  епибентобионт  формалар  олмушдур.  Щазырда  зяиф 

сцрцняряк щярякят едян чанаьлы молйускалардан полиплакофорлары (йансинир-

лилярдян)  вя  моноплакофорлары  (чанаглылардан),  бязи  гарынайаглылары  эю-

стярмяк олар. Молйускларын сцрцнян формаларындан еколожи ихтисаслашманын 

ясас  истигамятляри    (Cephalopoda-ларын  чохунда  нектон,  Lamellibranchia, 



Scaphopoda –  ларын чохунда газыъы, бязи Gastropoda, Cephalopoda –  ларда 

планктон,   Bivalvia, Gastropoda – да надир щалда раст эялян отураг щяйат 

тярзляри)  айдын шякилдя  эюрцнцр. Лакин ясас ихтисаслашманы сцрцнян су фор-

малары  гуру  мцщитиня  чыхаркян    (Pulmonata)  кечмишляр.    Онларын  бязиляри 

йенидян су мцщитиня гайытмышлар. 

 

 



 

 

 



 

                      Мцзакиря мювзулары 



 

1.

 



Щялгяви  гурдларла  мцгайисядя  молйускаларын  гурулуш  хцсусиййтлярин-

дяки прогрессив яламятляр. 

2.

 

Трохофорлу селомик щейванларын архитектоникасынын цмуми ъящятляри. 



3.

 

Ибтидаи  молйускаларын  гурулушундакы  метамерийанын  тязащцр  хцсу-



сиййятляри. 

4.

 



Моноплакофорлар синфинин филоэенетик ящямиййяти. 

5.

 



Газыйыъы щяйат тярзи вя биосцзмянын лювщягялсямялилярдя ямяля эятирдийи 

уйьунлашмалар. 

6.

 

Башыайаглыларын гурулуш хцсусиййятляриндяки прогрессив яламятляр. 



7.

 

Молйускаларын чохалма типляри вя инкишафы. 



8.

 

Мойускаларын синир системинин тякмцлцндя бирузя верян тенденсийалар. 



9.

 

Малйускаларын ямяли ящямиййяти. 



 

 

383 


 

  

 

Чыхынтылылар (Tentaculata) типи 

 

Чыхынтылылар, икинъибядянбошлуьуна малик олан щейванлар олсалар да 

щазыркы дюврдя щейванлар аляминин тяснифатында дягиг йери мцяййянляшмя-

миш  онурьасызлардыр.  Илкин  селомик  яъдаддан  сярбяст  инкишаф  едян  вя  ил-

каьызлыларла икинъиаьызлылар арасында аралыг мювге тутан чыхынтылыларын синифля-

ри  арасында  да  бязи  яламятляря  эюря,  фяргли  ъящятляр  мювъуддур.  Тясадцфи 

дейил  ки,  бязи  мцяллифляр    чыйинайаглылар  (Brachopoda)  синфини,  бриозойлар 

(Bryozoa) вя форонидлярдян (Phoronidea) тяърид олунмуш сярбяст груп кими 

тягдим едирляр. Чыхынтылыларын бядянинин цч буьумдан формалашдыьыны нязя-

ря алараг ( Trimera групу - селомик щейванларын ясасында дуран организм-

ляр щесаб олунурлар),  бу типи илкбядянбошлуглу грудларла аннелидляр арасын-

да дурдуьуну гябул едянляр дя вардыр. 

Щазырда  чыхынтылыларын  5000  нювц  мялумдур.  Чыхынтылылар  ясасян 

отураг щяйат тярзи кечирян дяниз щейванларыдыр. Онларда хариъи скелет ролу-

ну  боруъуг  вя  йа  чанаг  ойнайыр.  Нцмайяндяляринин  чоху  колонийалар 

ямяля эятирирляр. Она эюря дя чыхынтылылар, чох вахт бюйцк шахяляр ямяля эяти-

рян скелетя малик олурлар.   

Чыхынтылыларын  бядяни  цч  шюбядян  ибарятдир:  аьызюнц  пяр,  чыхынтылы 

аьыз  буьуму  вя  эювдя  буьуму  (прото-,  мезо-  вя  метасома)  Аьызюнц  пяр 

епистом адланыр. Бядян дивары биргат епители вя язялялярдян – щялгяви, бой-

лама  язяля  лифляриндян  ибарятдир.  Епители  гаты  цзви  бирляшмядян  тяшкил  олун-

муш  хариъи  скелети  ифраз  едир.  Чох  вахт  хариъи  скелет  калсиум  карбонатла 

щоптурулмуш олур, йяни олдугъа бяркдир. 

Бядянин  сегментасийасына,  йяни  буьумлу  тяркибиня  мцвафиг  ола-

раг, бядян бошлуьу да прото-, мезо- вя метаселя бюлцнцр. Бядян бошлуьу - 

селомун да сегментасийайа уйьун шякилдя  бюлцнмясини, йяни цчбуьумлу-

луьу, икинъи бядян бошлуьунун илкин варианты кими гябул едилир. 

Чыхынтылылары сяъиййяляндирян диэяр хцсусиййят – ифразат функсийасыны 

йериня  йетирян  бир  вя  йа  ики  ъцт  селомодуктларын  олмасыдыр.  Бязян  ифрашат 

органлары редуксийайа  уьрайа билир. Селом телобластик,  бязян ися ентеросел 

йолла формалашыр. 

Ган-дамар  системи  вардыр,  лакин  бязян  икинъи  дяфя  редуксийайа 

уьрайыр. 

Чыхынтылылыарын чоху щермафродитдир. Ъинси вязиляр эювдя  селомун-

да формалашыр. Инкишаф метаморфозла эедир. Йумурта щцъейряси там, лакин 

гейри спирал типдя бюлцнцр. Сцрфя трохофорабянзярдир. 

Чыхынтылылар  типиня  ясасян  цч  синиф  аид  едилир:  Бриозойлар  (Bryozoa)

Чыйынайаглылар(Brachiopoda) вя Форонидляр (Phoronidea). 

 


 

384 


Бриозойлар(Bryozoa)  синфи. 

Нцмайяндяляри  ясасян  дяниз  щей-

ванларыдыр,  надир  щалларда  ширинсу  нювляриня  дя  раст  эялинир.  Отураг  щяйат 

тярзи сцрян бриозойлар, щидроид вя мяръан полиплярини хатырладан колонийа-

лар ямяля эятирирляр (шякил  188). Колонийалар мцхтялиф формалы олур: шахяля-

нян будаглар, габыгвари, йарпаг дястляри,  лювщяшякилли вя саир. 

Бриозойларын  4000-я  гядяр  мцасир  вя  чох  сайда  газынты  щалында 

мялум олан нювляри вардыр. Бу щейванларын айры-айрылыгда фярдляри олдугъа 

кичикюлчцлцдцр – бир нечя мм-я гядяр олурлар. 

 

 



 

Шякил 188. Дяниз бриозойларынын  (Gymnolaemata) колонийалары (Догелдян): 

А  –  Flustra  foliacea;  Б  –  Flustrella  hispida;  Ъ  –  Retepora  cellulosa;  Ч  –  Bugula 

murrayana

; 

Д – Alcyonidium gelatinosum; Е – Defrancia lucernaria 

 

 



Колонийаны тяшкил едян щяр фярд зооид адланыр. Щяр зооид ики щисся-

дян  ибарятдир:  юн  щисся  полипид    вя  арха  -  систид  .  Лакин  бядянин  икищиссяли 

олмасынын  сегментасийайа  аидиййаты  йохдур.  Беляки,  систид  иля  полипидин 

сярщяди метасомада йерляшир. Полипид йумшаг юртцклц  вя аьызятрафы чыхынтылы 

таъа,  систид  ися  бир  гядяр  галын  хитинтяркибли  кутикулайа  маликдир.

 

Хцсуси 



язяляляр  –  ретракторлар  васитясиля  полипид  щисся,  касаъыг  вя  йа  кисяъик 

шяклиндя  олан  систидин  дахилиня  доьру  чякиля  билир.  Ширинсу  нювляриндя 



(Phylactolaemata)  кирпикли  епители  иля  юртцлц  олан  бармагвари  чыхынтылар, 

хцсуси налабянзяр чыхынтыдашыйан – лофофор цзяриндя

 

йерляширляр. Лофофор аьыз 



дялийинин цзяриндя  йерляшир. Дяниз нювляриндя ( Gymnolaemata) лофофор ол-

мур, аьыз ятрафында йеряляшян чыхынтылар садя таъ ямяля эятирирляр (шякил 189; 

190).   


 

385 


 

Шякил 189.   Cristatella mucedo (Phyllactolaemata йарымсинфи) – колонийанын 

бир щиссясинин кясийи (Корна эюря): 

1 – чыхынтылар, 2 – епистом, 3 – аьыз, 4 – селомун 

юн  шюбяси,  5  –  селомун  шюбяляри  арасында  йерляшян  аракясмя  (диафрагма),  6  –  удлаг,  7  – 

гида борусу, 8 – гида борусунун мядяйя кечдийи йердя йерляшян бцкцш, 9 – селомун арха 

шюбяси, 10 вя 21 – мядя, 11 – полипидин систидя кечдийи йердя йерляшян бцкцш, 12 – дяри епи-

телиси, 13 – язяля лифляри, 14 – перитонеал епители, 15 – гоншу систидляр арасындакы аракясмя, 16 

– ъаван тумуръуг, 17 – вя 19 – гайтанъыг, 18 – гайтанъыг цзяриндя формалашан статобласт, 

20  –  язяля-ретрактор,  22  –  арха  баьырсаг,  23  –  анус,  24  –  лофофорун  язяляляри,  25  –  синир 

ганглиси, 26 – селомодукт, 27 – чыхынтыларын ясасыны бирляшдирян пярдя 

 

Чыхынтылара селомун каналлары дахил олур. Адятян чыхынтылар васитясиля 



суда  асылы  вязиййятдя  олан  гида  щиссяъикляри  тутулур.  Бриозойларын  полиморф 

колонийаларында  олан  зооидляря  функсонал    спесификлик  хасдыр,  йяни  щяр  ъыр-

тдан фярд (4-5 мм) йалныз она аид олан функсийаны йериня йетирир, бу хцсу-

сиййят  ися  онларын  морфолоэийасында  да  юз  яксини  тапыр.    Бу  зооидляр 

колонийада  гейри-ъинси  чохалма  йолу  иля  ямяля  эялирляр.  Адятян  дяниз 

бриозойларыны  –  йяни  чылпагаьызлылары  (Gymnolaemata)  диэяр  чыхынтылылардан 

фяргляндирян яламят – кутикуланын тяркибиндя ящянэ олдуьу цчцн, дяри-язяля 

кисясинин йох олмасыдыр (шякил 190). 


 

386 


 

Yüklə 4,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   52




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin