Agamaliyev Quliyeva darslik 2



Yüklə 4,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə35/52
tarix31.03.2017
ölçüsü4,71 Mb.
#12975
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   52

Щяшяратларын  тяснифаты.  Ийирминъи  йцзиллийин  яввялиня  кими, 

щяшяратларын  тяснифатынын  формалашдырылмасында  цмуми  принсипляря 

ясасланылмышдыр.  Беляки,  нювлярин  тяснифляшдирилмяси  заманы  онларда 

метаморфозун  эедиши,  ганадларын  олуб-олмамасы  вя  структуру,  щямчинин 

аьыз органларынын гурулушу диггятя алынмышдыр.  

Щяшяратларын  мцасир  систематикасы  бир  гядяр  сонра  А.Гандлирш, 

Ф.Силвестри,  Г.Вебер  вя  А.Мартынов  тяряфиндян  ясасландырылмышдыр.  Лакин 

тяснифатын  ян  оптимал  варианты  1938-ъи  илдя  А.В.  Мартыновун  щазырладыьы 

тяснифат олмушдур. Доьрудур, щал-щазырда бу тяснифатын да бу вя йа диэяр 

тяряфляри  тянгид  олунур,  хцсусян  дя  Щяшярат  синфиня  Protura, 

Diplura,Collembola  (Podura)  дястяляринин  аид  едилмясини,  садяъя  олараг, 

янянялярин  горунуб  сахланылмасы  кими  гябул  едирляр.  Бу  организмлярин 

архитектоникасында  чохайаглылара  охшарлыг  даща  чохдур.  Thysanura 

дястясинин  нцмайяндялярини  щягиги  илкганадсызлар  щесаб  едирляр,  

эцндяъяляр(Ephemeroptera)  вя  ийняъяляр(Odonatoptera)  дястяляринин  дя 

гядимганадлылара  (Palaeoptera) аид едилмясиня гаршы бир сыра аргументляр 

эятирилир.  А.В.Мартыновун  тяснифатына  палеоентомологлар  да  тяряфдар 

чыхырлар. 

Щал  щазырда  щяшяратларын  систематикасына  даир  тядгигатлар  давам 

едир. Бу синфя аид олан ъинсляр вя нювлярин таксономик характеристикасынын 

мцяййянляшмяси  цчцн  там  морфоложи  яламятлярля  йанашы,  микроморфоложи 

яламятляря  дя  (хеталарын,  йяни  гылъыгларын  тяркиби  вя  гурулушу,  сенсиллалар, 

кутикуланын структуру вя с.) эениш йер айрылыр. 

Она  эюря  дя  бу  бюлцмдя  айры-айры  дястялярин  характеристикасы  сон 

илин,  йяни  А.В.Мартыновун  тякмилляшдирилмиш  (Захваткин,  2008)  тяснифаты 

ясасында тягдим олунур. 

Мцасир  дцнйаэюрцшя  эюря,  Щяшярат  синфи  ики  йарымсинфя 

Илкганадсызлар (Apterygota) вя Ганадлылар (Pterygota) айрылыр. 



 

303 


Илкганадсызлар (Apterygota) йарымсинфи. Примитив нювлярдир, ганадлары 

олмур.  Ганадларын  олмамасы  илкин  яламятдир,  йяни  онларын  яъдадлары  да 

ганадсыз олмушлар. Аьыз апараты эямириъидир, зяиф ихтисаслашмыш аьыз орган-

лары  олур.  Беляки,  аьыз  чыхынтылары  башын  капсуласынын  ичярисиня  доьру  чякил-

мишдир (Entognatha). Инкишаф бирбашадыр, метаморфозсуздур – аметаболийа. 

Сцрфяляр  имагодан  йалныз  юлчцляри,  бядян  нисбятляри  вя  хетом  (тцкъцклярин 

инкишаф  сявиййяси)  иля  фярглянирляр.  Габыгдяйишмя  йеткин  мярщялядя  дя  да-

вам едир.  

Бу йарымсинфя Протура вя йа Быьъыгсызлар (Protura), Айаггуйруглу-

лар  вя  йа  Коллемболалар  (Collembola  вя  йа  Podura),  Икигуйруглулар 



(Dipura), щямчинин сон иллярдя аид едилмиш  Гылгуйруглулар (Thysanura) дяс-

тяляри аиддир (шякил 132). 

 

Шякил  132.  Илкганадсызлар: 

А  -Acerentomon  протуранын  хариъи  эюрцнцшц  (Гилйа-

рова эюря), Б – айаггуйруглу йашыл сминтур, Sminthurus viridis (Бернеря эюря), Ъ – 

икигуйруглу Campodea plusiochaeta (Лебокк вя Стаха эюря), Ч – гылгуйруглу: шя-

кяр  пулъуглусу  Lepisma  sacharina  (Снодграсса  эюря),  Д  –  гылгуйруглу  Machilis 



sp. 

 

 

Ганадлылар (Pterygota) йарымсинфи. Бу щяшярат нювляриндя ганадларын 

олмасы сяъиййявидир. Учмайан нювлярдя беля, ганадларын рудументляри га-

лыр ки, бу яламят – ганадсызлыьын икинъи дяфя формалашан хцсусиййят олдуьу-

ну тясдигляйир. Аьыз апаратлары мцхтялиф типлидир. Инкишаф метаморфозладыр -  



Hemimetabola вя Holometabola. 

Щяшярат синфинин тяснифатында  инфрасиниф адланан категорийадан исти-

фадя олунуб, ганадлы щяшяратлары ики инфрасинфя аид едирляр: Гядимганадлылар 

(Palaeoptera) вя Йениганадлылар (Neuroptera).  

Гядимганадлылара  мцасир  щяшяратлардан  ики  дястя  –  Ийняъяля  (Odo-



nata)  вя  Эцндяъяляр  (Ephemeroptera)  аиддир.  Бу  щяшярат  нювлярини  фярглян-

дирян  хцсусиййятляр  ганадларыны  сакит  щалда,  йяни  учмайанда  белдя  бцкя 

билмямяляри  вя  ганадларын  примитив,  торшякилли    дамарланмасыдыр.  Учма 

заманы  ганадлар  бир  мцстявидя  щярякят  едир.  Аьыз  апараты  эямириъи  типдя-



 

304 


дир. Инкишаф гейри-там чеврилмя иля эедир. Сцрфяляри суда инкишаф едир вя най-

адалар адланыр. Найадалара имагода олмайан провизор органлар хасдыр. 

Эцндяъялярдя  ян  гядим  яламятлярдян  бири  –  йеткин  фазада  (имаго) 

габыгдяйишмянин баш вермясидир. Сонйашлы сцрфяляр габыгдяйишдикдян сонра 



субимаго адланан фазайа кечирляр, сонрадан бу фазада габыгдяйишмя баш 

верир  вя  имаго  формалашыр.  Чохалма  йалныз  имаго  фазасында  щяйата  кечир 

(шякил 133).  

Азярбайъанда  гядимганадлылардан  йалныз  4  нюв  мялумдур  ки,  бу 

нювляря (гылгуйруг Machilis hellari, шякяр пулъуглусу ( Lepisma saccharina, 

Lepisma  wasmanni)  дашлар,  торпаг  вя  битки  юртцйц  алтында  раст  эялирляр. Шя-

кяр  пулъуглусу  мцхтялиф  гида  ещтийатларына  –  ун,  шякяря,  гуру  мейвяляря, 

щятта китаблара, ялйазмалара, шякилляря зяряр вурур. 

 

 



Шякил 133. Гядимганадлылар: 

А – эцндяъяляр

I – Cloëon dipterum сцрфяси, II – суби-

магонун имаго

 фазасына 

габыгдяйишмяси;

  Б – ийняъя Aeschna



– имаго, II – нимфа,  

III – башында узунсов маска олан (провизор орган) нимфа, IV – Agrion сцрфяси 

 

 



Йениганадлылар даща йцксяк инкишаф сявиййясиня чатмыш щяшярат нюв-

ляридир. Онларын ганадлары бел цзяриндя гатланараг, йастылашмыш тярздя  йыьы-

лыр. Беля ганадлар учуш  заманы мустявиляри дяйишмякля, мцряккяб  трайек-

торийа  ъызыр.  Аьыз  апаратлары  мцхтялифдир.  Инкишаф  щям  гейри-там,  щям  дя 

там  чеврилмя  йолу  иля  эедир.  Йениганадлылара  Hemimetabola  вя    Holome-

tabola 

- йа аид олан ашаьыдакы дястяляр дахилдир. 

Азярбайъанын  ентомофаунасы  1949-ъу  илдян  башлайараг,  интенсив 

сурятдя юйрянилмишдир. Мцхтялиф щяшярат групларынын нюв тяркиби, биоеколожи 

вя физиоложи хцсусиййятляри, йайылмасы, зярярли нювляря гаршы мцбаризя тядбир-

ляринин ишляниб щазырланмасы, щямчинин диэяр мясялялярин тядгиги  моногра-

фийаларда юз яксини тапмышдыр. Бу  елми ясярлярдян  Н.Щ. Сямядовун «Тахыл 

бюъякляри вя онларла мцбаризя тядбирляри»(1954) вя «Кянд тясяррцфаты битки-

ляриня зяряр верян бюъяклярин фауна вя еколоэийасы» (1963), Ш.М. Ъяфяровун 

«Симулид  мыьмыьалары»(1960)  вя  «Загафгазийанын  гансоран  щцнц  милчяк-



 

305 


ляри»  (1964),    А.Р.  Щагвердийевин  «Азярбайъанын  Лянкяран  зонасынын 

дцзганадлы  щяшяратлары»  (1967),    А.Я.  Абдинбяйованын  «  Азярбайъанын 

браконидляри» (1975), Б.И. Аьайевин «Шярги Азярбайъанын шыггылдаг бюъяк-

ляринин фаунасы» (1980), Ъ. Я. Щидайятовун «Азярбайъанын пентатоморфа 

йарымсяртганадлы груплары» (1982), С.В. Ялийевин «Азярбайъанын совкала-

ры»  (1984),  Н.  Б.  Мирзяйева  «Азярбайъанын  йарпагйейян  бюъякляри» 

(1988), Щ.Ф. Гулийеванын «Азярбайъанда бязи зярярли кяпяняклярин биоеко-

ложи,  физиоложи  вя  биокимйяви  характеристикасы»  (1992),    Н.Ъ.  Вязировун 

«Азярбайъанын мяняняляри» (1995), Л.М. Рзайеванын «Шярги Загафгазий-

анын халсидляри вя онларын тясяррцфат ящямиййяти» (2002), З.М. Мяммядо-

вун «Азярбайъанда мейвя биткиляриня зярярверян пулъугганадлыларын пара-

зитляри вя онлардан биоложи мцбаризядя истифадя олунма йоллары»(2004)  мо-

нографийаларыны эюстярмяк олар. 

 

Эцндяъяляр (Ephemeroptera) дястяси. Ганадлы имаголары бир нечя саат 

йашайырлар, чохалмадан сонра мящв  олурлар. Йумурталарыны суйа гойурлар. 

Сцрфяляринин гарынъыьы цзяриндя трахейа гялсямяляри олур. Сцрфяляр 2-3 ил суда 

йашайырлар  вя  битки  галыглары  иля  гидаланырлар  (шякил  133,  А).  Даща  чох  раст 

эялинян нювц – ади эцндяъядир ( Ephemera vulgata). 

Азярбайъанда 40 нювя гядяр эцндяъяляр мцяййянляшмишдир. Онлар-

дан 33 нювц сцрфя мярщялясиндя тядгиг олунмушдур. Кичик вя Бюйцк Гаф-

газын, Талыш вя Нахчыванын чайларында, булагларында раст эялир. Ясасян ен-

демик  нювлярдир,  йалныз  Талышда  ашкарланмыш  Oligoneuriella  rhenana  Що-

ларктика вя Палеарктика яразиляриндя эениш йайылмышдыр.  

Эцндяъяляр  балыгларын  йем  мянбяйи  кими  бюйцк  ящямиййят  кясб 

едирляр. 

Ийняъяляр (Odonoptera s.Odonata) дястяси. Ири, тез учан йыртыъылардыр – 

щяйатын чох щиссясини щавада кечирирляр. Ири эюзляри, эюзял бядяни вя ганад-

лары олур. Рянэарянэ нювляриня щям ширинсу, щям дя дузлу суларда хцсусян 

дя  тропик  юлкялярдя  –  Ъянуби  Америкада  раст  эялинир.  Инкишаф  суда  кедир. 

Йумурталардан  йыртыъы  сцрфяляр  –  найадалар  чыхыр.  Онларын  шикар  (аьъага-

над, гансоран ъцъцляр) тутмаг цчцн хцсуси провизор органы – маска (тах-

масы) олур. Бу, шяклини дяйишмиш алт додагдыр. Сцрфяляр суда щялл олмуш ок-

сиэенля тяняффцс едирляр. Бязи нювлярдя гарынъыг цзяриндя йарпагшякилли хариъи 

трахейа гялсямяляри олур.  Ийняъялярин еля нювляри дя вардыр ки, онлара дахили 

трахейа гялсямяляри хасдыр, йяни трахейаларла ящатя олунмуш арха баьырсаг 

тяняффцс органы ролуну ойнайыр. 

Ъями  4500  нювц  мялумдур.  Ийняъяляр  аьъаганадлар  вя  гансоран 

щяшяратларын мящв едилмясиндя ящямиййят кясб едирляр. Щазырда бунлардан 

60 нювц Азярбайъанда тапылмышдыр. Хцсусян Лянкяран вя Астара (41 нюв) 

бюлэяляриндя  эениш йайылмышлар. Шамахы даьларында ири, эюзял ийняъя Cordu-

lia insignis nobilis даща чох раст эялинир. 

Тараканлар (Blattoidea s.  Blattoptera) дястяси. Бядянляри йастылашмыш, 

йумшаг, цзяри щамар вя «йаьланмыш» ири- вя ортаюлчцлц, узун быьъыглы щяшя-



 

306 


ратлардыр (шякил 134, А-Б). Адятян тараканлар пис щиссийат йаратсалар да он-

лар  арасында  щяр  щансы  бир  горхулу  хястяликлярин  кечириъиси  йохдур.  Садяъя 

олараг,  санитар-эиэийеник  нормалар  бахымындан,  мцхтялиф  гида  мящсуллары 

цзяриндя йердяйишмя заманы щелминт вя баьырсаг инфексийаларынын дашыйыъы-

лары ола билирляр. 

Тараканларын чох вахт ганадлары хцсусян дя диши фярдлярдя инкишаф-

дан галмыш олур. Бядянин арха щиссясиндя серкиляр, еркяклярдя ися щямчинин 

грифелляр  олур.  Тараканларын  мцасир  нювляриндя  йумуртагойан  орган 

олмур. Адятян йумурталары оотек адланан барама дахилиня гойурлар. Ла-

кин бязи тараканлар дири баладоьандыр (Blabera)

Щазырда  300  нювц  мялумдур.  Суринам  тараканы  Pycnoscelus  suri-

namensis партеноэенетик формалара аиддир – оранжерейа, истиханаларда зяряр 

вурурлар.  Тараканлар  ики  айдан  беш  иля  кими  инкишаф  едиб,  5-9  дяфя  габыг 

дяйиширляр. Йеткин фярдляр 7 ил йашайа билир. 

Азярбайъанда тараканкимиляр зяиф тядгиг олунмушдур. Щазырда та-

раканларын ъями 11 нювц мялумдур. Даща чох раст эялянляр мисир тараканы 

(Polyphaga  aegyptiaca),  баьаъыг  таракан  (Polyphaga  saussurei)  вя  Areni-

vaga  livida  нювлярдир  ки,  Хязярйаны  яразиляр,  ендемик  нювляря  ися  Ъулфа  вя 

Ордубадда раст эялинир.  



Дявядялляйиляр  (Mantodea    s.    Manteoptera)  дястяси.  Дявядялляйиляр 

ириюлчцлц, эцндцз фяал олан йыртыъылардыр. Даща чох Ъянубда раст эялинир. Юн 

ятрафлары олдугъа эцълцдцр (тутуъу тип), башы кичик цчбуъаг шяклиндядир, ин-

кишаф етмиш быьъыглары вя ири эюзляри вардыр (шякил 134, Ъ). 

 

 

Шякил 134.  Ев тараканлары (Гилйарова эюря) вя дявядялляйи (Наталийя эюря): 



А – сары таракан Blattella germanica, Б – гара таракан Blatta orientalis;  Ъ – Man-

tis religiosa дявядялляйиси йумурта гойаркян 

 

 



Дявядялляйиляря миметизм адланан хцсусиййят, йяни ятрафдакы шяраитя 

юзцнц  охшатмаг,  характерикдир.  Галын,  буьумлу  гарынъыьы  цзяриндя  тара-

канларда  олдуьу  кими,  серкиляр  вардыр  вя  цзярляри  енли,  йелпийяохшар  арха 

ганадларла юртцлцдцр. Лакин дявядялляйилярин ганадсыз нювляри дя мювъуд-

дур. Дявядялляйиня каннибализм хасдыр, чцтляшмядян сонра диши фярд еркяйи 

йейир. 


 

307 


Дявядялляйиляр дя йумурталарыны оотекя гойурлар вя онлары аьаъларын 

будагларына йапышдырырлар. Оотекдян чыхмыш нимфалар, йеткин фярдя о гядяр 

дя  охшамырлар  –  онларын  юн  ятрафлары  гыса  олур  вя  гарынъыьын  уъунда  узун 

гуйруг саплары йерляшир. Нимфалар бир ил ярзиндя 7-8 дяфя габыгдяйишиб йет-

кинляширляр. 

Дцнйа фаунасында дявядялляйилярин 2000 нювц мялумдур ки, онлар-

дан  8  нювц  Азярбайъанда  А.В.  Богачев  тяряфиндян  (1951)  мцяййянляш-

мишдир. Даща чох раст эялян нювляр – ади дявядялляйи Mantis religiosa,  шярги 

ирис Iris polystictica, лялякбыь емпуза Empusa pennicornis эюстярмяк олар. 

Термитляр(  Isoptera)  дястяси.  Бу  дястянин  нцмайяндяляри  юзцнямях-

сус гурулуш хцсусиййятляриня, бирэя щяйат тярзиня, кяскин шякилдя ифадя олу-

нан груп полиморфизминя малик олан нювлярдир. Биря аиля шяклиндя йашайан 

бу  нювлярдя  иля  бир  дяфя  ганадланмыш  вя  ъинси  йетишкянлийя  чатмыш  фярдляр 

ямяля эялир.  Бу фярдляр, йяни «ъцтлцкляр» ганадларыны гырараг, эизли  йерлярдя 

ъцтляшмядян сонра дишинин гойдуьу йумурталардан чыхан сцрфяляри эюзляйир-

ляр.  Сцрфяляр  тядриъян  бюйцйцр  вя  сонрадан  юз  валидейнляринин  гайьысына 

галмаьа  башлайырлар.  Беляликля,  аилянин  тямялини  гойан  «ъцтлцк»  ятрафында 

йцзлярля няслин фярдляри топланыр – «шащ ъцтлцйцня» чеврилирляр. Минлярля фяр-

ддян  формалашан  бу  аиля  ишчи  фярдляр  тяряфиндян  горунур.  Ишчи  фярдлярдян 

башга,  сцрфялярдян  бир нечя  габыгдяйишмядян  сонра  нимфалар  вя  онлардан 

да рцшейм ганадлары олан еркяк вя диши фярдляр – йени «шащ ъцтлцйц» инкишаф 

едя билир(шякил 135, А-Д). 

 

 



Шякил 135. Reticulitermes lucifugus термитин мцхтялиф касталары (Браса эюря): 

А – ишчи фярд, Б – ясэярляр, Ъ –  ганадлы диши фярд, Ч - ъцтляшмядян сонра ганадла-

рыны атмыш диши фярд, Д – йетишмиш йумурталарла гарынъыьы долу олан диши 

 

  

Термитлярин  биосенозларда  ролу  бюйцкдцр.  Беляки,  онлар  гида  кими 



истифадяси аз мцмкцн олан селлцлозаны юзляриндян кечиряряк парчалайыб, тор-

паг ямяляэялмя вя маддялярин биоэен дювриййясиндя йахындан иштирак едир-

ляр.  Лакин  онлар  мющкям  чяняляри  васитясиля  дямир  тикинтиляри  беля  хырда-


 

308 


лайыр,  евляр,  електростансийалар  вя  диэяр  обйектлярдя  гяза  тюрядя  билирляр. 

Гураглыг, исти яразилярдя термитлярин зийаны олдугъа бюйцкдцр. 

Дцнйа фаунасында термитлярин 2500 нювц мялумдур ки, бунлардан 7 

нювц МДБ юлкяляриндя раст эялир. Азярбайъанда ися зярярвериъи термит нювц 

олан  Reticulotermes  lutifugus  ян  эениш  ареала  маликдир  –  Лянкяран,  Кцр-

Араз овалыьы, Абшерон, Нахчыван, Фцзули району яразиляриндя раст эялир. 



Дцзганадлылар (Orthoptera) дястяси. Типик дцзганадлылар 80 мм гя-

дяр ола билирляр, олдугъа мющкям будлара малик арха ятрафлар, йахшы инкишаф 

етмиш мандибулулар (эямириъи тип) вя ики ъцт ганадлара маликдирляр. Юн га-

надлар  дяриваридир,  дцз  дамарлыдыр  –  елитралар  адланыр.  Икинъи  ъцт  ганадлар 

ися  пярдяшякиллидир,  йелпик  шяклиндя  гатланыр  вя  елитраларын  алтында  эизлянир 

(шякил 136 А –Б). 

 

 

Шякил 136. Дцзганадлылар: 



А – асийа кючяри чяйирткяси Locusta migratoria (Абри-

косов вя б. эюря): 



– йеткин фаза, II – сцрфя фазасы, III – йумурта иля долу олан купяъик; 

Б 

– шалалар: 

 - охуйан шала Tettigonia cantans,  II – боз шала Decticus verrucivorus; 

Ъ – ади 

данадиши Gryllotalpa gryllotalpa (Гилйарова эюря) 



 

 

Дцзганадлылара  мцхтялиф  фясиляляр  аиддир:  Шалалар  (Tettigonidae),  Си-

сякляр (Gryllidae), Данадишиляр(Gryllotalpidae) вя Чяйирткяляр (Acrididae)

Шалалар  узун  быьлары,  дюрдбуьумлу  пянъяляри,  йахшы  инкишаф  етмиш 

йумуртагойаны  иля  фярглянир.  Еркяк  фярдлярдя  хцсуси  сясчыхарма  органы 

вардыр (шякил 136, Б). Ешитмя органы юн ятрафын балдырында йерляшир. Йумур-

таларыны биткилярин зоьларына гойурлар.  

Сисякляр шалалардан цчбуьумлу пянъя вя даща тцнд рянэляри иля фярг-

лянир. Евлярдя чох вахт ев сисяйи Acheta domestica раст эялир ки, бу нюв адя-

тян гида галыглары иля гидаланыр. 



 

309 


Данадишиляр  газыъы  юн  ятрафлара  малик  олан  дцзганадлылардыр  (шякил 

136, Ъ). Онлар биткилярин кюкляриня зийан вурур – тярявязчилийин ясас зяряр-

вериъиляриндян  щесаб  олунурлар.  Даща  чох  ади  данадиши  Gryllotalpa  gryllo-

talpa  раст эялинир. 

Чяйирткякимиляр  фясиляси  ян  чохсайлы  дцзганадлылардандыр  –  10000 

нювц мялумдур. Бу гысабыьъыглы дцзганадлыларда ешитмя органы гарынъыьын 

биринъи  буьумунда  йерляшир.  Йумурталар  торпаьа  хцсуси  кцпялярдя  гойу-

лур. Кцпялярин ятрафына кюпцклц ифразатдан диварлар гурур. Битки иля гидала-

нан олдуглары цчцн кянд тясяррцфатына олдугъа бюйцк зяряр вурурлар. 

Щазырда дцзганадлыларын 20000 нювцндян 700-ц МДБ юлкяляриндя, 

211 нювц ися Азярбайъанда мцяййянляшмишдир. 



Битляр(Anoplura)  дястяси.  Нцмайндяляри  олдугъа  кичик  юлчцляря  ма-

ликдирляр  –  6  мм-я  гядяр  олурлар.  Икинъиганадсызлардыр,  йяни  паразитизмля 

ялагядар  олараг,  ганадлары  редуксийайа  уьрамышдыр.  Аьыз  апараты  санъыъы-

соруъудур,  Айаглар  илишдириъидир,  ъайнагъыг  яйиляряк  балдыр  цзяриндя  олан 

мащмыз  иля  бирляшир  вя  формалашан  дяликдян  сащибин  тцкц  вя  йа  палтарынын 

сапы  илишдирилир  (шякил  137,  А).  Инсан  цзяриндя  Pediculus  humanis  паразитлик 

едир. Олдугъа горхулу хястяликляр – сяпэили йаталаг, гайытма йаталаьы хястя-

ликляринин кечириъиляридир. 

Щазырда  300  нюв  битлярдян  20  нювц  (Haematopinidae,  Pediculidae, 

Hoplopleuridae) Азярбайъанда тапылмышдыр. 

 

Шякил 137. Anoplura (A)

 -  палтар бити Pediculus vestiment

I – йумурта, II – йеткин 

фярд;

    Homoptera  (B)- 

дянли  биткилярин  мяняняси  Toxoptera  graminis:  

–  ганадлы 

партеноэенетик диши,



  II 

– онун сцрфяси,



  III  

- онун нимфасы,



   IV - 

ганадсыз партеноэенетик 

диши; 

Homoptera (C) – 

ади  ъыръырама Cicadetta montana 

 

 

Бярабярганадлылар  (Homoptera)дястяси.  Бярабярганадлылар  гуруда 



йашайан вя буьумлу хортумъуг шяклиндя олан дешиъи-соруъу аьыз апаратына 

малик щяшяратлардыр. Баш азщярякятлидир. Эюзляр йахшы инкишаф етмишдир, йал-

ныз бязи мянянялярдя редуксийайа уьрамышдыр. Бир ъцт назик ганадлары вар-

дыр. Арха ганадлар редуксийайа уьрамышдыр. Нцмайяндяляри биткилярин ширя-

си иля гидаланыр. 


 

310 


Бярабярганадлыларын  40000  нювц  мялумдур.  Онларын  арасында  чох 

сайда кянд тясяррцфаты, мешячилик тясяррцфатлары вя мейвя аьаъларына зяряр-

вуран  нювляри  вардыр.  Бу  дястяйя  ъыръырамалар(Cicadidae),  йарпаг  битляри 

(Psylloidea), мяняняляр (Aphidodea), коксидляря вя йа йастыъалар (Coccinea)  

аиддир ( шякил 137, Б – Ъ). 

Ъыръырамалар  Гафгаз,  Крым  вя  Орта  Асийада  даща  чохсайлыдырлар. 

Ъыръырамаларын  нимфалары  торпагда  бир  нечя  иля  инкишаф  едирляр.  Нимфалар 

торпагда шагули йувалар газырлар вя кюклярин ширяси иля гидаланырлар. Йеткин 

фярдляр ися бир мювсцм ярзиндя инкишаф едир, аьаъларын будагларынын ширяси иля 

гидаланырлар. Ъыръырамаларын сясчыхарма вя ешитмя органлары арха дюшцн алт 

тяряфиндя йерляшир (шякил 137, Ъ). 

Йарпаг  битляри  кичикюлчцлц,  назик  юртцклц  ганадлы  щяшяратлардыр.  Бу 

бярабярганадлылар биткилярин ширясини сорур, лакин ширядя олан шякярин щамы-

сыны  мянимсяйя  билмядикляри  цчцн  екскрементляри  ширяли  олур.  Она  эюря  дя 

бу  биткилярин  цзяри  йапышганлы  олур  вя  гарышгалар,  милчякляр,  щятта  арылары 

ъялб едир. 

Мяняняляр  -  эениш  групдур,  биткилярин    ясас  зярярвериъиляриндяндир.  

Онлар кянд тясяррцфаты, памбыгчылыг, мейвячилик вя декоратив-парк тясяррц-

фатларына ъидди зяряр вурурлар. Мяняняляр йарпаг битляри кими, олдугъа кичи-

кюлчцлц  соруъу  щяшяратлардыр.  Мяняняляр  щяйат  тсиклинин  мцряккяблийи  вя 

нясиллярин нювбяляшмяси иля фярглянир (шякил  137, Б). 

Ян  горхулу  цзцм  зярярвериъиси  филлоксера  Viteus  vitifolii    мцряккяб 

щяйат тсиклиня маликдир: онлар тяняйин йерцстц  щиссяляриндян кюкляря мигра-

сийа едирляр (шякил 138). 

 

 



 

Шякил  138.  Цзцм  филлоксерасынын  (Viteus  vitifolii)  щяйат  тсикли  (Гилйарова 

эюря): 


1  –  тяняйин  кюкляриня  гойулан  гышлайан  йумурта,  2  –  биняъя  дишинин  фыр  ямяля 

эятирян сцрфяси,  3 – фыр ямяля эятирян биняъя диши, 4 – йарпаглар цзяриндя фырлар, 5 – фыр ямяля 

эятирян ганадсыз дишиляр, 6 вя 7 – кюк цзяриндя ганадсыз дишиляр, 8 – нясил дашыйыъы ганадлы 

фярд, 9 – ганадсыз еркяк вя диши фярдлярин инкишаф етдийи йумурталар, 10 – еркяк фярд, 11 – 

диши фярд 


 

311 


 

 

Беля  инкишаф  тсикли  йалныз  филлоксеранын  вятяни  олан  Америкада 



мцшащидя олунур, Авропада ися  зярярвериъинин йалныз кюк формасы инкишаф 

едир. 


Азярбайъанда  267  нюв  мяняня  мцяййянляшмишдир.  Бу  нювляр 

мцхтялиф фясилялярин нцмайяндяляридир. Азярбайъанда ашкар едилмиш мяняня 

нювляри  152  нюв  биткилярля  ялагядардыр.  Бу  нювляр  ясасян  типик  мешя 

мезофилиня аиддирляр – 210 нюв. 

Коксидляр кяскин шякилдя ифадя олунан ъинси диморфизм иля фярглянир. 

Йеткин диши фярд дамарлары редуксийайа уьрамыш бир  ъцт ганада маликдир. 

Антенналар  чохбуьумлудур,  аьыз  апараты  инкишафдан  галмышдыр.  Диши 

фярдляр  ганадсыз  вя  щярякятсиздир.  Бядяни  сегментляря  бюлцнмямишдир. 

Бядян шюбяляри арасында кяскин сярщяд йохдур. 

Коксидляря 

йастыъалар

Pseudococcidae, 

Remococcidae) 

вя 


галханъыглылар  (Diaspididae)  аиддир.  Йастыъалар  чох  вахт  бел  нащиййяляриня 

мум вя йа лак ифразаты айырырлар. Ъянуби Асийада мяскунлашан лак йастыъа-

сындан  шеллак  адланан  електроизоля  материалы  алырлар.  Бязи  нювлярдян  ися 

кармин адланан вя йцз иллярля солмайан рянэ ялдя едирляр. Ъянуб яразилярин-

дя ( о ъцмлядян Азярбайъанда) калифорнийа галханъыглы йастыъа вя австра-

лийа йастыъасы (исерийа)  субтропик биткиляря  бюйцк зийан вурурлар.  

Йарымсяртганадлылар  вя  йа  тахтабитиляр  (Hemiptera)  дястяси.  Гурулуш 

хцсусиййятляриня эюря, хортумлу бярабярганадлылара чох охшардылар. Йалныз 

юн ганадларынын йарымсярт типдя (йяни йалныз ясасы сяртдир) олмасы иля фяргля-

нирляр.  Санъыъы  буьумлу  хортумъуглары  вардыр.  Ганадлар  йастылашдырылмыш 

щалда  бядянин  бел  нащиййясиндя  бцкцлцр.  Инкишафлары  гейри-там  метамор-

фозла кечир. 

Тахтабитиляр биткилярин ширяси иля гидаланыр вя щяшяратларын щемолимфа-

сыны  сорурлар,  йяни  йыртыъылардыр.  Надир  щалларда  бязи  нювляри  гушлар  вя  йа 

мямялилярин ганыны сорур. Тахтабитиляря хцсуси ийли вязилярин олмасы характе-

рикдир.  Бу  вязилярин  ахарлары  имагода  архадюш  вя  нимфаларда  ися  гарынъыг 

сегментляриндя  хариъя  ачылыр.  Вязилярин  ифраз  етдийи  зящярли  секрет  мцщафизя 

ролуну ойнайыр (шякил 139, А –Д). 

 

 


Yüklə 4,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   52




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin