Agamaliyev Quliyeva darslik 2



Yüklə 4,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə39/52
tarix31.03.2017
ölçüsü4,71 Mb.
#12975
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   52

 

Мантийа бошлуьунда 5-6 ъцт гялсямяляр – ктенидиляр йер-

ляшир.    Чанаг  бядяня  сяккиз  ъцт  айагдан  беля  доьру  эедян  дорзовентрал 

язяля дястляри иля бирляшир. 

 

 

Шякил 157. Neopilina –нын гурулушу (Лемке вя Вштгстранга эюря): 



А – схе-

матик эюрцнцш:  

1 – баш чыхынтылары, 2 – айаг язяляляри, 3 – бюйряк, 4 – бюйряйин хариъи дя-

лийи, 5 – гялсямя, 6 – цряйин мядяъийи, 7 – анал дялик, 8 – гулагъыг, 9 – ъинси вязи, 10 – бюй-

ряйи селомла бирляшдирян ахар, 11 – плевровиссерал сцтун; 

Б – ениня кясийинин схеми: 

1 – 


аорта, 2 – дорзал селом, 3 – чанаг, 4 – бюйряк, 5 – плевровиссерал сцтун, 6 – гялсямя, 7 – 

айаг, 8 – педал сцтун, 9 – ъинси вязи, 10 – ган-дамар лакуну, 11 – баьырсаг 

 

 

Щязм  системи  бцтцн  йумшагбядянлилярдя  олдуьу  кимидир  –  удлаг, 



гида  борусу,  мядя,  орта  вя  арха  баьырсагдан  ибарятдир.  Удлагда  радула 

йерляшир. Мядяйя ися икипайлы гараъийярин ахарлары ачылыр. Мядядя карбощид-

ратлары  парчалайан  ферментлярин  йерляшдийи  «бцллцр  сцтунъуг»  мювъуддур. 

Ферментлярин  сцтунъугдан  айрылмасы  тядриъян  баш  верир.  Баьырсаг  цряйин 

мядяъикляринин арасындан кечир (йастыгялсямялилярдя олдуьу кими). 


 

341 


Ган-дамар  системи  ачыгдыр,  цряк  ъцт  олдуьу  цчцн  гулагъыг  дюрд 

ядяд вя мядяъик ися икидир. Мядяъиклярдян айрылан аортадан ган, лакунлар 

системиня  кечир.  Гялсямялярдя  ган  оксидляшир.  Ахырынъы  ъцт  гялсямядян 

гайыдан  ган,  йан  синуслар  вя  йа  лакунлара  тюкцлцр,  орадан  ися  арха  гу-

лагъыглара кечир. Диэяр дюрд ъцт гялсямялярдян гайыдан ган, йан синуслара 

дахил олуб, орадан да юн гулагъыглра кечир.  

Моноплакофорларда селом даща йахшы инкишаф етмишдир – бир ъцт пе-

рикардиум (црякятрафы кисяляр),  бел  тяряфдя йерляшян ъцт селомлар вя ики ъцт 

ъинси  вязилярын  (ъинси  вязилярин)  бошлуьу  щалында  мювъуддур.  Белдя    олан 

гейри-метамер селом кисяляриндя органлар йерляшмир. 



Ифразат  системи  алты  ъцт  бюйрякля  (вя  йа  селомодуктларла)    тямсил 

олунмушдур.  Бу  селомодуктларын  юн  дюрд  ъцтц,    белдя  йерляшян селомлар-

дан  башланьыъ  эютцрцр,  арха  ики  ъцтц  ися  црякятрафы  кисяляря  ачылыр.  Бюйряк 

ахарларынын хариъи дяликляри мантийа бошлуьуна ачылыр. 



Синир  системи  хитонларда  олдуьу  кими  пиллякян  типлидир:  удлагятрафы 

щалга вя ики ъцт сцтцндан(педал вя плевровиссерал) ибарятдир.Педал сцтунлары 

арасында бир комиссура, педалы плевровиссерал иля бирляшдирян чох сайда ко-

миссуралар  вардыр.  Щисс  органлары  зяиф  иникшаф  етмишдир:  башын  чыхынтылары, 

кимйяви щисс органы вя айагда йерляшян статосистля тямсил олунмушдур. 

Ъинси систем. Моноплакофорларын ъисни вязиляри вентрал йерляшмишдир. 

Неопилинляр айрыъинслидирляр. Ики ъцт йумурталыг вя йа тохумлуг олур. Вязи-

лярин  ахарлары  бюйряклярля  ялагядардыр.  Ъинси  вязиляр  хцсуси  ъинси  дяликля 

мантийа бошлуьуна ачылыр.  Майаланма хариъидир. 

Моноплакофорларын  гурулуш  хцсусиййятляри,  онларын  йансинирлилярля 

(Amphineura) ейни мяншяйя малик олдугларыны  сцбут едир. 

 

Гарныайаглылар(Gastropoda)  синфи



.  Ян  чохсайлы  (90000  нюв)  вя 

рянэарянэ  гурулуш  хцсусиййятляриня  малик  олан  молйускалардыр.  Бу  синфин 

нцмайяндяляри  дянизлярдя,  ширинсу  вя  гуру  мцщитляриндя  йашайырлар,  нисбя-

тян аз сайда паразитлик едян нювляри мялумдур.  

Гарныайаг  молйускаларын  бядяни  баш,  эювдя  вя  айагдан  ибарятдир 

ки, бязи нювлярдя бунлар йох ола билир (шякил 158). Чанаг бцтювдцр вя йалныз 

бир тяряфдян ачыгдыр. Мцхтялиф формалыдыр – конусшякилли папагъыг вя йа спи-

рал бурулмуш формада ола билир Чанаьын дахили аракясмяляри йохдур. Гар-

ныайаг молйускаларын чанаьы, баш вя айаьы дахиля чякиб эизлянмяйя имкан 

верир. Адятян гарныайаглылар суйун диби иля сцрцнцр вя йа лил, торпаг дахи-

линдя  эизлянирляр.  Бязи  гарныайаглы  молйускаларын  чанаьы  редуксийайа 

уьрайыр  вя  онлар  цзмя  щяйат  тярзиня  кечирляр  мясялян,  ганадайаглылар  вя 

тилайаглыларда (шякил 159). 


 

342 


 

Шякил 158. Тяняк илбизи Helix pomatia ( Наталидян): 

1 – чанаг, 2 – баш, 3 – йухары 

вя ашаьы чыхынтылар, 4 – айаг, 5 – няфяслик, 6 – ъинси дялик, 7 – анал дялик, 8 – эюзляр 

 

Чанаьын  редуксийасы,  адятян  тякамцлъя  инкишаф  етмиш  нювлярдя  баш 



верир. Беляки,  фяал вя чох вахт йыртыъы нювлярдя дцшмяндян тез горунмаг, 

эизлянмяк тялябаты иля ялагядар олараг, даща мцряккяб давраныш формалары 

инкишаф едир, онлар эизли щяйат тярзиня цстцнлцк верирляр вя с.  Чанаьынын тя-

камцлц, молйускаларын бу групунун мювъуд олдуглары дювр ярзиндя эюрц-

нцшцнц, архитектоникасыны мцяййянляшдирмишдир. 


 

343 


 

Шякил  159.  Чанаьы  редуксийайа  уьрамыш  гарныайаг  молйускалар: 

I  –  гана-

дайаг молйуск Clione limacina (Боаса эюря): 

1 – аьызятрафы чыхынтылар, 2 – чыхынтылар, 3 

– цзэяъ, 4 – ъцтляшмя органы, 5 – дахили органларын йерляшдийи виссерал кися ,6 – айаьын орта 

щиссяси;

    II  –  килайаг  молйуск  Pterotrachea  coronata  (Каруса  эюря): 

1  –  башын  юн 

щиссяси, 2 – удлаг, 3 – статосист, 4 – баш артерийасы, 5 – айаг артерийасы, 6 – айагын юн щисся-

си, 7 – баш артерийасы, 8 – гуйруг чыхынтысы, 9 – айаьын арха щиссяси, 10 – ктениди, 11 – анал 

дялийи, 12 – гулагъыг, 13 – цряйин мядяъийи, 14 – осфрадиляр, 15 – виссерал гангли, 16 – баьыр-

саг, 17 – педал гангли, 18 – серебрал гангли, 19 – эюзляр 

 

 

Гуруда йашайан гарныайаглы молйускалар (тяняк илбизи, чылпаг илбиз) 



щава тяняффцсц органына маликдирляр. Гарныайаглылар арасында еля нювлярдя 

вардыр  ки,  онлар  икинъи  дяфя  су  мцщитиня  кечмишляр  мяслян,  эюлмячя  илбизи 



Lymnaea  stagnalis.  Бу  нювляр  суда  йашасалар  да  щаванын  оксиэени  иля  тя-

няффцс едирляр. 

Бу  синфин  сяъиййяви  хцсусиййятляри  –  конус  вя  йа  спиралшякилли  бцтюв 

чанаьын, йахшы инкишаф етмиш вя цзяриндя 1-2 ъцт чыхынтылары, эюзляри олан ба-

шын,  йастылашмыш дюшянякли айаьын олмасыдыр. Гарныайаглылары фяргдяндирян 

ъящят – йеткин фярдлярдя мантийа бошлуьунун башын цзяриндя йерляшмясидир. 

Бу,  эювдянин, йяни дахили органлар йерляшян виссерал кисянин торсион  - ша-

гули ох ятрафында 180

0

  чеврилмяси нятиъясиндя ямяля эялмишдир. Спирал шякил-



дя бурулмуш чанаьын ямяля эялмяси, гарныайаглыларын дахили вя хариъи гуру-

лушундакы икийансимметрийанын позулмасына сябяб олмушдур. 



Хариъи гурулушу. Гарныайаг молйускаларын юлчцляри 3 мм-дян 25 -60 

см арасында тяряддцд едир. Мясялян, ириюлчцлц гарныайаглылардан Hemifusus 



proboscidiferus  60  см,  дяниз  довшаны  Aplisia  25  см,  африка  гуру  илбизляри 

Achatina, Cassus cornuta 25 см-дян артыг олур. 

Бядянин цч шюбяси – баш, йасты дюшянякли айаг вя эювдя (виссерал ки-

ся)  йахшы  инкишаф  етмишдир.  Башын  цзяриндя  1-2  ъцт  чыхынты  вя  эюзляр  вардыр. 

Чанаг  щяйат  тярзиндян  асылыл  олараг,  редуксийайа  уьрайа  билир  –  фяал  цзян 

нювлярдя,  дяниз  дибиндя  йашайан  чылпаггялсямялилярдя  (Nudibranchia),  чыл-

паг гуру илбизляриндя  (Arion ater) вя паразитлик едян нювлярдя (Prosobran-



chia йарымсинфи) бу щал мцшащидя олунур. 

Бюйцйян  ъаван  молйускада  чанаг,  инкишаф  едян  мантийанын  мящ-

сулудур. Чанаг мантийа иля йалныз онун салланан кянары иля бирляшмиш олур. 


 

344 


Нятиъядя, мантийа иля чанаг арасында назик мясамя галыр. Сцрфя мярщяля-

синдя олан чанаьын тяркиби ясасян цзви конхиолин бирляшмясиндян тяшкил олур. 

Лакин  сонрадан  чанаьын  бу  бирляшмяси  калсиум  карбонатла  явяз  олунур. 

Йеткин  молйусканын  чанаьынын  цзяри  цзви  гат  –  периостракумла  юртцлцдцр 

ки, бу гат да мантийа тяряфиндян синтез олунур. Чанаьы ямяля эятирян мине-

рал гатлары, тяркибиндя олан калсиум карбонатын нисбятиня (мигдарына )эюря, 

бир-бириндян фярглянирляр. Бу фярг – молекулаларын зцлал-липид комплексляри-

нин структурундан, йяни матритсдян асылыдыр. Бу комплекс молекулалар, йя-

ни матритсляр мантийанын епители щцъейряляриндя  йерялширляр вя калсиум кар-

бонатын  кристаллашмасы  просесини  истигамятляндирирляр.  Калсиум  карбонатын 

хариъдян дейил, организмин юзцндя синтези просеси ися биоминераллашма ад-

ланыр. 


Чанаьын олмамасы – ембриоэенезин мцхтялиф мярщяляляриндя чанаьы 

формалашдыран структурларын функсийаларынын тормозланмасынын нятиъясидир. 

Беляки, чанаьы олмайан нювлярин ембриоэенезиндя чанаг рцшейими мцшащи-

дя олунур. 

Чанаьын дивары мцхтялиф нювлярдя галын вя йа назик минерал гатлар-

дан формалашыр. Хариъи гат периостракум, дахили ися ящянэли чини гат – остра-



кум адланыр. Бязи гастроподаларда цчцнъц – дахили гат – щипостракум олур. 

Щипостракум  чящрайи,  сары,  нарынъы  рянэли  сядяф  гатыдыр  ки,  ясасян  дяниз 

нювляриндя(Haliotis, Turbo, Cassus) раст эялинир. 

Чанаьынын формасы спирал шяклиндя олан гастроподларда яэяр бурма-

лар бир мцстяви цзяриндя йерляширся, плакоспирал, мцхтялиф мцстявиляр цзярин-

дядирлярся – турбоспирал чанаг адланырлар. Бундан ялавя, саьа (дексиотроп) 

вя сола (лейотроп) бурулмуш спирал чанаглары фяргляндирирляр. 

Мантийа бошлуьуна ифразат, анал, ъинси дяликляр ачылыр. Бундан ялавя, 

бурада бир вя йа ики ктениди, йяни ляляквари гялсямяляр йерляшир. Гуру илбизля-

риндя  ган-дамар  капилйарлары  иля  сых  тяъщиз  олунмуш  мантийа  бошлуьунун 

дивары аьъийяря чеврилмишдир. Ктенидилярин ясасында кимйяви щисс органлары – 

осфрадиляр йерляшир. Мантийанын кянары, бязи нювлярдя узун боруну – сифону 

ямяля эятирир ки, бу, чанаьын алтындан кянара чыхыр. Лиля вя гума эирян нюв-

лярдя сифон, хариъи мцщитля ялагя васитяси ролуну ойнайыр. 

Щязм  системи.    Молйускалар  битки  мяншяли  вя  йа  детритля,  чцрцмцш 

битки галыглары иля гидаланырлар. Йырты нювляри дя вардыр ки, онлары фяргляндирян 

яламят  –  эювдянин  юн  щиссясиндя  хцсуси  гында  йерляшян  вя  лазым  олдугда 

башын алт тяряфиндян кянара чыхан хортумъуьун олмасыдыр. Бу щалда, аьыз 

дялийи хортумъуьун  уъунда йерляшир. Бязи «зящярдишлиляр» адланан  (Conus) 

гарныайаглыларда радуланын дишъикляри узаныр вя стилет шяклини алыр, йахуд ни-

зяшякилли щарпун формасында аьыздан кянара чыхыр. Бунлар васитясиля йыртыъы 

молйускалар, балыглар вя диэяр су щейванларына щцъум едир, зящяри шикарын 

бядяниня  кечирирляр.  Диэяр  йыртыъы  формалардан  олан  Natica,  икитайгапаглы 

молйускаларын  чанагларыны  дешиб,  тяркибиндя  сулфат  туршусу  олан  тцпцръяйи 

иля шикарын чанаьыны щялл едир. Детритофаглар вя фитофаглар ися радула вя чяня-

лярин кюмяйи иля,  субстратдан гиданы гашыйырлар. 



 

345 


Гида  аьыз  бошлуьундан  удлаьа  кечир.  Удлаьа  бир  вя  йа  ики  ъцт 

тцпцръяк вязиляринин ахарлары ачылыр (шякил 160). 

 

 

Шякил 160. Тяняк илбизи Helix pomatia (схематик гурулушу): 



1 – аьыз, 2 – удлаг, 

3 – тцпцръяк вязиляри, 4 – баьырсаг, 5 – гараъийяр, 6 – анал дялийи, 7 – цряк, 8 – бюйряк, 9 – 

бюйряйин хариъи дялийи, 10 – аьъийяр, 11 – няфяслик, 12 – удлагятрафы гангли, 13 – щермафро-

дит вязи, 14 – тохум-йумурта борусу, 15 – йумурта борусу, 16 – тохум борусу, 17 – фла-

гуллум (гайтан), 18 – «севэи охлары» вя йа «щювр» кисяси, 19 – зцлал вязиси, 20 – тохумгя-

буледиъи резервуары вя ахары, 21 – ъинси дялик, 22 – перикардиал бошлуг, 23 – реноперикардиал 

дялик ( охларла ганын щярякят истигамяти эюстярилир) 

 

 



Удлагдан гида борусу айрылыр ки, бязи нювлярдя онун арха уъу эе-

нишляняряк, чиняданы ямяля эятирир (шякил 161). Гида борусу иля мцхтялиф вязи-

ляр  ялагядардыр  –  тцпцръяк  вязиляри,  Лейблейн  вязиси,  зящярли  вязи  (Toxog-

lossa).  Баьырсаьын  орта  шюбяси  ентодермал  мяншяли  олуб,  мядя  вя    орта 

баьырсагдан( ясл орта баьырсагдан) ибарятдир. Мядяйя  гараъийярин ахарлары 

ачылыр.  Гараъийяр  щям  щязм  вязиси  функсийасыны  йериня  йетирир,  йяни  карбо-

щидратлары парчалайан ферментляри ифраз едир, щям дя щязм олунмуш бирляш-

мялярин  сорулмасыны    щяйата  кечирир.  Гараъийярин  дахили  пайъыгларында 

щцъейрядахили  щязм  (фагоситоз)  реаллашыр.  Гарныайаглыларын  бязи  примитив 

формаларында мядядя ферментляри ифраз едян бцллцр сцтунъуг олур. Ясл орта 

баьырсаг бир гядяр назикдир. О, бир нечя  илэяк ямяля эятирдикдян сонра ек-

тодермал мяншяли арха баьырсаьа кечир. Арха баьырсаг башын цстцндя олан 

анал дяликля хариъя ачылыр. 



 

346 


 

 

 



Шякил 161. Тяняк илбизинин анатомийасы (Гатчек вя Корийя эюря): 

1 – удлаг, 2 

– ичяри чякилмиш юн чыхынты, 3 – ичяри чякилмиш арха чыхынты, 4 – серебрал ганглиляр, 5 – гида 

борусу, 6 – пенис ретрактору, 7 – тцпцръяк вязиляри, 8 – мантийа, 9 – чинядан, 10 – баш, уд-

лаг вя чыхынты ретракторлары (язяля лифляри), 11 – щермафродит ахар, 12 – щермафродит вязи, 13 – 

мядя,  14  –  гараъийяр,  15 – зцлал вязиси, 16  –  назик  баьырсаг,  17  – айаьын арха  уъу, 18 – 

перикардиума ачылан бюйряк дялийи, 19 – цряйин мядяъийи, 20 – перикардиум, 21 – гулагъыг, 

22  –  23  –  бюйряк,  24  –  аьъийр  венасы,  25  –  тохумгябуледиъи,  26  –  чанаьын  язяляси,  27  – 

аьъийярин чыхарыъы дамары, 28 – дцз баьырсаг, 29 – сидик ахары, 30 – аьъийярин эятириъи дама-

ры, 31 – бюйряйин хариъи дялийи, 32 – анал дялик, 33 – няфяслийин кянары, 34 – тохумйумурта 

борусу, 35 – айаьын язяляси, 36 – тохумгябуледиъинин ахары, 37 – «севэи охлары» кисяси, 38 – 

бармагвари вязи, 39 – гайтан, 40 – тохум борусу, 41 – балалыг йолу, 42 – пенис кисяси, 43 – 

ъинси клоака  

 

Тяняффцс  органлары  гялсямялярдир.  Гастроподалар  су  щейванлары  ол-

дуьу цчцн гялсямя тяняффцсц дя цстцнлцк тяшкил едир. Гялсямяляр вя йа кте-

нидиляр, мяншя етибары иля дяри чыхынтыларыдыр. Икитяряфли ляляквари гурулуша ма-

лик олан ктенидиляр, мантийа бошлуьунда йерляширляр(шякил 162, I). Бязи прими-

тив формаларда ики ктениди олур, лакин ассиметрик нювлярдя йалныз бир ктениди 

вардыр. Гарныайаглыларын бир гисминдя ктенидиляр бядянин юн тяряфиндя йерля-

шир вя зирвяляри юня бахыр (юнгялсямялиляр). Диэярляриндя ися тяк ктениди олур, 

бядянин саь тяряфиндя арха тяряфя йахын йерляшир вя зирвяси архайа йюнялмиш 

олур (архагялсямялиляр).  



 

347 


 

 

 



Шякил 162.

 

Гарынайаглы молйускларын тяняффцс органлары.  



I. Юнгялсямяли симметрик молйуск Fissurella ( Пелзеня эюря): 1 – баш, 2 – чыхынты,  

3 – мантийанын чеврилмиш цзц, 4 – саь бюйряйин дялийи, 5 – айаг, 6 – сол бюйряйин дялийи, 7 – 

анал 

дялийи, 8 – мантийа бошлуьунун йухары дялийинин бир щиссяси, 9 – сол ктениди;    



II.Чылпаггялсямяли молйуск Catriona (Щейменя эюря): 1 – чыхынты, 2 – эюз, 3 – гараъийярин 

чыхынтылары олан икинъи дяряъяли гялсямяляр 

 

Юнгялсямялилярдя  сцрфя  мярщялясиндя  виссерал  кисянин  180



0

  дюнмяси 

заманы  филоэенетик  просесин  тякрарланмасы  баш  верир,  йяни  мантийа 

бошлуьунда  илкин  мярщялядя  гялсямялярля  бирликдя  йерляшян  ифразат  вя ъинси 

дяликлярин  йерини  дяйишяряк  юня  йюнялмяси  баш  верир.  Бу  йердяйишмянин 

олдугъа  бюйцк  биоложи  ящямиййяти  вардыр.  Беляки,  щейванын  гялсямя 

бошлуьуна  ачылан  дялийин  юня  кечмяси,  су  ъяряйанынын  интенсивляшмяси  вя 

гялсямялярин  даща  йахшы  йуйулмасына  сябяб  олур.  Архагялсямялилярдя  ися 

гялсямя  бошлуьуну  юртян  чанаг  редуксийайа  уьрадыьындан  бел  цзяриндя 

икинъи  тяняффцс  органлары  олан  адаптив  гялсямяляр  инкишаф  етмишдир.  Бу 

адаптив гялсямяляр яслиндя гараъийр чыхынтыларыдыр вя онларын уъ щиссяляриндя 

юз  фяалиййятини  щяйата  кечирян  далайыъы  щцъейряляр  вардыр.  Узун  мцддят 

алимляр  баьырсагбошлуглулара  аид  олан  бу  щцъейрялярин  щансы  йолла 

гарныайаглыларын  бядяниня  дцшдцйцнц  мцяййянляшдиря  билмирдиляр.  Йалныз 

адаптив  гялсямялярин  гараъийяр  чыхынтысы  олдуьу  дягигляшдирилдикдян  сонра 

айдын  олду  ки,  йыртыъы  гарныайаглыларын  ясас  гида  мянбяйи  щидроид 

полипляридир вя далайыъы щцъейряляр гидаланма просесиндя архагялсямялилярин 

организминя  дцшцр  вя  орада  да  юз  фяалиййятлярини  давам  едирляр:  шикар  бу 

молйускаларын йанындан кечдикдя, далайыъы щцъейряляр спирал сапы васитясиля 

онлары ифлиъ едирляр (шякил 162, II). 

Гуру  мцщитдя  йашайан  вя  икинъи  дяфя  су  мцщитиня  кечмиш 

гарныайаглыларда щава тяняффцсц органы – аьъийяр формалашмышдыр. Аьъийяр, 

шякилдяйишмиш  мантийа  бошлуьудур  ки,  онун  диварлары  сых  капилйарларла 

тяъщиз  олунмушдур  (шякил  160,  161).  Лакин  бцтцн  су  молйускаларына  дяри 

тяняффцсц дя хасдыр.

 

Ган-дамар  системи  ачыгдыр.  Эениш  мянада,  молйускаларда  бу  сис-

тем  -  сиркулйасийа  системидир.  Беляки,  ясас  функсийасы  оксиэени  тохумалара 

чатдырмаг  вя  онлардан  маддяляр  мцбадилясинин  сон  мящсулларыны  –  сидик 



 

348 


туршусу, хариъ етмякдир. Бунунла беля, онун системлийи олдугъа мцряккяб-

дир: бир-бириля гаршылыглы тясирдя олан ган, дамарлар, цряк, гялсямяляр, бюй-

рякляр,  селомик  бошлуглар,  вязиляр  вя  синир  щцъейряляри  ясас  компонентляр 

кими иштирак едирляр. 

Ган плазмасында щялл олунмуш шякилдя  щемосианин - тяркибиндя мис 

молекулу  олан  зцлалы  (бязи  молйускаларда  ися  щемоглобиндир)  дашыйыр.  Бу 

зцлал  оксиэенин  аксепторудур.  Плазмада  мцхтялиф  формалы  лейкоситляр  – 

иммун вя фагоситар функсийалы щцъейряляр вардыр. 

Гарныайаг  молйускаларын  примитив  формаларында  цряк  бир  мядяъик 

вя ики гулагъыгдан ибарятдир. Лакин нювлярин чохунда цряк икикамералыдыр – 

мядяъик вя бир гулагъыгдан тяшкил олунмушдур. Юн гялсямялиляр вя аьъийяр-

лилярдя  цряйин  гулагъыьы  мядяъикдян  габагда,  арха  гялсямялилярдя  ися  гу-

лагъыг  мядяъийин  архасында  йерляшир.  Мядяъикдян  аорта  айрылыр.  Аорта  баш 

вя виссерал ( дахили органлара эедян) артерийалара шахялянир. Артерийалардан 

ган,  лакунлара  кечир,  органлары  йуйуб,  оксиэени  тохума  вя  щцъейряляря 

ютцрцр.  Онлардан  метаболитляр  вя  карбон  газыны  алдыгдан  сонра  веноз  си-

нуслар васитясиля гялсямялярин эятириъи дамарларына кечир. Гялсямялярдя ок-

сиэенля зянэинляшмиш ган, йенидян цряйя гайыдыр.  

Молйускаларын  онтоэенезиндя  ган  дамарлары,  селом  формалашдыьы 

заман ямяля эялирляр. Дамарларын бошлуьу, бластоселин - илкбядянбошлуьу-

нун  галыьыдыр.  Дамарларын  дивары  ики  ядяд  биллатерал  симметрийайа  малик 

телобластлардан  (ембрионун  щцъейря  груплары)  формалашса  да  бурада  ме-

зодермал  мезенхиманын  щцъейряляри  дя  иштирак  едир.  Цряйин  мядяъийи  ки-

сяъикдир  ки,  ири  ган  дамарынын  эенишлянмяси  нятиъясиндя  формалашмыш-

дыр.Онун диварлары йахшы инкишаф етмиш назик язяля лифляриндян вя йахынлыгда 

йерляшян синир ганглисиндян эялян синир лифляриля тяъщиз олунмушдур. Гулагъыг 

ися молйускаларын онтоэенезиндя, цряйи ящатя едян селомун епителиал дивар-

ларынын мядяъийя щяр ики тяряфдян чюкмяси нятиъясиндя ямяля эялмишдир.  

Демяли,  молйускалар  типини  фяргляндирян  ясас  ъящятлярдян  бири  дя 

цряйин  олдугъа  мцряккяб  гурулуша  малик  олан  орган  олмасыдыр.  Онун 

формалашмасында мцхтялиф тохумалар иштирак едир вя мяркязи синир системи-

нин нязаряти алтында ишляйир. 



Синир  системи  –  сяпэин-дцйцнлц  типдядир  вя  юзцндя  беш  ъцт  синир 

дцйцнц вя йа ганглини бирляшдирир: серебрал (баш), педал (айаг), плеврал, па-

риетал  вя  виссерал  (шякил  163).  Синир  системиндя  дцйцнляр,  нейронларын  бир-

бириня  сыхлашмасы  нятиъясиндя  ямяля  эялир  вя  бядянин  щярякят  функсийасыны 

йериня йетирян щиссяляриндя йахуд щисс органларынын ъямляшдийи йерлярдя йер-

ляширляр. Адятян синир лифляринин цзяриндя дя нейронлар олур. 



 

349 


 

Шякил  163.  Мцхтялиф  гарныайаглы  молйускаларын  гурулуш  схеми  (Штемпеля 

эюря): 


А, Б – юнгялсямялиляр, Ъ – аьъийярлиляр, Ч – архагялсямялиляр: 

1  –  аьыз,  2  – 

серебрал гангли, 3 – плеврал гангли, 4 – париетал гангли, 5 – виссерал гангли, 6, 7 – осфрадиляр, 

8, 9- ктенидиляр, 10 – гараъийяр, 11 – ъинси вязи, 12 – анус, 13 – перикардиум, 14 – аьъийярин 

дамарлы тору 

 

Серебрал  ганглиляр  удлаьын  цзяриндя  йерляшир  вя  щисс  органларыны  – 



баш чыхынтылары, эюзляри иннервя едир. Педал гангли айаьы, плеврал – мантийа-

ны, париетал – ктениди вя осфрадиляри, виссерал – дахили органлары иннервя едир. 

Бу  ясас  синир  дцйцнляриндян  башга,  удлаьы  вя  йа  буккал  органы  иннервя 

едян  ялавя  синир  дцйцнляри  формалашыр.  Архагялсямялиляр  (Opisthobranchia 

йарымсинфи) вя аьъийярлилярдя (Pulmonata йарымсинфи) беш дейил, йедди дцйцн 

олур. Ганглилярдян серебрал, педал вя виссерал ганглиляр арасында комиссу-

ралар вардыр. Коннективляр ися серебрал вя педал ганглиляри бирляшдириб, айаг 

илэяйини формалашдырыр (шякил 163). Серебрал ганглиляр плеврал, париетал вя вис-

серал ганглилярля дя конективляр васитясиля ялагялянир. Ики илэяк арасында йер-

ляшян кюндялян синир лифляри (комиссура) плеврал вя педал ганглиляри бирляшди-

рир.  Дяниз гарныайаг молйускаларынын чохунда виссерал кисянин 180

0

 дюн-



мяси  –  торсийасы  нятиъясиндя  плеврал  вя  париетал  ганглилярин  коннективляри  

хиастоневрийа  адланан  чарпазлашманы  ямяля  эятирир  (163,  А-Б).  Бязян 

асимметрийанын инкишафы иля ялагядар олараг, бядянин саь тяряфинин коннек-

тиви гыса олур. Гастроподларын али формаларында бцтцн ганглилярин удлаг ят-

рафында ъямляшяряк удлагятрафы щалганы ямяля эятирирляр (шякил 163, Ъ). 



Щисс  органлары.  Гарныайаг  молйускаларын  башында  йерляшян  эюзляри 

чыхынтыларын ясасында, бязян ися уъунда йерляшир. Бунлар йа эюз чухуру, йа 

да бцллурлу эюз говугларыдыр (шякил 164, А). 

 


 

350 


 

Yüklə 4,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   52




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin