Agamaliyev Quliyeva darslik 2


Чыхынтылылар  типиня  ялавя  олараг



Yüklə 4,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə45/52
tarix31.03.2017
ölçüsü4,71 Mb.
#12975
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   52

Чыхынтылылар  типиня  ялавя  олараг,   

Дахилидяликлиляр  (Entoprocta  s. 

Kamptozoa)  синфи

  дахил  едилир.  Бу  синфин  нцмайяндялярини  узун  мцддят 

селомагядярки  трохофорлу  щейванлар”    кими  гиймятляндирмишляр.  Беляки, 

ентопрокталарын  гурулуш  хцсусиййятляриндя  фяргли  яламятляр  чохдур.  Бязи 

мцяллифляр  бу  синфин  нцмайяндялярини  (60  нюв),  щяйат  тярзи,  чыхынтыларын 

гурулушу, сцрфялярин охшарлыьы вя с. эюря, бриозойлара йахынлашдырырлар. Лакин 

онларда  селомун  олмамасыны,  бядяндя  паренхиманын  ямяля  эялмясини 

икинъи яламят, сонрадан баш вермиш просес кими гябул етмяйи тяклиф едирляр. 

Диэяр  мцяллифляр  ися  селомун  олмамасына  йцксяк  гиймят  верир  вя 

протонефридилярин олмасына эюря, онлары ибтидаи гурдлара аид едирляр. 

  Бу  синфин  нцмайяндяляри,  йеткин  мярщялядя  кичикюлчцлц,  диб 

щейванларыдыр, чох вахт колонийалар ямяля эятирирляр (шякил 198). 

 

Шякил 198. Pedicellina cernua колонийасынын бир щиссяси (Абрикосовдан): 

1 – 


баьырсаг  вя  чыхынтылары  эюрцнян  касаъыгшякилли  зооидин  бядяни,  2  –  саплаг,  3  –  атылмыш  ка-

саъыьын саплаьы, 4 – колонийанын столону 

 

 


 

396 


Дахилидяликлилярин бядяни «касаъыг» ямяля эятирир ки, бу, хцсуси  сап-

лаг  васитясиля  колонийанын  столонуна  (ясас  эювдясиня)  бирляшяряк  субстарт 

цзяриндя  дурурлар.  Баьырсаг  У-шякиллидир,  аьыз  вя  анус  тутуъу  чыхынтылар 

таъынын дахилиня ачылырлар. Бядян бошлуьу паренхима иля долудур. Протонеф-

ридиляри вардыр. Бу щейванлары трохофорлулардан фяргляндирян яламят – инки-

шафын щеч бир мярщялясиндя селомун олмамасыдыр. Лакин бюлцнян йумурта-

да  бластомерлярин  йерляшмяси  трохофорлу  щейванларда,  йяни  илкаьызлыларда 

олдуьу  кимидир.  Сцрфянин гурулушу да  трохофорабянзярдир – цст вя алт  йа-

рымкцрялярин сярщяддиндя ики крипикли гайтан кечир. 

Беля  бир  фикир  мювъуддур  ки,  дахилидяликлилярдя  селомун  формалаш-

мамасына сябяб, тякамцлдя олдугъа еркян отураг щяйат тярзиня кечмяляри 

олмушдур.  

 

 

Ентеросел-селомик  щейванларын  сяъиййяви  хцсусиййятляри



.    Бядян 

бошлуьу селомлу олан бязи щейванлары фяргляндирян ясас хцсусиййят – икинъи-

бядянбошлуьу кими фундаментал структурун олмасы иля йанашы, селомик ме-

зодерманын  телобластлардан  дейил,  ентеросел  йолла,  йяни  ембрионал  баьыр-

саьын  (илкин  баьырсаг)  диварынын  габармасындан  ямяля  эялмясидир.  Ем-

бриоэенездя  баш  верян  бу  дярин  дяйишикликляр  бир  груп  нювлярин  тяърид 

олунмасына сябяб олмуш вя дяриситиканлылар, щемихордалылар, хордалылар тип-

ляринин трохофорлу (илкаьызлылар - Protostomia) щейванлардан фяргляндирилмя-

синя эятириб чыхармышдыр. 

Ентеросел-селомик  щейванларын  фундаметал  хцсусиййятляри,  онларын 

щейванлар  аляминдя  ян  йцксяк  инкишаф  пиллясиня  чатмаларына  сябяб  олмуш-

дур.  Бу  щейванлары,  икинъиаьызлылары(Deuterostomia)  трохофорлулардан  (Tro-



chozoa)  –  щялгяви  гурдлар,  буьумайаглылар,  молйускалар,  онихофорлардан  

фяргляндирян ясас хцсусиййятляр ашаьыдакылардыр. 

 

Икинъиаьызлыларда  дяри  икигатлыдыр:  ектодермал  епители  вя  кутис  адланан 



мезодермал мяншяли бирляшдириъи тохумадан тяшкил олунмушдур. Трохо-

форлуларда  ися  дяри,  йалныз    бир  гат  ектодермал  мяншяли  щцъейрялярдян 

ибарятдир. 

 



Икинъиаьызлыларда скелет мезодермал (даща доьрусу, мезодерманын их-

тисаслашмыш щцъейряляри олан мезенхима) мяншяли олуб, тяркиби калсиум 

карбонатлыдыр.  Скелет  дяринин  бирляшдириъи  тохума  гатында  формалашыр. 

Трохофорлуларда, йяни илкаьызлыларда ися минерал вя йа цзви скелет – ек-

тодерманын(вя йа сцнэярлярдя олдуьу кими мезохил щцъейряляринин) тю-

рямясидир.  Мезодермал  мезенхиманын  щцъейряляри  ентодермадан,  се-

лому ямяля эятирян мезодермал щцъейрялярдян яввял айрылырлар. 

 



Ембриоэенезин илк мярщяляляриндя илк аьыз (бластопор) гапаныр вя ясас, 

йяни  икинъи  аьыз  сцрфянин  бластопорунун  якс  гцтбцндя  формалашыр.  Яв-

вялъя, ектодермада чюкмя ямяля эялир, сонрадан бу чухуръуг илкбаьыр-

саг (архентерон) иля бирляшир вя анал дялийи илк аьызын йериндя ямяля эялир. 



 

397 


Демяли, икинъиаьызлыларда аьыз икинъи  дяфя  формалашыр. Трохофорлуларда 

ися аьыз бластопордан формалашыр. 

 

Икинъиаьызлыларда мезодерма илк баьырсагдан – архентерондан формала-



шыр (ентеросел цсул). Щалбуки,  трохофорлуларда  мезодерма телобластлар-

дан  (архентеронун  йанларында  йерляшян  вя  4д  бластомеринин  тюрямяси 

олан мезодермал щцъейряляр групу) вя йа гарышыг рцшейм – ентомезо-

дермадан инкишаф едир. 

 

Икинъиаьызлыларда  синир  системи  нейронларын  хариъи  юртцк  гатына  чюкмяси 



нятиъясиндя ямяля эялир. Бу заман гатын кянарлары чюкмцш нейронларын 

цзяриндя гапаныр. Трохофорлуларда ися  (бейин вя синир сцтунлары) аксон-

ларын гысалмасы вя нейронларын бир-бириня доьру чякилмяси, йяни нейрон-

ларын сайынын артмасы нятиъясиндя формалашыр (Б.Н.Беклемишевя эюря). 

 

Инкишафын илкин мярщялясиндя икинъиаьызлыларда, селом цч ъцт кисяъик шяк-



линдя  формалашыр.  Бу,  гурулушун  илкин  мярщялялярдя  метамерлийини  якс 

етдирир  вя  икинъиаьызлыларын  диэяр  метамер  селомик  щейванлар  иля  йахын-

лыьыны тясдиг едир. 

 

 



 

     Дяриситиканлылар (Echinodermata) типи 

 

Дяриситиканлыларын  щамысы  дяниз  щейванлары  олуб,  примитивлийи,  ейни 

заманда юзцнямяхсуслуьу иля фярглянян селомик икинъиаьызлылардыр. Беляки, 

щеч бир щейван групунда икийансимметрийалы сцрфя, метаморфоздан сонра 

бешшцалы радиал симметрийайа (пентамерийа) малик олан йеткин фярдя чевриля 

билмир.  Адятян  бу  типин  нцмайяндяляринин  чоху  отураг,  азщярякятли  вя  йа 

диб  щейванларыдыр.  Метаморфозун  бу  истигамятдя  эетмяси  вя  чохсайлы  па-

леонтоложи мялуматлар сцбут едир ки, дяриситиканлыларын пентамерийасы (бешш-

цалы  симметрийа)  икинъи  дяфя  формалашан  хцсусиййятдир  вя  о,  отураг  щяйат 

тярзиня кечид иля ялагядардыр. 

Щазырда дяриситиканлыларын 6000 нювц мялумдур. Адятян бу щейван-

лар  йалныз  дузлулуьу  йцксяк  олан  суларда  мяскунлаша  билмишляр.  Буна  ся-

бяб, осморегулйасийа габилиййятинин, йяни осмотик тязйигин тянзимлянмяси 

просесинин зяиф олмасыдыр. Она эюря дя чох бюйцк морфоеколожи формалары-

нын(20000 –дян артыг нювц палеозойда мящв олмушлар) олмасына бахмай-

араг, дяриситиканлылар ня ширинсу, ня дя гуру мцщитдя мяскунлаша билмямиш-

ляр.  Лакин  дяниз  вя  океанларын  10000  м-я  гядяр  дяринликляриндя  мювъуд 

биотаплары  ящатя  едя  билмишляр.  Дяриситиканлыларын  ян  гядим  нювляри,  йяни 

кембри  дюврцнягядярки  нювляри  субстрата  саплаь  васитясиля  бирляшян  нювляр 

олмушлар. Онларын аьыз тяряфи – орал щиссяси суйа йюнялмишдир. Газынты щалын-

да тапылан нювлярин эювдяси – каликс вя йа касачыъ – цзяриндя кичик дяликля-

рин вя скелет лювщяляринин шырымларынын олмасы кирпикли золагларын йерини эю-

стярир. Демяли, гядим дяриситиканлылар микрофаглар олмушлар. Мцасир дюврдя 


 

398 


Pelmatozoa йарымтипинин нцмайяндяляри олан дяниз  занбагларынын гурулуш 

хцсусиййятляри буна цйьун эялир вя онлар планктонла гидаланырлар. 

Морфоеколожи  рянэарянэлийя  бахмайараг,  дяриситиканлылары  бирляшди-

рян цмуми гурулуш планынын мювъуд олмасыдыр ки,  бунлар ашаьыдакылардыр. 

1)

 

Дяриситиканлылара  илкин  икийансимметрийанын  радиал  симметрийа  иля 



уйьунлуг  тяшкил  етмяси  хасдыр:  онларын  бядяниндян  йалныз  бир  симмет-

рийа мцстявисини кечирмяк мцмкцндцр вя о, аьыз, анус мадрепор люв-

щядян  кечяъякдир.  Бунунла  беля,  органлар  системинин  чоху  радиал  – 

симметрийайа  маликдир.  Дяриситиканлыларын  онтоэенезиндя  икийансим-

метрийанын радиал симметрийайа кечиди, типин тякамцлцнцн истигамятини 

якс етдирир. 

2)

 

Дяриситиканлыларын дахили ящянэли скелети,  дяринин  бирляшдириъи тохумасын-



да йерляшир. Скелет мцщафизя ролуну ойнайыр, дахили органлар вя язяляля-

рин бирляшдийи дайаг функсийасыны йериня йетирир. Скелет тюрямяляри щяря-

кят вя мцщафизядя дя иштирак едир: бир груп ийняляр – педиселлариляр бядя-

ни  дцшмянлярдян  горуйур,  бядянин  цзярини  йапышмыш  щиссяъиклярдян  тя-

мизляйир. 

3)

 



Дахили органлар мцряккяб гурулушлу селомда йерляшир. Дяриситиканлылар-

да  селом,  мцхтялиф  функсийалары  йериня  йетирян  органлар  системиня  чев-

рилмишдир.  Селомун  тюрямяляриня  –  ясл  селом,  йяни  бядянин  дахили  бош-

луьу, амбулакрал вя псевдощемал системляр, ъинси синус вя ъинси вязиля-

рын  бошлуьу  аиддир.  Дахили  органларын  йерляшдийи  селом,  дахили  мцщитин 

щомеостазы,  йумшаг  тохумалар  цчцн  дайаг  вя  узви  бирляшмяляри  няг-

летмя  функсийаларыны  йериня  йетирир.  Амбулакрал  систем  –  щярякят  фун-

ксийаны  йериня  йетирир,  лакин  тяняффцс  вя  аьыза  гиданын  ютцрцлмясини  дя 

тямин едир. Псевдощемал систем – селомун дар чярчивядя ихтисаслашмыш 

бир щиссясидир, ясасян синир системини мцщафизя едир вя синир щцъейряляриня 

гидалы бирляшмялярлярин няглини щяйата кечирир. Ъинси синус вя ондан фор-

малашан ъинси вязиляр ъинси функсийаны йериня йетирир. 

4)

 

Ган-дамар  системи  лакунар  типдядир,  дяриситиканлыларын  чохунда  зяиф 



инкишаф етмишдир. 

5)

 



Тяняффцс  ясасян  дяри  юртцйцн  васитясиля  щяйата кечирилир.  Бундан  ялавя, 

тяняффцс  функсийасыны  дяри  гялсямяляри,    амбулакрал  айаглар,  чыхынтылар 

йериня  йетирир.  Щолотурилярин  («дяниз  хийарлары»)  чохунда  арха  баьыр-

саьын тюрямяси олан «су аьъийярляри» вардыр. 

6)

 

Дяриситиканлыларын ихтисаслашмыш ифразат органлары йохдур. Селомда олан 



мцбадиля  мящсуллары  хцсуси  амебоситляр  тяряфиндян  топланыб,  дяридя 

олан мясамяляр вя йа амбулакрал айаглардан хариъ едилир. 

7)

 

Синир  системи  олдугъа  примитивдир  –  цч  сявиййядя  йерляшян  синир  щалгасы 



вя  ондан  шцалара  айрылан  радиал  синирлярдян  ибарятдир.Щисс  органлары 

вардыр, морфоложи ъящятдян примитив олса да чохшякиллидир. 

8)

 

Дяриситиканлыларын  чоху  айрыъинслидирляр.  Ъинси  диморфизм  зяиф  ифадя 



олунмушдур. Майаланма хариъидир. 

 

399 


9)

 

Инкишаф метаморфозладыр. Бцтцн дяриситиканлыларын биринъи сцрфя мярщяля-



синдя  диплеврула  адланан  икийансимметрийалы  сцрфя  мювъуддур.  Лакин 

дяриситиканлылар  арасында  дирибаладоьан  нювляр  дя  вардыр.  Онларда  сяр-

бяст  цзян  сцрфяляр  олмур  вя  ембрионун  инкишафы  дишилярин  хцсуси  йетиш-

дирмя (бяслямя) камераларында баш верир. 

 

       Дяриситиканлыларын  цмуми  морфофунксионал  характери-

стикасы 

 

Хариъи  гурулушу.  Дяриситиканлыларын  узунлуьу  ясасян  сантиметрляря, 

надир щалларда метрлик (бязи щолотурилярдя 2м) юлчцляря мцвафигдир. Форма-

лары  да  мцхтялифдир:  шаршякилли,  дисквари,  гурдабянзяр,  касаъыгвари,  шахяли 

шуалы ола билир. Симметрийа яламятляринин уйьунлуьу, мцхтялиф нцмайяндя-

лярдя мцхтялиф ъцр бирузя верир. Беляки,  дяниз занбаглары, улдузлар офиурлар 

вя шаршякилли мцнтязям дяниз кирпиляриндя радиал симметрийа икийансиммет-

рийа  цзяриндя  цстцнлцк  тяшкил  едир.  Щолотуриляр,  црякшякилли  вя  йасты  (гейри-

мцнтязям)  дяниз  кирпиляриндя,  яксиня,  икийансимметрийа  цстцнлцк  тяшкил 

едир. 

Адятян дяриситиканлыларын бядяни беш радиал сектордан тяшкил олунур 



ки, онларын щяр бириндя мцхтялиф органлар вя структур елементляри тякрарла-

ныр: шцалар, айагларын сыралары, скелет лювщяляри, ъинси вязиляр, гараъийяр чыхын-

тылары вя диэярляри.  

Радиал  симметрийанын  позулмасы  мцхтялиф  тярздя  бирузя  верир,  йяни 

дяниз  улдузлары,  офиурлар  вя  дяниз  кирпиляриндя  бир  мадрепор  лювщя,  бир  ох 

комплекси органларынын олмасы, онларын бядяниндян йалныз бир симметрийа 

мцстявисинин  кечмясиня  имкан  верир.  Щолотурилярдя  радиал  симметрийанын 

позулмасы, бир ъинси вязинин олмасы,  бядянин йан чыхынтылары вя бел тяряфдя 

йерляшян амбулакрал айагларын инкишафдан галмасында бирузя верир. Дяниз 

занбаглары вя гейри-мцнтязям дяниз кирпиляриндя аьыз вя анус асимметрик 

йерляшмишляр, она эюря дя онларын бядяниндян йалныз бир симметрийа мцстя-

виси кечирмяк мцмкцндцр. 

Бядян оху, дяриситиканлыларда мцхтялиф нювлярдя мцхтялиф ъцрдцр (шя-

кил 199).  

 


 

400 


Шякил 199. Мцхтялиф дяриситиканлыларда гурулуш схеми (Доэелдян): 

А – систои-

деалар, Б – бластоидеалар, Ъ – дяниз занбаглары, Ч – текоидеалар, Д – щолотуриляр, 



Е – дяниз улдузлары, Я – офиурлар, Ф – дяниз кирпиляри: 

 1 – голлар (шцалар), 2 – аьыз, 3 – 

анус, 4 – баьырсаг, 5 – амбулакрал систем, 6 – мадрепор лювщя, 7 – полиев говуглары, 8 – 

амбулакрал айаглар, 9 – чыхынтылар, 10 – ийняляр, 11 – су аьъийяри 

 

 

Дяниз  улдузлары,  офиурлар  вя  мцнтязям  дяниз  кирпиляриндя  бядянин 



ясас оху, аьыз вя анусдан кечир. Онларда аьыз субстрата тяряф йюнялмишдир. 

Щолотурилярдя бядян оху субстрата щоризонтал вязиййятдядир, йяни бу дяри-

ситиканлыларда  бядянин  юн  уъунда  аьыз  вя  архада  ися  анус  йерляшир.  Дяниз 

занбагларында бядян оху илэяк ямяля эятирир ки, бу заман аьыз вя анус бя-

дянин цст тяряфиндя йерляширляр (шякил 199). 

Бядянин юртцк гаты вя скелет. Дяриситиканлыларын бядян дивары кирпикли 

епители  иля  юртцлцдцр.  Епителинин  алтында  тяркибиндя  скелет  елементляри  олан 

бирляшдириъи тохума, язяляляр вя селомик епители (селотели) йерляшир (шякил 200). 

Кирпикли епители гатында мцхтялиф пигментли, вязили вя щисси щцъейряляр йерля-

шир. кирпиклярин щярякяти дяри цзяриндя су ахыныны вя аьыза гиданын йюнялдил-

мясини  тямин  едир.  Вязили  щцъеряляр,  мцщафизя  хцсусиййятляриня  малик  олан 

селийи (бязян зящярли) ифраз едир. Мясялян, дяниз кирпиляриндя бядян цзяриня 

чыхан  скелет  ийняляринин  ясасында  бу  вязиляр  олур.  Дяридя  олан  пигмент 

щцъейряляри,  бядянин  рянэини  мцяййянляшдирирляр,  чцнки  дяриситиканлылара 

мяскунлашдыглары яразинин фонуна мцвафиг олараг, криптик рянэлянмя хас-

дыр. Дяри цзяриндя чох сайда ламися, гоху сенсиллалары сяпянлянмишдир, щятта 

бязи дяриситиканлыларын эюзъцкляри дя вардыр. 

 

 

 



Шякил  200.    Щолотуринин  бядян  диварынын  кясийи  (Наталидян): 

  1  –  епители,  2  – 

дяринин бирляшдириъи тохума гаты, 3 – скелет лювщяляри, 4 – язяляляр, 5 – селомик епители (село-

тели) 


 

 

 



 

401 


Бу  онурьасызларда  дяри  тюрямяляри  дя  мцхтялиф  ъцр  олур,  йяни  бун-

ларда  дяри  гялсямяляри,  аьызятрафы  чыхынтылар,  дирибаладоьан  нювлярдя  йетиш-

дирмя камералары  бу бахымдандыр.  

Дяриситиканлыларын  скелети  мезодермал  мяншялидир.  Скелет  калсиум 

карбонатлы тяркибя маликдир. Скелетин айры-айры елементляри, илкин мярщялядя 

биокристаллашма йолу иля щцъейрядахилиндя формалашыр. Щяр щцъейрядя, йяни 

склеробластда  цчшцалы  ийня  ямяля  эялир.  Сонрадан  бу  ийняляр  щцъейряарасы 

мясамяляря дцшцрляр вя бюйцйцрляр. Айры-айры скелет ийняляри йапышараг, йа 

мцхтялиф  формалы  бцтюв  скелет  лювщялярини,  йа  да  шябякяни  ямяля  эятирирляр 

(шякил 201). Дяниз улдузларынын чохунда скелет, бядянин орал тяряфиндя, йяни 

ашаьыда даща йахшы инкишаф етмишдир: щяр шцада ики сыра амбулакрал лювщяляр 

йерляшир.  Амбулакрал  лювщядя  айагъыгларын  чыхмасы  цчцн  хцсуси  дяликляр 

вардыр. 

 

Шякил 201. Дяниз кирписиндя скелетин елементляри: 

А - Дяниз кирписи Strongylo-

centrotus  droebachiensis  –  скелет  зирещинин  бир  щиссяси  (Стрелкова  эюря): 

1  –  пери-

прокт, 2 – анус, 3 – ъинси лювщя, 4 – ъинси дялик, 5 – эюз лювщяси, 6 – эюз дялийи, 7 – мадрепор 

лювщя, 8 – интерамбулакрал (интеррадиус) лювщяляр арасындакы тикиш;  



Б – дяниз кирписиндя 

скелет ийнясинин бирляшмяси (Николскийя эюря): 

1 – ийняляр, 2 – епители, 3 – синир щалгасы, 

4 – язяляляр, 5 – ойнаьын башъыьы, 6 – габыьын лювщяси 

 

 

Бунларын йанларында ися бир сыра адамбулакрал (марэинал) вя ики сыра 



кянар лювщяляр йерляшир (шякил 202, Б). Дяниз улдузларынын аборал тяряфиндя, 

цстдя  йалныз  айры-айры  скелет  елементляри  вардыр  ки,  бунлар  шябякяни  ямяля 

эятирирляр. 


 

402 


 

Шякил 202. Мцхтялиф дяриситиканлыларда скелет елементляри: 

А – дяри юртцйцнцн 

бир щиссяси (Абрикосовдан): 

1 – ийнялярин ясаслары (ийняляр чыхарылмышдыр), 2 – педиселлари-

ляр, 3 – дяри гялсямяляри;  



Б – дяниз улдузунун скелети (Абрикосовдан): 

1 – амбула-

крал лювщяляр, 2 – адамбулакрал (марэинал) лювщяляр, 3 – алт  кянар лювщяляр,  4 – цст кянар 

лювщяляр,5  –  шцанын  аборал  дивары,  6  –  амбулакрал  айаглар; 



Ъ  –  офиурларда  скелет  еле-

ментляри  (шцанын  бир  щиссяси): 

1-4  –  хариъи  скелет  лювщяляри,  5  –  фягяря,  6  –  амбулакрал 

системин радиал каналы, 7 – псевдощемал системин радиал каналы, 8 – радиал синир сцтуну, 9 –

амбулакрал айагъыглар,  10 – селом ; 

Ф – щолотурилярдя скелет елементляри (Клауса эю-

ря): 


А вя Д – Holothuria; Б вя Ч – Chiridota; Ъ - Synapta 

 

 



Дяниз кирпиляринин скелети олдугъа йахшы инкишаф етмишдир. Скелет зи-

рещ ямяля эятирир: ъцт сыраларла радиал дцзцлмцш амбулакрал вя интерамбула-

крал лювщялярдян формалашыр(шякил 201, А).  Бцтюв зирещ, гысашцалы вя шаршя-

килли улдузлар, дяниз занбагларына да хасдыр. 

Офиурларда  амбулакрал  лювщяляр  шцаларын(голларын)  ичярисиня  чюкмц-

шляр вя онлардан, бир нюв,  «ойнагларын фягяряляри» ямяля эялмишдир ки, язя-

ляляр бунлара бирляширляр. Офиурларда щярякят органлары шцалар олдуьу цчцн, 

бу гурулуш хцсусиййяти локомосийаны асанлашдырыр. Дяниз занбагларында да 

скелет аналожи гурулушдадыр (шякил 202, Ъ). 

Щолотурилярдя  скелет  зяиф  инкишаф  етмишдир,  ясасян,  кичик  скелет  еле-

ментляри иля  тямсил олунмушдур( шякил 202, Ф). 

Скелет  тюрямяляриня  кичик  мясамяли  мадрепор  лювщя  аиддир.  Мадре-

пор лювщя амбулакрал системин дашлы каналына ачылыр. Мадрепор лювщя интер-

радиусларын  бириндя  йерляшир.  Дяниз  улдузлары  вя  кирпилярдя  бядянин  аборал 

тяряфиндя, офиурларда ися орал тяряфиндя йерляшир. Бязи нювлярдя мясялян, бязи 

дяниз занбагларында беш мадрепор лювщя ола билир. 

Дяриситиканлыларын скелетинин инкишаф сявиййяси язялялярин дя инкишафыны 

мцяййянляшдирир. Беляки, скелети йахшы инкишаф етмиш дяниз кирпиляриндя язяля-

ляр зяифдир, щолотурилярдя ися яксиня, скелет айры-айры кичик елементляр шяклин-

дя олдуьу цчцн дяри-язяля кисяси йахшы инкишаф етмишдир. 

Скелетин  юзцнямяхсус  вя  уникал  тюрямяляриндян  бири  дя  педиселлари-

лярдир.  Педиселлариляр  ясасян  дяниз  улдузлары  вя  кирпилярдя  чох  олур.  Онлар 

«маша» шяклиндядирляр вя  бядян цзярини тямизляйирляр. 



Дяриситиканлыларын гидаланма типляри.  Дяриситиканлылара дюрд типдя ги-

даланма  хасдыр:  зоофагийа,  фитофагийа,  детритофагийа,  сестонофагийа.  Зоо-

фаглар  ясасян  йыртыъы  дяриситиканлылардыр  ки,    мцхтялиф  молйускалар,  азщяря-


 

403 


кятли онурьасызларла гидаланырлар. Ян типик нцмайяндя – дяниз улдузларыдыр. 

Фитофаглара дяниз кирпиляри аиддир ки, онларда гайалыглар цзяриндя олан йо-

сунлары  гашыйыб  йемяк  цчцн  мцряккяб  чяня  апараты  мювъуддур.  Детрито-

фаглар суйун дибиндя, йяни грунт цзяриндя вя йа дахилиндя олан кичик орга-

низмляр, цзви щиссяъиклярля гидаланан формалардыр. Бунларын типик нцмайян-

дяляри  щолотуриляр  вя  офиурлардыр.  Сестонофаглар (  сестон,  йяни  «ъясяд  йаьы-

шы»)  суда  олан  кичик  организмляр  вя  планктон  иля  гидаланан  дяриситиканлы-

лардыр. Бунлар дяниз занбаглары,  голлары (шцалары) шахялянян формалар – офи-

урлар  вя  щолотурилярдян  бязиляридир.  Дяриситиканлылар  арасында  еля  нювляр  дя 

вардыр ки, онларда гарышыг типли гидаланма мцшащидя олунур. 

Гидаланманын типиня мцвафиг олараг, дяриситиканлыларда щязм систе-

минин  гурулушунда  да  мцхтялифлик  бирузя  верир.  Беляки,  щязм  системи,  нюв 

мянсубиййятиндян  асылы  олараг,    морфофунксионал  хцсусиййятляриня  эюря 

фярглянир (шякил 199). 

Щязм системи цч шюбядян ибарятдир: юн, орта вя арха. Йалныз офиурла-

рын  арха  баьырсаьы  олмур.  Йыртыъы  нювлярдя  баьырсаг  гысадыр,  диэяр  форма-

ларда ися узун олур. Йыртыъы дяниз улдузларында баьырсаг гыса гида борусу, 

бцкцшлц вя щяъмли мядя вя гыса арха баьырсагла тямсил олунмушдур (шякил 

203). Мядяйя бир нечя ъцт гараъийяр чыхынтылары ачылыр. Арха баьырсаг ися ики 

ректал вязилярля ялагядардыр. Адятян дяниз улдузлары,  мядясини хариъя чыха-

рараг, шикары бцтюв удма габилиййятиня маликдирляр. Сонрадан мядя дивары-

нын ифраз етдийи щязм ширяляринин тясири алтында гида кичик щиссяляря парчаланыр 

вя гараъийяр чыхынтыларына ютцрцлцр. Бурада щцъейрядахили щязм щяйата ке-

чир.  Шикарын  щязм  олунмамыш  скелет  галыглары  йенидян  аьыз  васитясиля хариъ 

едилир. 


Фитофаглардан дяниз кирпиляриндя, ясасян дя мцнтязям формаларда, 

щейванлар  аляминдя    эюрцнмяйян  уникал  уйьунлашма  –  чейняйиъи  апарат 

вардыр. Бу апарат илк дяфя олараг, йунан алими вя мцтяфяккири Аристотел тя-

ряфиндян тядгиг олундуьу цчцн «аристотел фонары» адланыр. Радиал симмет-

рийайа малик олан бу чейняйиъи чяня апараты олдугъа мцряккяб гурулушлу-

дур: 25 киряъли лювщялярдян тяшкил олмуш вя чин фонарыня охшардыр. 

 


Yüklə 4,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   52




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin