Agamaliyev Quliyeva darslik 2


Кцрякайаглылар (Scaphopoda)



Yüklə 4,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə42/52
tarix31.03.2017
ölçüsü4,71 Mb.
#12975
1   ...   38   39   40   41   42   43   44   45   ...   52

Кцрякайаглылар (Scaphopoda) синфи.

 Бунлар орта вя бюйцк дя-

ринликлярдя йашайан дяниз молйускаларыдыр. Мцасир фаунада 150 нювц мя-

лумдур  ки,  бунлар  да  ясасян  фораминиферлярля  гидаланырлар.  Ордовик 

дюврцндян (палеозой ерасы) мялумдурлар.  

Кцрякайаглыларын гурулуш хцсусиййятляриндя примитивлик щисс олунур. 

Беляки, бу групун гялсямяляри вя гулагъыглары олмур. Цряк йалныз бир мя-

дяъикдян ибарятдир (шякил 177). Примитив яламятляря, щямчинин хариъи майа-

ланма, трохофор типли сцрфянин олмасы вя чанаьын формалашма цсулу аиддир. 

Беляки, сцрфянин бел тяряфиндя айаьынын цзяриндя, йяни баш пяри иля анал дялийи 

арасында габарыглыг – «донгар» формалашыр. Бу «донгарын» ичярисиня баьыр-

саг  илэяйи  чякилир.  Тядриъян  бу  щисся  бюйцмяйя  башлайыр  вя  бядянин  ян  ири 

нащиййяси олур. Бу габарыглыьын дефинитив бели цзяриндя мантийанын ики – саь 

вя  сол  вярягляри  ямяля  эялир.  Бу  мантийа  вярягляри  бюйцйцб,  гарын  тяряфдя 

бирляшир вя боруъуьу ямяля эятирир. Боруъуг иля эювдя арасында галан бош-

луг,  ики  дялийи  олан  мантийа  бошлуьудур.  Дялийин  бири,  виссерал  кисянин  эи-

ряъяйиндя, диэяри ися зирвясиндя йерляшир. 

 

Шякил 177. Кцрякайаг молйуск Dentalium entale – нин кясийи (Кестнеря эю-

ря): 


1 – чанаьын зирвясиндя йерляшян дялийи вя мантийанын цст дялийи, 2 – ъинси вязи, 3 – га-

раъийяр, 4 – бюйряк, 5 – перикардиум црякля бирэя, 6 – серебрал гангли, 7 – чанаг, 8 – ман-

тийа, 9 – тутуъу чыхынтылар, 10 – аьыз дялийи, 11 – айаг, 12 – педал гангли, 13 – статосист, 14 – 

радулйар кися, 15 – мантийа бошлуьу, 16 – анал дялик, 17 – мядя 

 

 

Эюрцнцр  ки,  бу  молйускаларда  да  борушякилли  чанаг  мантийа  тяря-



финдян ифраз едилир. Сонрадан мантийанын яйиляряк, вентрал тяряфдя биляшмяси 

филоэенездя  охшар  просесдир  вя  молйусканын  бядянинин  йерляшдийи  борушя-

килли чанаг яъдада хас олан илкин типдир. 

Кцрякайаглыларын  чанаьы  7  см  узунлугда  олуб,    енли  тяряфи  дянизин 

дибиня,  енсиз  тяряфи  ися  торпаьын  цзяриндя  эюрцнцр.  Кцрякайаглылар  гумда 

йашайан кичик организмляри башын цзяриндя йерляшян сапшякилли чыхынтылар ва-

ситясиля  тутурлар.  Айаг  торпаьы  газмаьа  уйьунлашмышдыр.  Айаг,  ясасында 

ики йан пярляри олан кцт конусла битир, йяни кцрякшякиллидир. Щярякят заманы 

йан пярлярин йыьылмасы нятиъясиндя айаг йцнэцлъя торпаьа эирир. Йан пярляр 


 

369 


ачылдыгда  ися  лювбяр  шяклиндя  айаьын  уъуну  торпагда  бяркибир,  бядян  юня 

доьру чякилир. 

Бу молйускаларда анал дялик айаьын ясасында, чанаьын эириш дялийиня 

йахын йердя мантийа бошлуьуна ачылыр. Щалбуки диэяр молйускаларда анус, 

виссерал кисянин зирвясиндя – чанаьын икинъи дялийинин йерляшдийи йеря аычылыр. 

Кцрякайаглылары фяргляндирян яламят одур ки, чанаьын юн вя арха дяликляри, 

молйусканын юн вя архасы дейилдир: бядянин юн вя арха уълары айаг иля бир-

ликдя чанаьын эиряъяйиндя йерляшир. Чанаьын торпаг цзяриндя эюрцнян икинъи 

дялийи, молйусканын бел  габармасынын зирвясиня йахындыр.  

Демяли,  кцрякайаглыларын  бядяни  чанаг  дахилиндя    яйилмиш,  анусла 

аьыз дялийи йахынлашмыш вязиййятдядир. Бу гурулуш типи – йяни анусла аьызын 

йахынлашмасы, анопедиал яйрилик адланыр. 



Башыайаглылар  (Cephalopoda)  синфи.

  Бу  синфин  нцмайяндяляри 

чох  мцряккяб  гурулушлу  дяниз  щейванларыдыр.  Мцасир  фаунада  башыайаглы 

молйускаларын  кямиййятъя  ейни  олмайан  ики  групуну  фяргляндирирляр:  ха-

риъичанаглылар вя дахиличанаглылар (шякил 178, 179)Щазырда башыайаглы молйу-

скаларын  650  нювц  мцасир,  11000  нювц  ися  газынты  щалында  мялумдур.  Би-

ринъи група, кембри дюврцндян мялум олан гядим башыайаглы молйускала-

рын  варисляри  олан  наутилуслар  (  ъями  6  нюв  )  аиддир.  Икинъи  група  600-дян 

артыг мцасир нювляри олан калмарлар, каракатисляр (мцряккяб илбизляри), ос-

миноглар аиддир. 

Башыайаглылары диэяр су онурьасызларындан фяргляндирян яламятлярдян 

бири – йашадыглары дяниз мцщитиндя газандыглары уйьунлашмаларын даща чох  

тякмилляшмяси  вя  давранышларынын  мцряккяблийидир.  Башыайаглы  молйускала-

рын бядяни баш вя эювдядян ибарятдир, айаг – аьыз ятрафында йерляшян чыхынты-



лар вя  хцсуси щярякят органы олан гыфа чеврилмишдир (шякил 178). 

 

 



 

Шякил  178.  Хариъичанаглы  башыайаг  молйуска  Nautilus  pompilius  (Натали-

дян): 


I – наутилусун (эямиъийин) чанаьынын кясийи: 

1 – гялсямяляр;



  II – наутилусун 

гурулушу: 

1 – бейин, 2 – эюз, 3 – башлыг (башын юртцйц), 4 – додаьын синир комиссурасы, 5 – 

чяня, 6 – аьыз, 7 – чыхынтылар, 8 – гыф, 9 – гыьырдаг, 10 – педал синир лифи, 11 – мантийанын кя-

нары, 12 – чанаьын кянары, 13 – бюйряйин дялийи, 14 – ъинси дялийи, 15 – ктенидиляр, 16 – ос-


 

370 


фрадиляр, 17 – анал дялик, 18 – перикардиумун дялийи, 19 – гараъийр, 20 – йумурталыг, 21 – 

язяляви мядя, 22 – сифон 

 

 

Мцасир  башыайаглыларын  чохунда  чанаг  олмур,  йа  да  рудументар 



шякилдя  мювъуддур.  Йалныз  наутилус  ъинсиня  (Nautilus)  аид  олан  нювлярин 

спирал  шякилдя  бурулмуш  вя  камералардан  ибарят  олан  хариъи  чанаьы  вардыр 

(шякил 178,I).  

Хариъи гурулушу. Башыайаглыларын гурулуш хцсусиййятляри бирбаша фярд-

лярин  щяйат  тярзи  иля  баьлыдыр.  Цмумиййятля,  башыайаглы  молйускалар  чох 

бюйцк юлчцляря (20 м-я гядяр) малик олан океан йыртыъыларыдыр (нящянэ дя-

ринлик калмары Architeuthis dux), лакин онларын арасында бир нечя сантиметр( 

1см узунлугда каракатиса) узунлугда олан нювляр дя мювъуддур. Бядян 

формалары да мцхтялифдир (шякил 179). Фяал цзян нектон формалары (калмар-

ларын чоху) узунсовдур, йяни торпеда шяклиндядир(шякил 179, Ч; Я). 

 

Шякил 179. Дахиличанаглы  башыайаглы молйускалар (Щуна эюря): 



А – дяринлик-

дя цзян осминог Amphitretus pelagicus; Б – осминог Benthoctopus profundorum; 



Ъ – планктон калмар Doratopsis sagitta; Ч – ишылдайан органа малик пелаэик дя-

ринлик  калмары  Thaumatolampas  diadema;  Д  -    планктон  калмаръыг  Cranchia 



scabra;  Е  –  йумшаг  торпагда  йашайан  диб  осминогу  Cirrothauma  murrayi;  Я  – 

пелаэик калмар Loligo edulis 



 

 

Дибдя йашайан бентик формалар (осминогларын чоху) кисяшякиллидир-

ляр.  Нектобентос  формаларын  бядяни  бир  гядяр  йастыланмыш  олур  (каракати-

са). Планктон нювляр кичикюлчцлц, шяффаф бядяня маликдирляр (бязи калмарлар, 

осминоглар).  Наутилус  бентопелаэик  башыайаглы  олдуьу  цчцн  онун  чанаьы 

камералара бюлцнмцшдцр (шякил 178, I). 

Башыайаглыларын  чанаьы  тяркибиня  эюря,    сцнэярвари  гатларла 

нювбяляшян калситдян ибарятдир. Калситли гатлар цзви конхиолин гатлары иля дя 

нювбяляшир.  Калситин  тяркибиндя  онун  кристалик  формасы  –  арагонит,  йяни 

сядяф  цсцнлцк  тяшкил  едир.  Чанаьын  минерал  тяркибиндя  сядяфин  цстцнлцк 

тяшкил етмяси, даща гядим молйускалара хас олан яламятдир.  

Наутилусларын  чанаьы  чох  сайда  камералара  бюлцнмцшдцр  ки,  

щейванын бядяни йалныз бириндя – сон камерада йерляшир. Щямин камерада 


 

371 


эямиъийин(наутилусун)  эювдяси  еля  яйилмишдир  ки,  мантийа  бошлуьу  бцтцн 

органлары иля бирликдя башын цзяриндя йерляшир. Лакин бу яйилмяни, гарынайаг 

молйускаларда мцшащидя олунан торсион бурулма иля ейниляшдирмяк олмаз. 

Наутилусун бцтцн камераларындан назик боруъуг – сифункулум  кечир. Бу 

боруъуг  эювдянин  арха  уъунун  чыхынтысыдыр.  Щейван  бюйцдцкъя,  бошалан 

камера  дярщал  майе  иля  долур.  Ионлу  тяркибиня  эюря,  бу  майе,  щейванын 

ганына  охшардыр,  лакин  тяркибиндя  натриум-хлоридин  мигдары  чох  олур. 

Сифункулун епителиси майенин ион тяркибини тянзимляйир. 

Мцяййян  едилмишдир  ки,  наутилусун  200  м-я  гядяр  суйун  дяринлийя 

эедя билмяси, камерада майе вя газын (азотла оксиэен гарышыьы) нисбятинин 

дяйишилмяси  нятиъясиндя  дейил,  чанаьын  мющкямлийиндян,  йяни  щидростатик 

тязйигя (100 кг 1 см

2

) дюзцмлцлцйцндян асылыдыр. 



Дахиличанаглыларда  чанаг  –  сцнэярвари  лювщядир,  онун  тяркибиндя 

конхиолинин мигдары чох олур. Адятян лювщя шяклиндя олан чанаг эювдянин 

бел  тяряфиндя  мантийа  тохумасына  чюкмцш  щалда  олур.  Онун  ясас 

функсийасы  щям  йумшаг  бядяни  горумаг,  щям  дя    суда  бядянин 

мцвазинятини  сахламагдыр.  Беляки,    галыг  чанаьын  мясамяляриндя 

наутилусда олдуьу кими, газ олур. Дахиличанаглыларда чанаьын редуксийасы 

мцхтялиф    ъцрдцр  вя  редуксийанын  дяряъяси  ейни  дейилдир.  Мясялян, 

осминогларда чанагдан йалныз налшякилли конхиолин галыьы галмышдыр. 

Дахиличанаглылар  арасында  еля  нювляр  дя  вардыр  ки,  онларын  чанаьы 

хариъи  эюрцнцшцня  эюря,  наутилуса  охшайыр,  лакин  бу,  мяншяъя  башга 

чанагдыр  вя  онун  камералары  арасында  аракясмяляр  олмур  –  мясялян, 

аргонавтларын  (Argonauta)  йумурталары  горуйан  вя  бясляйян  йетишдирмя 

камералары буна мисал ола биляр  (шякил 180). 

 

Шякил  180.  Мцхтялиф  башыайаглыларын  чанагларынын  саэитал  кясийинин  гурулуш 

схеми (Гешелердян): 

А – Sepia, Б – Belosepia, Ъ – Belemnites, Ч – Spirulirostra, 

Д – Spirula, Е – Ostracoteuthis,Я – Ommastrephes, Ф – Loligopsis ( Ъ, Ч, Я – га-

зынты щалында оланлардыр): 

1 – проостракум, 2 – сифонал борунун бел кянары, 3 – сифонал 

борунун гарын кянары, 4 – фрагмокон адлана камераларын бирлийи, 5 – рострум, 6 – сифон 

бошлуьу 

 

 



Башыайаглыларын бядяни баш вя эювдядян ибарятдир. Айаг чыхынтылар вя 

гыфа  модификасийа  етмишдир.  Башда  чыхынтыларла  ящатя  олунмуш  аьыз  вя  ири 



 

372 


эюзляр  йерляшир.  чыхынтылар  баш  чыхынтылары  вя  айагдан  формалашыр.  Бунлар 

тутма  органларыдыр.  Примитив  форма  щесаб  олунан  наутилусда  чыхынтыларын 

сайы 90-а гядярдир (шякил 178). Онлар щамар вя гурдабянзярдир. Али башыай-

аглы  молйускаларда  ися  чыхынтылар  узундур,  олдугъа  эцълц  язяляляри  вардыр. 

Щяр чыхынты ич тяряфдян ири сормаъларла тяъщиз олунмушдур. Бу молйускалар-

да чыхынтыларын сайы 8-10 ядяд олур. Онайаглыларда чыхынтыларын икиси фярглянир 

–бунлара  «тутуъу  голлар»  дейирляр.  Тутуъу  голлар  узундур  вя  сормаълары 

йалныз  енлянмиш уъларын цзяриндя олур (шякил 181). 

 

Шякил 181. Башыайаглы молйускаларын гурулуш хцсусиййятляри: 

А – Sepia offici-

nalis  мцряккяб  илбизинин  (каракатиса)  диши  фярдинин  ачылмыш  мантийа  бошлуьундан 

эюрцнцшц(Наталидян): 

1 – аьыз, 2 – чыхынтылар, 3 – гыф, 4 – гялсямя, 5 – анал дялик, 6 – сол 

ифразат дялийи, 7 – мцряккяб кисяси, 8 – цзэяъ, 9 – эюз, 10 – ъинси дялик, 11 – гапайыъы апара-

тын чухуру, 12 – мантийанын гапайыъы апаратынын гыьырдаьы, 13 – мантийа;  

Б – сакитоке-

ан калмары Ommastrephes pacificus(гарын тяряфдян): 

1 – баш, 2 – эювдя, 3 – цзэяъ, 4 – 

мантийанын кянары, 5 – мантийа бошлуьуна эириш, 6 – гыф, 7 – тутуъу голлар, 8 – гыса чыхынты-

лар, 9 – сормаълар, 10 – аьыз, 11 – эюзляр 

 

 



Диэяр чыхынтылар гысадыр. Осминогларда бентик щяйат тярзи иля ялагя-

дар  олараг,  сяккиз  ядяд  чыхынтылар  ейни  юлчцдядирляр,  онлар  щям  шикары  тут-

маьа, щям дя дибдя щярякят етмяйя хидмят едир. Осминогларын еркяк фярд-

ляриндя  чыхынтылардан  биринин  шякли  дяйишмиш,  щектокотиля  чеврилмишдир.  Бу 

ъинси  чыхынтынын  функсийасы  тохумлары  дишинин  мантийа  бошлуьуна  ютцрмяк-

дир. 


Гыф – башыайаглыларын щярякят органыдыр. Гыф айаьын галыьыдыр вя «ре-

активтипли» щярякятя хидмят едир. Йяни су, молйусканын мантийа бошлуьун-

дан  гыф  васитясиля  сцрятля  хариъ  едилдикдя,  эювдя  якс  истигамятдя  реактив 

(сцрятля)  йердяйишир.  Мантийа  бошлуьуна  су,  башын  йанында  олан  йарыгдан 

кечир. Мантийанын диварлыры эцълц йыьылма габилиййятиня малик олан язяляляр-

ля  тяъщиз  олунмушдур.  Эювдянин  гарын  тяряфиндя  (вентрал)  мантийа  «ъиб» 



 

373 


ямяля эятирир, щямин ъибин хариъя ачылан кюндялян йарыьындан (башын йанын-

да олан) гыф хариъя чыхыр. Мантийанын дахили сятщиндя гыьырдаг габаръыглары 

(дцймяъикляр) олур. Щямин гыьырдаг дцймяъиклярин гаршысында, йяни молйу-

сканын  эювдясинин  цзяриндя  айшякилли  йарыглар  вардыр.  Мантийанын  язяляляри 

йыьылдыгда гыьырдаг дцймяъикляр щямин йарыглара дцймялянир вя бу заман 

мантийа бошлуьунда олан су тязйигля гыфдан хариъ олунур. 

Щейван  гыфын  аьзыны  мцхтялиф  истигамятдя  яймякля,  су  ахыныны  истя-

дийи  тяряфя  йюнялдир  вя  бунунла  да  реактив  щярякятини  тянзимляйир.  Бу  ъцр 

щярякят йалныз башыайаглы молйускалара хасдыр. Бундан ялавя, бязи нювляр-

дя (мясялян, каракатисаларда)бядянин арха уъунда щярякяти идаря едян яла-

вя органлар, дяринин язяляви йан чыхынтылары олан цзэяъляр вардыр. Бязи осми-

ноглар щярякят едяркян, реактив итялянмядян истифадя ется дя су чякилмяляри 

баш вердикдя литорал зонада галыр вя бу заман баш чыхынтылары васитясиля щя-

рякят едирляр. Диэяр дяринлик осминогларында баш чыхынтылары арасында чятир-

шякилли  назик  пярдяляр  –  умбреллалар  вардыр  ки,  медузалар  кими,  онларын 

йыьылмасы нятиъясиндя щярякят едирляр (шякил 179, Е). 

Башыайаглыларын бядян юртцйц бир гат епители вя бир гат бирляшдириъи то-

хумадан  тяшкил  олунмушдур.  Дяридя  пигмент  щцъейряляри  -  хроматофорлар 

вардыр ки, молйускалара тез бир заманда рянэ дяйишмяйя имкан верир. Ря-

нэдяйишмя просеси синир системи тяряфиндян идаря олунур вя пигмент щцъей-

ряляринин  формасынын  дяйишилмяси  щесабына  баш  веир.  Мясялян,    Sepia  offici-

nalis  гумлу  субстрат  цзяриндя  цзяндя  ачыг  рянэдя  олдуьу  щалда,  дашлы 

грунт  цзяриндя  цзяндя  тцндляшир.  Юртцк  гатында  олан  бирляшдириъи  тохума 

щесабына  гыьырдаг  формалашыр  ки,  онлардан  дцймяъикляр,  чыхынтыларын  ясасы 

вя бейин ятрафында инкишаф едян дахили скелет ямяля эялир. 

Тякамцл  нятиъясиндя  чанаьыны  итирмиш  башыайаглылар,  йяни  дахилича-

наглылар  групунда  хцсуси  мущафизя  уйьунлашмалары  инкишаф  етмишдир.  Бу 

уйьунлашмалардан  –  ити  щярякят,  аьызятрафы  чыхынтылар  вя  удлагда  йерляшян 

хцсуси    буйнузвари  «димдикляр»  -  бел  вя  гарын  чяняляринин  олмасы  онлара 

дцшмянлярдян горунмаьа имкан верир. Бязи нювлярдя мясялян, каракатиса-

ларда  ахары  арха  баьырсаьа  ачылан  хцсуси  мцряккяб  кисяси  вардыр.  Тящлцкя 

щисс едяркян, щейван бу кисядя олан рянэи суйа вурмагла, эюрцнмяз олур.  

 

Дахили гурулушу вя физиолоэийасы. Диэяр молйускаларда олдуьу кими, 

гарынайаглыларын да дахили гурулушуна эювдянин паренхимасынын эцълц инки-

шаф едиб, бцтцн дахили органлары ящатя етмяси вя икинъи бядян бошлуьунун ( 

селомун) кичик щяъмдя галмасы характерикдир. Беляки, селом, йалныз цряйи, 

ъинси вязиляры вя ифразат ахарларынын бошлуьу формасында ифадя олунмушдур. 

Бцтцн селомик бошлуглар мезодермал епители – селотели иля дюшянмишдир. 

Гарынайаглылары  сяъиййяляндирян  диэяр  хцсусиййят  дахили  органларын 

вя физиоложи системлярин архитектоникасынын мцряккяблийидир. Архитектоника-

нын  мцряккяблийини,  илк  нювбядя,  чохкомпонентлийи,  шюбялярин  олмасы  вя 

мцхтялиф тохумаларын оргоноэенездя иштиракы ифадя едир. Органы, бир-бириля 

гаршылыглы тясирдя олан эен системлярин комплекси формалашдырыр. 



 

374 


Щязм системи. Щейвани мяншяли гида иля гидаланма ихтисаслашмасы бу 

системин  гурулушунда  юз  яксини  тапмышдыр.  Башыайаглыларын  гидасыны  балыг-

лар,  хярчянэкимиляр,  икитайгапаглы  молйускалар  тяшкил  едир.  Мараглыдыр  ки, 

бу молйусклар ири юлчцляря малик олсалар да шикарын йалныз ширяси иля гидала-

нырлар.  Буна  сябяб,  щязм  системинин  гурулуш  хцсусиййятляридир  (шякил  182). 

Башыайаглы молйускаларда шикары хырдаламаг цчцн хцсус буйнуз гатындан 

формалашан чяняляр вардыр. Удлагда гида радула васитясиля цйцдцлцр вя гида 

борусуна  кечир.  Гида  борусу  чох  назикдир  вя  гыьырдаг  капсула  дахилиндя 

йерляшир  (шякил 182). 

 

 



Удлагда хырдаланмыш гида тцпцръяк иля исладылдыгдан сонра щязмин 

бир щиссяси  эедир. Беляки, гида борусуна бир вя йа ики ъцт тцпцръяк вязиляри-

нин ахарлары ачылыр. Тцпцръяйин тяркибиндя зцлаллары вя полисахаридляри парча-

лайан ферментляр олур. Тцпцръяк вязиляринин икинъи ъцтц ися зящяр ифраз едир. 

Майе гида назик удлаг иля ентодермал мядяйя кечир. Мядяйя ъцт гараъийя-

рин  ахарлары  ачылыр.  Бу  секретин  дя  тяркибиндя  мцхтялиф  щязм  ферментляри 

олур.  Гараъийярин  цзяриндя  мядяалты  вязи  адланан  кичикюлчцлц,  чох  сайда 

чыхынтылы вязиляр йерляшир. Мядяалты вязинин ферментляри полисахаридляри парча-

лайыр.  Башыайаглыларын  мядясинин  хцсуси  кор  чыхынтысы  олур,  онун  ясас  фун-

ксийасы  –  мядянин  щяъмини  эенишляндирмякдян  ибарятдир.  Мядядян  назик 

орта баьырсаг айрылыр. Орта баьырсаг, анал дяликля мантийа бошлуьуна ачылан 

арха  баьырсаьа  кечир.  Башыайаглы  молйускаларын  чохунда  арха  баьырсаьа 

ачылан мцряккяб вязиси олур ки, онун ифраз етдийи майе дцшмянлярдян  го-

рунма бахымындан, ящямиййяти бюйцкдцр. 



Синир  системи.  Башыайаглы  молйускаларын  синир  системини  фяргляндирян 

ъящят,    синир  дцйцнляринин  (ганглилярин)  бюйцк  олмасыдыр.  Хцсусян  эюзляри 

тянзим едян  ганглиляр  олдугъа  бюйцкдцр (шякил 183,  А). Диэяр  молйуска-

Шякил 182. Sepia officinalis мцряккяб илбизинин (ка-

ракатиса) гарын вентрал тяряфдян эюрцнцшц (Резелер 

вя  Лампрехтя  эюря): 

1  –  удлаг,  2  –  тцпцръяк  вязисинин 

цмуми ахары, 3 – тцпцръяк ахары, 4 – арха тцпцръяк вязиси, 5 

– гида борусу, 6 – баш аорта, 7 – гараъийяр, 8 – мядяалты вя-

зи, 9 – мядя, 10 – мядянин кор чыхынтысы, 11 – назик баьырсаг, 

12 – гараъийяр ахары, 13 – дцз баьырсаг, 14 – мцряккяб кися-

синин ахары, 15 – анус, 16 – башын гыьырдаг капсулу, 17 – са-

тосистин капсуласынын бошлуьу, 18 – синир щалгасы 

 


 

375 


лардан фяргли олараг, башыайаглыларда ганглиляр удлаг ятрафында топланараг, 

бейини (синир кцтлясини) формалашдырырлар. Бу, хцсуси гыьырдаг капсула – дахи-

ли  скелетин  ичярисиндя  йерляшир.  Бейинин  тяркибиня  башы  иннервя  едян  бир  ъцт 

серебрал вя бир ъцт виссерал ганглиляр дахилдир. Виссерал ганглидян дахили ор-

ганлара синир лифляри айрылыр. 

 

Шякил 183.  Башыайаглы молйускаларын физиоложи системляри (Абрикосовдан): 



А 

– осминогун синир системинин гурулушу: 

1 – баш ганглиси, 2 – эюз ганглиляри, 3 – улдуз-

вари ганглиляр, 4 – мядя ганглиси, 5 – голларын ганглиси;  

 

Шякил 184. Башыайаглы молйускаларын физиоложи системляри (Абрикосовдан): 



Б 

– башыайаглыларын ган-дамар системинин гурулуш схеми: 

1  –  мядяъик,  2  –  аорта,  3 – 

бюйцк баш венасы, 4 – гялсямя црякляри, 5 – гялсямяляр, 6 – гулагъыглар, 7 – бюйрякляря да-

хил олан веноз дамарларын кор чыхынтылары (ганын щярякят истигамяти охларла эюстярилмишдир) 

 

 

Серебрал ганглилярин йанларында ялавя олараг, ириюлчцлц оптик гангли-



ляр йерляшир ки, бунлар эюзляри тянзимляйирляр. Виссерал ганглидян мантийаны 

иннервя  едян  улдузвари  ганглиляря  узун  синирляр  эедир.  Башыайаглы  молйу-

скаларда бу синирляр, мантийанын реактив щярякятин реаллашмасында ишини тян-

зимляйирляр. Бейинин тяркибиня щямчинин педал ганглиляр дахилдир. Бу гангли-

ляр ики йеря айрылыр:бир ъцт  чыхынтыларын ганглиляри (брахиал дцйцнляр) вя гыфын 

(инфундибулйар) ганглисиня. 

Наутилусларын примитив синир системи, йансинирлиляр вя моноплакофор-

ларда олдуьу кимидир, йяни пиллякян типлидир. Башыайаглылара да синир лифляринин 

цзяриндя синир щцъейряляринин олмасы хасдыр, бу ися  бу молйускаларын гядим 

мяншяйя  малик  олдугларыны,  йяни  примитив  чанаглы  молйускалардан  инкишаф 

етдийини сцбут едир. 

Щисс  органлары    йахшы  инкишаф  етмишдир.  Башыайаглы  молйускаларын 

эюзцнцн гурулушу хордалыларынкиня олдугъа охшардыр. Бу ъцр гурулуш хцсу-



 

376 


сиййяти онлара узаьы йахшы эюрмяйя имкан верир. Айдын эюрмя, башыайаглы-

ларда  коммуникатив  давранышын  формалашмасы,    йахынлашан  щейванда 

дцшмян  вя  йа  рягибин  олмасыны  сечмя  габилиййятинин  йцксяк  олмасыны  вя 

буна ъаваб реаксийасы олараг, дярисинин рянэини дяйишмяси баш верир. 

Примитив башыайаглылар – наутилусларда эюзляр дярин чухуръуг шяклин-

дядир (шякил 185, А). Али башыайаглыларда ися  говугшякилли мцряккяб эюзляр 

вардыр. Каракатисанын (Sepia officinalis) эюзцнцн гурулушундан эюрцнцр ки, 

эюз алмасынын цзяри буйнуз тябягя иля юртцлцдцр.  Буйнуз гишада эюзцн юн 

камерасына ачылан дялик вардыр. Эюзцн юн бошлуьу иля хариъи мцщит арасын-

дакы ялагя, башыайаглыларын эюзлярини дяринликдя суйун тязйигиндян горуйур.  

 

Шякил  185.  Башыайаглы  молйускаларын  эюзляринин  гурулушу: 

А  –  наутилусун 

(Nautilus pompilius) эюзцнцн кясийи ( Гешелеря эюря): 

1 – эюз чухурунун бошлуьу, 2 – 

эюрмя чубугъугларынын гаты, 3 – пигмент гаты, 4 – эюрмя щцъейряляринин гаты, 5 – эюрмя 

синирляри;

  Б – каракатисанын (Sepia officinalis) эюзцнцн кясийи (Щенсеня эюря):

  1  – 

буйнуз    тябягя,  2  –  хариъи  епители  ъисми  тяряфиндян  ифраз  олунан  бцллурун  бир  щиссяси,  3  – 



эюзцн юн камерасы, 4 – эюз гапаьы, 5, 6 вя 23 – гцзещли гиша, 7 вя 8 – бцллуру тор гишайа 

йахынлашдыран силиар язяля, 9 – шцшяйябянзяр ъисим, 10 – дахили епители ъисми тяряфиндян ифраз 

олунан  бцллцрцн  щиссяси,  11  –  сярщяд  пярдя,  12  –  пигмент,  13  –  ганйарадыъы  орган  –  аь 

ъисим, 14 – башын гыьырдаг капсуласынын эюз чыхынтылары, 15 – синир лифляринин дясти, 16 – эюр-

мя  синири,  17    вя  18  –  оптик  гангли,  19  –  синир  лифляринин  склердян  (эюзцн  гыьырдаг  гишасы) 

кечдийи дялик, 20 – тор гишасы, 21 – склер, 22 – тор гишанын дахили гаты, 24 – гцзещли гишанын 

гыьырдаьы, 25 – эюзцн хариъи камерасынын дялийи, 26 – епители ъисми 

 

 



Гцзещли  гиша  дялик  –  эюз  бябяйини  ямяля  эятирир.  Ишыг  шцалары  бу  бя-

бякдян  бцллцрцн  цзяриня  дцшцр.

 

Бцллур,    эюз  говуьунун  цст  гаты  –  епители 



ъисми  тяряфиндян  формалашыр.  Башыайаглыларда  эюзцн  аккомодасийасы,  мя-

мялилярдя мцшащидя едилян аналожи просесдян фярглянир, бцллурун яйрилийинин 

дяйишилмяси йолу иля дейил, онун тор гишайа йахынлашдырылыб-узаглашдырылмасы 

йолу  иля  реаллашыр.  Бу  просес,  бцллура  бирляшян  кирпик  язяляляри  тяряфиндян 

щяйата  кечирилир.  Эюз  алмасынын  бошлуьу,  ишыьысындырма  функсийасыны  йериня 

йетирян шцшяйябянзяр ъисим иля долудур. Эюзцн диби эюрмя  (ретинал) вя пиг-



мент  щцъейряляри  иля  дюшянмишдир.  Бу  щисся,  эюзцн  тор  гишасы  адланыр.  Тор 

 

377 


гишадан  гыса  эюрмя  синири  айрылыр.  Эюрмя  синири  оптик  гангли  иля  бирляшир. 

Эюзляр оптикиганглилярля бирликдя гыьырдаг капсуланын ичярисиндя йерляширляр. 

Суйун  дярин  гатларында  йашайан  молйускаларда  ишыгланма  органы 

вардыр ки, онун гурулушу да эюзляря охшардыр. 

Баш  капсуласында мцвазинят органы олан статосистляр йерляшир. Гоху 

органы, эюз алтында гоху чцхцрлары вя йа йумшагбядянлиляря хас олан осфра-



дилярля (наутилусда) тямсил олунмушдур. дад органы – чыхынтыларын уъларынын 

дахили сятщиндя  йерляшир. Башыайаглы молйускаларын дярисиндя чох сайда ла-

мися вя ишыьащяссас щцъейряляр  сяпялянмишдир. Шикары ахтараркян,  башыайаг-

лылар эюрмя, гоху вя дад щиссиййатына ясасланырлар. 



Тяняффцс органлары. Хариъичанаглыларда, йяни примитив  гурулуша  ма-

лик олан наутилусларда тяняффцс органлары ики ъцт  гялсямялярдир (шякил 178, II 

).  Дахиличанаглыларда  –  али  башыайаглыларда,  ктенидиляр  икидир  (шякил  186). 

Ктенидиляр  мантийа  бошлуьунда  эювдянин  йанларында  йерляширляр.  Су  ман-

тийа бошлуьуна дахил олдугда гялсямялярин капилйарларында газ мцбадиляси 

щяйата кечир. Адятян реактив щярякят суйун мантийа бошлуьуна ахыныны ин-

тенсивляшдирдийи цчцн тяняффцсцн интенсивлийи дя йцксялир. 

 


Yüklə 4,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   38   39   40   41   42   43   44   45   ...   52




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin