Agamaliyev Quliyeva darslik 2



Yüklə 4,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə46/52
tarix31.03.2017
ölçüsü4,71 Mb.
#12975
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   52

 

 

404 


 

 

 



Чяня апаратына дахил олан беш ядяд, кянары дишъикли лювщя аьыз дялий-

индян хариъя чыхыр. Бу дишъикляр сцртцлдцкъя, базал уълардан йенидян бярпа 

олунурлар. Аристотел фонары, хцсуси язяляляр васитясиля скелетин диварына бирля-

шир. Бу язялялярин йыьылмасы нятиъясиндя фонарын юзц вя дишъикляр щярякятя эя-

тирилир (шякил 204, А; Б). Адятян дяниз кирпиляри мцхтялиф йосунлар, щидроид-

ляр, бриозойларла гидаланырлар. Фонардан баьырсаг кечир (шякил 204, Б). Аьыз 

гида борусуна, о ися узун орта баьырсаьа кечир. Орта баьырсаг ики там илэяк 

ямяля эятирир: биринъиси, саат ягряби истигамятиндя, икинъи ися яксиня йюнялмиш 

олур. 

 

 



 

Шякил  203.  Йарылмыш  дяниз  ул-

дузу, Asterias rubens (Ивано-

ва  эюря): 

1  –  амбулакрал  лювщя-

ляр,  2  –  марэинал  (адамбулакрал) 

лювщяляр, 3 – гараъийяр чыхынтылары, 4 

–  ъинси  вязиляр,  5  –  мядянин  орал 

шюбяси,  6  –  мядянин  аборал  шюбяси, 

7  –  ректал  вязиляр,  8  –  анал  дялийи 

йерляшян  юртцйцн  кясийи,  9  –  дашлы 

канал, 10 – мядянин ретрактор язя-

ляляри,  11  –  мадрепор  лювщяли  дяри 

юртцйцнун бир щиссяси, 12 – ох сину-

сун  дивары,  13  –  ъинси  столон,  14  – 

ъинси ахар, 15 – арха баьырсаг 

 


 

405 


Шякил  204.    Дяниз  кирписинин  (  Strongylocentrotus  droebachiensis)  гурулуш 

хцсусиййятляри: 



А – аристотел фонары вя онун ятрафында олан органларын йерляшмяси 

(Стрелкова эюря): 

1 – амбулакрал системин щялгяви каналы иля ялагядар олан ох комплекси, 

2 – гида борусу, 3 – дишин аборал гармагъыьы, 4 – пирамидин аборал кянары, 5 – яймяъик, 6 

– сыйыръыг, 7 – зирещин интеррадиал лювщяляри, 8 – зирещин орал кянары вя яймяъик арасындакы 

язяля дясти, 9 – “гулагъыг”, 10 – амбулакрал айагларын ампулалары, 11 – радиал амбулакрал 

канал, 12 – дишин ретрактору, 13 – дишин протрактору, 14 – яймяъикляр арасындакы баь, 15 – 

аристотел  фонарыни  щярякятя  эятирян  язяляляр,  16  –  полиев  говуьу;   



Б  –  дяниз  кирписинин 

анатомик гурулушу (Николскийя эюря): 

1 – эюзъцк, 2 – аборал ган-дамар щалгасы, 3 – 

анус, 4 – мадрепор лювщя, 5 – ъинси вязи, 6 – зирещин лювщяляри, 7 – баьырсаг, 8 – дашлы канал, 

9 – ох орган, 10 – гялсямя, 11 – аристотел фонарынин скелети, 12 – онун дишъийи, 13 – аьыз, 14 

– орал ектоневрал систем, 15 – баьырсаьын ган-дамар синусу, 16 – полиев говуьу, 17 – ам-

булакрал  системин  щялгяви  каналы,  18  –  орал  ган-дамар  щалгасы,  19  –  радиал  амбулакрал 

канал, 20 – радиал ган-дамар борусу, 21 – перищемал системин радиал каналы, 22 – амбула-

крал айагларын ампулалары, 23 – амбулакрал айаглар, 24 – радиал синир сцтуну 

 

 



  

 Дяниз  кирпиляринин  баьырсаьы,  гайтан  васитясиля  асылы  вязиййятдядир. 

Баьырсаг  диварынын  ифраз  етдийи  ферментляр  вя  фагоситляр  васитясиля  гиданын 

щязми реаллашыр. 

Детритофаглары  фяргляндирян  яламят  –  онларда  дяниз  дибиндян  гида 

щиссяъиклярини топлайан хцсуси апаратын олмасыдыр. Беляки, щолотурилярдя аьыз 

ятрафында  узанан  чыхынтылар  вардыр.  Бу  чыхынтылара  йапышан  цзви  щиссяъикляр 

аьыза ютцрцлцр. Гейри-мцнтязям кирпилярдя бядянин алт щиссясиндя шахялянян 

кирпикли епители шырымлары вардыр ки, кичик цзви щиссяъикляр аьыза нягл олунур. 

Дяриситиканлыларын  амбулакрал  системи  гурулуш  бахымындан  уникал 

олуб,  ясасян  дя  щярякят  функсийасыны  йериня  йетирир.  Селомун  тюрямялярин-

дян бири олан бу систем, аьызятрафы щалгадан вя ондан айрылан радиал канал-

лардан тяшкил олмушдур (шякил 205, 206). Щяр радиал каналдан йан каналъыг-

лар айрылыр. Йан каналъыьын щяр бири  ампулалы айаг иля битир. Айаьын ампула-

сы  бядян  бошлуьунда  йерляшир.  Амбулакрал  айаьын  юзц  ися  киряъли  скелетин 

амбулакрал лювщясиндя олан дяликдян хариъя чыхыр. Айаглар ики сыра олмагла, 

радиал амбулакрал шырымларда йерляширляр. Дяриситиканлыларын чохунда – дяниз 

улдузлары,  кирпиляри,  офиураларда  амбулакрал  системин  щялгяви  каналындан 

интеррадиусларын бириня (радиал каналларын арасында) тяк  дашлы канал айрылыр. 

Бу канал, хариъя ачылан кичикмясамяли мадрепор лювщя иля бирляшир. 

Амбулакрал системин хариъи мцщитля ялагяси мадрепор лювщя васитя-

силя баш верир ки, бу йол иля бядян бошлуьунун тязйиги  тянзимлянир. Бязи дя-

низ занбаглары, щолотурилярин мадрепор лювщяси олмур. Онларын амбулакрал 

системинин  хариъи  мцщитля  ялагяси,  билаваситя  скелет  вя  дяри  юртцйцндя  олан 

мясамяляр васитясиля щяйата кечир. 


 

406 


 

Шякил 205. Дяниз улдузунда селом тюрямяляринин гурулушу: 

А – амбулакрал 

системин гурулуш схеми(Кестнеря эюря): 

1  –  мадрепор  лювщя,  2  –  дашлы  канал,  3  –  ох 

синусу, 4 – амбулакрал системин орал щалгасы, 5 – радиал амбулакрал канал, 6 – амбулакрал 

айагъыгларын ампуласы, 7 – орал перищемал щалга, 8 – ъинси столон;

 Б – ган-дамар систе-

минин гурулуш схеми (Лйудвигя эюря): 

1 – аборал щалга, 2 – ъинси вязиляря эедян шахя, 3 

– баьырсаьа эедян шахя, 4 – ох орган, 5 – орал щалга, 6 -  радиал каналлар 

 

 



Дяриситиканлыларын бир гисминдя амбулакрал системин щялгяви каналы-

нын  интеррадиусунда  хцсуси  резервуарлар  –  полиев  говуглары  йерляшир  (шякил 

204, 16).

 

Амбулакрал систем, тяркибиня эюря дяниз суйуна йахын олан бош-



луг  майеси  иля  долудур.  Бу  системин  щярякят  функсийасынын  принсипи  –  щид-

равликдир. Беляки, ампулалар йыьылдыгда су айаглара говулур вя онлар тязйиг 

алтында  узанараг,  сормаълары  васитясиля  субстрата  сюйкянирляр.  Сонрадан, 

айагларын язяляляринин йыьылмасы нятиъясиндя майе йенидян ампулалара  го-

вулур.  Щярякят  заманы  айагларын  сормаълар  васитясиля  субстрата  йапышма 

эцъц олдугъа бюйцк олур – 4-5 кг/см

2

  чатыр. Она эюря дя дяниз улдузлары 



амбулаграл айагларын кюмяйиля молйускаларын тай гапагларыны ача вя йа-

худ  дяниз  дибиндян  шикарыны  чыхара  билир.  Дяниз  занбаглары  вя  офиурларда 

айаглар сормаъсыздыр вя онлар тяняффцся, гиданын аьыза ютцрцлмясиня хидмят 

едирляр. 

 


 

407 


Шякил 206. Дяриситиканлыларда шуанын кясийинин схематик эюрцнцшц: 

А – дяниз 

улдузунда  (Седжвикя  эюря);  Б  –  мцнтязям  дяниз  кирпиляриндя;  Ъ  –  офиурларда 

(Ганштремя эюря): 

 1 – щипоневрал сцтун, 2 – радиал амбулакрал канал, 3 – радиал ган-

дамар лакуну, 4 – радиал ектоневрал синир лифи, 5 – перищемал канал, 6 – амбулакрал айаг, 7 

–  ъинси  дялик,  8  –  дяри  гялсямяси,  9  –  гараъийяр  чыхынтылары,  10 –  марэинал  (адамбулакрал) 

лювщяляр, 11 – аборал синир лифи, 12 – гонада, 13 – ампула, 14 – амбулакрал лювщя, 15 – се-

лом, 16 – вентрал галханъыг, 17 – епиневрал канал, 18 – йан галханъыг, 19 – бел галханъыьы, 

20 – офиурларда фягяряарасы язяляляр, 21 – фягяря (офиурларда) 

 

 



Дяриситиканлыларда псевдощемал вя йа перищемал систем  селомун тю-

рямяляриндяндир (шякил 205, Б). Бу системин синуслары бойлама аракясмяляря 

маликдир. Щямин аракясмяляр,  ган-дамар системин лакунлары йерляшян ме-

зентерилярдир.  Дяриситиканлыларын  ган-дамар  системи  зяиф  инкишаф  етмишдир. 

Она эюря дя онун маддяляри няглетмя функсийасыны селом вя псевдощемал 

систем йериня йетирир. 

Псевдощемал  систем  аьызятрафы  щялгяви  каналдан  вя  ондан  айрылан 

радиал каналлардан ибарятдир (шякил 205, Б). Аборал гутбдя дя псевдощемал 

системин  щялгяви  вя  радиал  каналлары  вардыр.  Псевдощемал  системин  орал  вя 

аборал щалгалары бир-бириля  ох орган адланан структур елементи иля бирляшир. 

Ох  орган  амбулакрал  системдя  олан  дашлы  каналын  йанында  йерляшир  (шякил 

204,  Б  –  4).  Ох  орган  псевдощемал  системин  ики  синусундан  тяшкил  олун-

мушдур ки, бунларын арасында ган-дамар системин чохсайлы лакунларыны  да-

шыйан вязили тюрямя мювъуддур. Ох орган, ифразат функсийасыны йериня йети-

рян амебоид щцъейряляри  йарадыр. 

Псевдощемал  системин  ясас  функсийасы  –  синир  системини  амбулакрал 

системин тязйигиндян мцщафизя етмяк вя  синуслары васитясиля синир щцъейряля-

риня гидалы бирляшмяляри нягл етмякдир. 



Ган-дамар  системи  лакунар  типдядир.  Бу  лакунлар,  илк  бядян  бош-

луьунун  галыьыдыр.  Онлар  псевдощемал  системин  мезентериляриндя  йерляшир-

ляр. Она эюря дя  гурулуш хцсусиййятляриндя ейнилик мцшащидя едилир,  ган-

дамар  системи  бядянин  орал  вя  аборал  тяряфляриндя  щялгяви,    радиал  лакун-

лардан тяшкил олунмушдур. Ган-дамар системинин дя орал вя аборал тяряфляри 

бир-бириля    ох  орган  васитясиля  бирляширляр.  Ган-дамар  системинин  шахяляри 

ъинси вязиляр вя диэяр органлара айрылыр. Бу систем ян йцксяк инкишаф сявиййя-

синя  щолотурилярдя  чатмышдыр.  Ган-дамар  системинин  дя  ясас  функсийасы  – 

цзви бирляшмяляри нягл етмякдир. 

Тяняффцс органлары. Дяриситиканлыларда тяняффцс ясасян дяри васитясиля 

щяйата  кечир.  Дяниз  улдузлары  вя  кирпилярдя  бядянин  аборал  тяряфиндя  дяри 

гялсямяляри вардыр ки, бунлар бядян диварынын хариъя габармасы нятиъясиндя 

формалашыр  (шякил  204,  10;  206,  8).  Тяняффцс  органлары  ямзикляр  вя  шахяляр 

формасында олур. Тяняффцс функсийасыны,  назикдиварлы  амбулакрал айаглар 

да  йериня  йетирир.  Щолотурилярдя    тяняффцс,  аьызятрафы  чыхынтылар  васитясиля 

щяйата кечир. 


 

408 


Щолотурилярин бязи нювляри дянизин диб чюкцнтцляриня эиряряк йашайыр-

лар  вя  онларда  тяняффцсц,  арха  баьырсаьын  ъцт чыхынтылары  –  «су  аэъийярляри» 

йериня йетирир. 

Ифразат  системи  –  дяриситиканлыларда  йохдур.  Бу  функсийаны  селомик 

бошлугларда олан амебоситляр йериня йетирир. Беляки, бу щцъейряляр, селомда 

олан  мцбадиля  мящсулларыны  топлайыб,  юртцк  гатында  вя  йа  дяри  гялсямяля-

риндя олан мясамялярдян хариъ олунурлар. Амебоид щцъейряляр, йенидян ох 

орган вя хцсуси тидеман вязиляриндя формалашырлар. Тидеман вязиляри полиев 

говугларынын йанында йерляшир. Чох вахт мцбадиля мящсуллары – метаболит-

ляр амбулакрал вя псевдощемал системляря кечирляр. 

Ох  комплекс  органлары  бир  нечя  тюрямялярин  бирлийи  формасындадыр. 

Бу органлар, дяниз улдузлары, дяниз кирпиляри вя офиурларда мадрепор лювщя-

дян бядянин орал тяряфиня доьру шагули истигамятдя йерляшмишляр. Ох ком-

плекси  органларынын  тяркибиня  мадрепор  лювщяли  дашлы  канал,  псевдощемал 

системин ики синусу, ган-дамар лакунлары иля бирэя ох органы вя ъинси столон 

аиддир (шякил  205). Адятян ох комплекси органлары тяк олур вя бунунла да 

гурулушдакы  радиал  симметрийа  позулур.  Йалныз  бязи  дяниз  занбагларында 

беш ох комплекси олур. 



Синир  системи  радиал  гурулуша  маликдир.  Дяриситиканлыларда  синир  сис-

теми примитив формададыр, йяни ясасян синир лифляри иля тямсил олунмушдур. Бу 

синирлярин  тяркибиня  аксонлар  вя  синир  щцъейряляри  дахилдир.  Синир  системи  цч 

сявиййялидир. Язялялярин йыьылмасы вя бошалмасы ики синир плексусу тяряфиндян 

идаря  олунур  ки,  бунлар  бядянин  вя  селомун  мцхтялиф  гатларында  йерляшир. 

Синир системинин мяркязи щиссяси, гида борусуну ящатя едян синир щалгасыдыр. 

Системин  щяр  сявиййясиндя  синир  щалгасындан  радиал  истигамятляря  синир 

сцтунлары айрылыр. 

Дяниз  улдузларында  синир  системи  даща  йахшы  инкишаф  етмишдир  (шякил  

206, 207, А). Бу систем, хариъи епители алтында йерляшян аьызятрафы щалга вя 

ондан  айрылан  синир  сцтцнларындан  тяшкил  олунмушдур.  Радиал  синирлярин 

сайы, адятян шцаларын сайына мцвафиг олур. Синир системинин бу сявиййяси ек-



тоневрал синир системи адланыр. Ектоневрал системдян бир гядяр дяриндя – щи-

поневрал систем йерляшир. Бядянин аборал тяряфиндя ися ейни гурулуш елемент-

ляриня малик олан  периневрал (аборал) систем мювъуддур (шякил 207, А). 

 

Шякил 207.  Дяриситиканлыларда синир системинин гурулуш хцсусиййятляри: 

А – цч 

сявиййядя йерляшян синир системи (Доэелдян) : 

1 – ектоневрал, 2 – щипоневрал, 3 – пери-


 

409 


неврал (аборал);  

Б – дяниз улдузунун шцасынын уъ щиссясинин гурулушу: 

1 – амбула-

крал айаглар, 2 – уъ чыхынты, 3 – эюзъцк; 

Ъ – дяниз кирписинин зирещинин аборал щиссяси 

(Абрикосовдан): 

1 – радиуслар, 2 – интеррадиуслар, 3 – ясас лювщяляр, 4 – ъинси лювщяляр, 5 – 

мадрепор лювщя, 6 – анал дялик 

 

 

Ектоневрал систем  шцалар (голлар), амбулакрал айаглар, щипоневрал 



–  дахили  органлар,  периневрал  ися  щисс  органларынын  ишини  тянзимляйир.  Синир 

системин цч сявиййяси, йяни шюбяляри бир-бириля функсионал бахымдан, ялагяли-

дирляр вя организмин тамлыьыны тямин едирляр. 

Щисс органлары чохшякиллидир, лакин примитив гурулушдадырлар. Беляки, 

дяриситиканлыларда юртцк гатынын цзяриндя диффуз шякилдя йерляшмиш, мцхтялиф 

функсийалары  ясасян  дя  ламися  вя  кимйяви  щисси  щяйата  кечирян  щцъейряляр 

вардыр.  Дяниз  улдузлары  вя  офиурларын  амбулакрал  айаглар,    шцаларынын 

уъунда щисси щцъейряляр чохдур (шякил 207, Б). Щолотурилярдя аьызятрафы чы-

хынтыларын  цзяриндя  щисси  щцъейряляр  йерляшир.  Дяриситиканлыларын  чохунда 

ишыэащяссас  щцъейряляр  олса  да  бязиляриндя  ихтисаслашмыш  эюрмя    органы    - 

эюзъцкляр вардыр. Мясялян, дяниз улдузларында шцаларын уъунда,  дяниз кир-

пиляриндя    зирещин  аборал  щиссясиндя  анал  дялийи  ятрафында  беш  эюз  лювщяси 

йерляшир (шякил 207, Ъ). Бязи щолотурилярдя дя эюзляр олур. Щолотурилярин чох 

дяринликдя йашайан формаларында мцвазинят органлары – отосистляр вардыр. 

Ъинси систем вя чохалма. Дяриситиканлыларын чоху айрыъинслидирляр. Бу 

онурьасызларда  ъинси  диморфизм  зяиф  бирузя  верир.  Нювлярин  чохунда  ъинси 

вязиляр(ъинси вязиляр) беш ъцт олур. Лакин адятян ъинси вязилярын сайы, симмет-

рийанын  сырасына  уйьун  эялдийи  цчцн,  чох  да  ола  билир.  Ъинси  ахарларын  ъцт 

дяликляри,  дяниз  улдузлары,  офиурлар,  дяниз  занбагларында  интеррадиусларда 

(шцалар арасында) йерляшир. Дяниз кирпиляриндя щяр ъцт гонаданын ахары бирля-

шяряк, тяк ъинси дяликля, анусу ящатя едян ъинси лювщялярин бириндя хариъя ачы-

лыр.  Гейри-мцнтязям  дяниз  кирпиляриндя  радиал  симметрийанын  позулмасына 

мцвафиг олараг (бу кирпилярдя икийансимметрийа олдуьу цчцн), бир ъцт ъинси 

вязиляр мювъуддур. Щолотурилярдя ися йалныз бир, тяк гонада вардыр. 

Майаланма хариъидир,  суйа дцшмцш ъинси щцъейряляр бурада майа-

ланырлар.  Майаланмыш  йумурталардан  планктон  сцрфя  чыхыр.  Бязи  дирибала-

доьан нювлярдя майаланмыш йумурталар ана фярдин бядяниндя, хцсуси ъиб-

ляр  –  йетишдирмя  камераларында  галыр  вя  инкишаф  едирляр.  Адятян  няслин 

гайьысына галма хцсусиййяти, бязи дяниз улдузлары, дяниз кирпиляри вя щолоту-

рилярдя мцшащидя олунур. 

Бязи дяриситиканлылара – дяниз улдузлары, офиурлар вя щолотуриляря  бя-

дянин чатышмайан щиссясини асанлыгла бярпа етмяк – реэенерасийа габилиййя-

ти хасдыр. Мясялян, щолотуриляр эцълц гыъыгландырыъыларын тясири алтында авто-

томийа  просесини  щяйата  кечирирляр.  Бу  заман  клоаканын  дивары  даьылыр  вя 

орадан баьырсаг вя сол аьъийяр, йа да щямчинин саь аьъийяр вя ъинси вязиляр 

хариъя тулланыр. Лакин юзц  цзяриндя бу ампутасийаны щяйата кечирмиш щей-

ван мящв олмур, тягрибян 9 эцн ярзиндя чатышмайан щиссялярини  бярпа едир-

ляр. 


 

410 


Дяриситиканлыларын  инкишафы  ембрионал  вя  постембрионал  мярщяляляри 

ящатя едир. Онларын инкишафы олдугъа мцряккяб метаморфозла эедир. 

Майаланмыш йумурта там радиал бюлцнмяйя мяруз галыр. Ембрио-

нун инкишафы детерминя олунмуш(габагъадан мцяййянляшян) типдядир, артыг 

зигота мярщялясиндя ситоплазманын цч сярщяди айдын эюрцнцр. Бу зоналар-

дан екто-, ентодерма вя мезенхима инкишаф едир (шякил  208). 

 

Шякил  208.  Дяниз  кирписи  Strongylocentrotus    -да  йумуртанын  бюлцнмяси 

(Давыдова эюря): 



А – йумурта бюлцнмядян яввял, Б – дюрд бластомер мярщяляси, 

Ъ – сяккиз бластомер мярщяляси, Ч – оналты бластомер мярщяляси, Д – бластула, Е – 

мезенхиманын гцтбляря иммиграсийасы (йердяйишмяси), Я – гаструла: 

1 – мезенхима 

 

 



Зиготанын биринъи цч бюлцнмяси бярабяр эедир. Лакин оналты бласто-

мер  мярщялясиндя  анимал  гцтбдя  сяккиз  ортаюлчцлц  щцъейряляр  сечилир  ки, 

бунлар  ектодермайа  башланьыъ  верир.  Щцъейрялярин  дюрдц  ириюлчцлцдцр  – 

бунлардан  ентодерма  инкишаф  едир.  Дюрд  микромер  ися  веэетатив  гцтбдя 

йерляшир ки, бунлардан мезенхима формалашыр (шякил 208). Щцъейрялярин со-

нракы инкишафы  кирпикли бластуланын ямяля эялмясиня эятириб чыхарыр. Бластула 

ямяля  эялдикдян  сонра,  бластоселин  мяркязиня  микромерлярин  тюрямяляри 

миграсийа едир вя сцрфя мезенхимасынын формалашмасы просеси башланыр (шя-

кил 208, Е). 

Ембриоэенезин  сонракы  мярщялясиндя  веэететив  гцтбдя,  инваэина-

сийа йолу иля гаструла формалашыр. Ямяля эялян икигат рцшеймин бластопору 

вя сонрадан, анал дялийи формалашыр (шякил 208, Я).  

Мезодерма, илк баьырсагдан (архентерондан) селомик кисялярин ай-

рылмасы – ентеросел цсулла инкишаф едир. Мцхтялиф дяриситиканлыларда бу просес 

мцхтялиф ъцр эедир. Беляки, бязи нювлярдя илк баьырсаьын уъ щиссяси айрылараг, 

ики йан селомик кисяляря чеврилир. Сонрадан бу кисялярдян цч селом кисяляри  

ямяля  эялир  (шякил  209).  Диэяр  нювлярдя  ися  баьырсаьын  йан  чыхынтыларындан 

сярбяст олараг, цч ъцт селомик кисяляр инкишаф едир. Нятиъядя, баьырсаьын саь 

вя  сол  тяряфляриндя  цч  ъцт  селомик  кисяляр  ямяля  эялир.  Сонрадан  анимал 

гцтбдя  ектодерманын  габармасы  нятиъясиндя  баьырсаьын  юн  шюбясинин 

рцшейми формалашыр. Бу щисся, ембрионун ентодермал баьырсаьы иля бирляшир. 

Беляликля,  икидяликли  баьырсаг  ямяля  эялир  вя  веэетатив  гцтбдя  олан  дялик,  

бластопор  анус,  анимал  гцтбдяки  дялик  ися  икинъи  аьыз    функсийасына  малик 

олур. 


 

411 


 

 

Шякил  209.  Дяриситиканлыларда  селомун  инкишафы  (Наталидян): 



А  –  илк  селомик 

кисянин ямяля эялмяси, Б – цч ъцт селомун дифференсиасийасы, Ъ – дяриситиканлыларын 

сонракы инкишафында селомларын дяйишилмяси: 

1 – бластопор, 2 – гастрал бошлуг, 3 – илк 

селомик кися, 4 вя 4 ‘ – сол вя саь юн селомлар щидропорларла (5 вя 5`) бирэя, 6 вя 6` - сол вя 

саь орта селомлар, 7 вя 7` - сол вя саь  арха селомлар 

 

 

Беляликля,  ембриоэенездя  биринъи  сцрфя    мярщяляси  –  диплевруланын  



формалашмасы  просеси  битир.  Дяриситиканлыларын  щамысына  бу  мярщялянин  ол-

масы характерикдир. Диплеврула узунсов-овал формалыдыр, бел щиссяси бир гя-

дяр  габарыг,  гарын  нащиййяси  ися  яксиня,бир  гядяр  батыгдыр.  Аьыз  вя  анус 

вентрал  щиссядя  йерляширляр.  Аьыз  ятрафында  кирпикли  таъ  вардыр.  Диплеврула 

икийансимметрийайа  маликдир.  Сцрфянин  бу  сяъиййяви  хцсусиййятляри,  дяриси-

тиканлыларын  мяншя  етибары  иля  метамер  селомлу  икийансимметрийалы  яъдад-

дан инкишаф етдийини  эюстярир. 

Диплевруланын  сонракы  инкишафы,  йяни  икинъи  сцрфя  мярщяляси  дярисити-

канлыларын  мцхтялиф  синифляриндя  сяъиййявидир.  Беляки,  икинъи  сцрфя  мярщяляси 

дяниз  кирпиляриндя  –  ехиноплутеус,  офиурларда  –  офиоплутеус,  дяниз  улдузла-

рында – бипиннарийа, щолотурилярдя – аурикулйарийа, дяниз занбагларында ися  

пентакрус  вя  йа  долиолйарийа    адланыр.  Бу  сцрфялярин  гурулушунда  цмуми  

олан яламят – кирпикли гайтанла ящатя олунмуш радиал чыхынтыларын олмасыдыр 

(шякил  210). Дяриситиканлыларын бязиляри бир нечя сцрфя фазаларыны ямяля эятирир. 

Дирибаладоьан нювлярдя  сярбястцзян сцрфяляр олмур. 

Дяриситиканлыларда сцрфялярин йеткин фярдляря метаморфозу – гурулуш 

планы,  симметрийанын  типи,  хариъи  эюрцнцш  вя  дахили  гурулушда  дярин,  ясаслы 

дяйишикликлярин эетмяси иля мцшайият олунур. 

 

 



 

412 


Шякил 210.  Дяриситиканлыларын сцрфяляри (Доэелдян): 

А – диплеврула, Б – щолоту-

рилярин аурикулйарийасы, Ъ – дяниз улдузунун бипиннарийасы, Ч – дяниз улдузунун 

дахилиндя формалашан кюрпя улдузлу сцрфяси – брахиолйарийа, Д – дяниз кирписинин 

ехиноплутеус: 

1 – кирпикли гайтан, 2 – аьыз, 3 – анус, 4 – брахиоли, 5 – кичик улдузъуг, 6 – 

голлар (шцалар),  



Е – офиурларын офиоплутеусу: 

 1 – кирпикли гайтан, 2 – аьыз, 3 – анал дялик 

 

 

Сцрфя  ектодермасындан  дяри  епителиси,  синир  системи,  щисс  органлары, 



юн  вя  арха  баьырсаг  ямяля  эялир.  Мезенхима  дяринин  бирляшдириъи  тохума 

гатына, скелетя, язяляляря башланьыъ верир. Ентодермадан йалныз орта баьыр-

саг вя онун тюрямяляри формалашыр. 

Метаморфоз заманы дярин дяйишикликляря селом мяруз галыр: бир ъцт 

арха селомик кисялярдян йеткин фярдин селому формалашыр вя  юн сол кисяляр-

дян ясасян амбулакрал систем ямяля эялир. Илкин мярщялядя бу кисяляр бир-

бириля  ялагядар  олур  вя  хариъя  щидропор  адланан  дяликля  ачылырлар.  Сонракы 

инкишаф  просесиндя  бир-бириля  бирляшмиш  селом  кисяляри  налвари  яйиляряк,  юн 

баьырсаьы ящатя едир вя амбулакрал системин щялгяви каналыны ямяля эятирир-

ляр. Щялгяви канал цзяриндя ямяля эялян беш ядяд ъибвари чыхынтылар узана-

раг, радиал каналлара башланьыъ верир. Юн селомик кисялярин щидропорлу щис-

сясиндян дашлы канал вя мадрепор лювщя инкишаф едир. Дашлы каналын йанында 

олан цмуми селомун бир щиссясиндян ох орган, псевдощемал систем вя ъин-

си синус формалашыр. Псевдощемал системин аракясмяляри арасында илк бядян 

бошлуьунун галыьындан ган-дамар системи ямяля эялир. 

Сцрфянин  метаморфозунун  сонракы  мярщялясиндя  бядянин  ясас  оху 

йерини дяйишир. Беляки, дяниз улдузлары вя кирпилярдя мадрепор лювщя аьызын 

йанында олдуьу щалда, ох йерини дяйишдикдян сонра анусун йанында – бя-

дянин яввялки бел тяряфиндя, аьыз ися гарын(вентрал) тяряфин мяркязиндя йер-

ляшмиш олур. Демяли, охун йердяйишмяси нятиъясиндя бядянин бел тяряфи або-

рал, гарын ися орал тяряфя чеврилир. Сонрадан бцтцн дахили органлар системин-

дя радиал симметрийа инкишаф едир. 

Беляликля, щейванлар аляминдя йалныз дяриситиканлыларда бир нечя дяфя 

симметрийа  типляринин  дяйишилмяси  мцшащидя  олунур  -  бластула,  гаструла 

мярщяляляриндя радиалдан икийансимметрийайа (диплеврула) вя йенидян йет-

кин формаларда радиал симметрийайа кечид баш верир. 

Дяриситиканлыларын    цмуми  морфофунксионал  гурулуш  хцсусиййятля-

риндян эюрцнцр ки, онларын архитектоникасында селомик щейванлара хас олан 

прогрессив яламятлярля бир чох системлярин – синир, ган-дамар, ъинси орган-

ларынын  примитивлийи  юзцнямяхсус  тярздя    бир-бириля  уйьунлашыр.  Бу  онурьа-

сызларда  ихтисаслашмыш  тяняффцс  вя  ифразат  органлары  йохдур.  Примитив  хцсу-

сиййятляря, щямчинин, щцъейрядахили щязмин цстцнлцк тяшкил етмяси вя гейри-

ъинси чохалма габилиййятинин олмасыны аид етмяк олар. 

Дяриситиканлылар  типини  диэяр  типлярдян  фяргляндирян  сяъиййяви    хцсу-

сиййятляр – амбулакрал, псевдощемал системлярин, мцряккяб дяри скелетинин 

олмасыдыр. Азщярякятлилик бир сыра уйьунлашмаларын формалашмасына эятириб 

чыхармышдыр: радиал симметрийа, хцсуси мцщафизя формалары (скелет тюрямяля-


 

413 


ри, зящярли вязиляр, аутотомийа), амбулакрал айаглар, ийняляр, шцалар васитя-

силя щярякятетмя, гидаланма формалары, инкишафда нювцн йайылмасыны тямин 

едян сцрфя мярщяляляринин олмасы. 

Мцасир фаунада мювъуд олан нювлярин чоху вятяэя ящямиййяти кясб 

едир вя шярг тябабятиндя дярман препаратларынын ялдя олунмасында истифадя 

олунурлар.  Кембри  дюврцнцн  илкин  мярщяляляриндян  мялум  олан  дярисити-

канлыларын скелети, ян гиймятли мярмяр формаларынын тяркибини  формалашдыр-

мышдыр. 


Дяриситиканлылар  типи  ики  йарымтипя  бюлцнцр:  Щярякятлиляр  (Eleuthero-

zoa) вя  Отураглар (Pelmatozoa).  

Бу  йарымтипляр,  бир-бириля  хариъи  эюрцнцшцня  эюря    кяскин  фярглянян 

нювляри  ящатя едирляр.  Отураглар(Pelmatozoa) даима вя йа мцвяггяти суб-

страта бирляшян вя орал тяряфи, аьызы йухарыйа чеврилмиш, планктон иля гидала-

нан  нювлярдир.  Щярякятлиляр  (Eleutherozoa)  ися  суйун  диби  иля  щярякят  едир, 

аьыз  субстрат  тяряфя  йюнялмиш,  грунт  цзяриндя  йахуд  дахилиндя  олан  гида 

щиссяъикляри иля гидаланырлар. 

Щярякятлиляр (Eleutherozoa) йарымтипи  беш синфи ящатя едир: Дяниз ул-

дузлары(Asteroidea), Офиурлар (Ophiuroidea), Офиосистляр (Ophiocistia), Дяниз 

кирпиляри (Echinoidea),  Щолотуриляр (Holothuroidea). 

Отураглар  (Pelmatozoa)  йарымтипи    беш  синфи  юзцндя  бирляшдирир  ки, 

онлардан  Карпоидляр(Carpoidea),  Эирдяъяляр  (Cystoidea),  Дяниз  гюнчяляри 



(Blastoidea),  Едриоастероидляр(Edrioasteroidea)  синифляри  газынты  щалында  вя 

йалныз бир мцасир синиф – Дяниз занбаглары (Crinoidea)  мялумдур. 

 

                       Щярякятлиляр (Eleutherozoa) йарымтипи 

 


Yüklə 4,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   52




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin