Agamaliyev Quliyeva darslik 2


Шякил 109. Щяшяратда ган-дамар системинин гурулушу (Кузнетсов, Шванви- чя эюря):  А –



Yüklə 4,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə32/52
tarix31.03.2017
ölçüsü4,71 Mb.
#12975
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   52

Шякил 109. Щяшяратда ган-дамар системинин гурулушу (Кузнетсов, Шванви-

чя эюря): 



А – бядяндя цряк вя диафрагмаларын йерляшмяси: 

1 – цряк, 2 – цст диафраг-

ма, 3 – баьырсаг, 4 – алт диафрагма, 5 – гарын синир зянъири, 6 – пий ъисими, 7 – перикардиал 

щцъейряляр;  

 Б – ийняъя сцрфясиндя ганын дювраны: 

1 – цряк, 2 – цряк алтында йерляшян 

язяляляр, 3 – аорта. Охлар  ганын щярякят истигамятини эюстярир;  

Ъ – 

1 – аорта, 2 – цряк, 3 – 

остийалар, 4 – ганадвари язяляляр 

 

Щяшяратын дюш ятрафларында ялавя дюйцнян органлар вардыр ки, онлар 



ган ахынынын чыхынтылара говулмасыны щяйата кечирирляр. Бядянин гарын тяря-

финдя, синир зянъири цзяриндя йерляшян периневрал диафрагма да ган ахынынын 

эерийя – гарын бошлуьу вя периневрал синусла щярякятини тямин едир.  

Щяшярат ганы плазма вя формалы елементляр - щемоситлярдян ибарятдир. 

Адятян щемоситляр органларын дивары цзяриня чюкцрляр вя йалныз габыгдяй-

ишмя,  метаморфоз  заманы  диэяр  тохума  галыглары  иля  бирликдя  плазмада 

цзцрляр.  Щемоситлярин  ясас  типляри    фагоситляр,  лейкоситляр  вя  амебоситлярдир. 

Бунлардан башга, подоситляр, плазмоситляр, еноситляр, сферулоситляр, систосит-

ляр, гурдабянзяр щцъейря, адипощемоситляр дя  ганын формалы елементлярин-

дяндир. 


Щяшяратда трахейа системи йахшы инкишаф етдийи цчцн ган-дамар сис-

теми, оксиэенин дашынмасында иштирак етмир. Ганын ясас функсийасы органла-

ры  гидалы  бирляшмялярля  тямин  етмяк  вя  маддяляр  мцбадиляси  мящсулларыны, 

йяни метаболитляри организмдян хариъ етмякдир. Лакин ган, щяйати просес-

лярин  щуморал  тянзими,  бядянин  тургор  вязиййятинин  сахланылмасы  (хцсусян 

йумшаг юртцйя малик олан сцрфялярдя), иммуноложи функсийаны, йяни барйер, 



 

274 


бактериалардан  мцщафизя  ишини  (щемоситлярин  фагоситар  фяаллыьы  щесабына) 

щяйата кечирир. 



Тяняффцс системи щяшяратларда трахейа системи иля тямсил олунмушдур. 

Щяшярат органлары вя тохумаларынын оксиэенля тяъщизаты, бядянин юртцк гаты 

вя трахейаларын диварындан онун диффузийасы иля реаллашыр. Органзмдян кар-

бон газынын хариъ едилмяси вя рцтубятин бухарланмасы да бу йолла баш ве-

рир.Олдугъа  кичикюлчцлц  вя  рцтубятли  йерлярдя  мяскунлашан  щяшярат  нювля-

риндя тяняффцс дяри васитясиля щяйата кечир. 

Щяшяратын  трахейа  системи  бядян  юртцйцнцн  дахиля  доьру  чякилмяси 

нятиъясиндя формалашмышдыр вя хариъи мцщитля хцсуси няфясликляр – стигмалар 

васитясиля ялагялянир. Гурулуш бахымындан стигмалар садя вя йа мцряккяб 

олурлар. Садя стигмаларда гапайыъы апарат икитайгапаг шяклиндядир. Щяшя-

ратларын чохунда бу илкин гапайыъы клапанлара малик олан няфясликляр, юртцк 

гатынын алтында йерляшир. Мцряккяб гурулуша малик олан гапайыъы апарат ися 

онун  алтында  йерляшян  вя  атриум  адланан  бошлуьа  щаванын  кечмясини  тян-

зимляйир.  Беляки,  бу  бошлугда  сцзмяни  щяйата  кечирян  сых  тцкъцкляр  вя  йа 

мясамяли  лювщяъик  олур.  Мцряккяб  гурулушлу  стигмалар  трахейа  системиня 

тозун, суйун, мцхтялиф паразитлярин кечмясинин гаршысыны алыр. Дахилдян тра-

хейалар назик кутикула – интима иля дюшянмишдир. Кутикула трахейаларда спи-

ралшякилли галынлашмалар – тенидиляр ямяля эятирир ки, бунлар, трахейалара фор-

ма  верир,  тяняффцс  заманы  онларын  диварларынын  йапышмасынын  гаршысыны  алыр 

(шякил 110). 

 

 

Шякил 110. Щяшяратда трахейанын гурулушу: 



А -  трахейа шахяляри олан бир щисся, 

Б – трахейанын диварынын гурулушу,

  

Ъ –  трахейанын уъ щцъейряси (Вебер, Щолмг-

реня эюря):  

1

 



 

трахейаларын епителиси, 2 – трахейанын хитин дюшяняйи, 3 – тенидиляр, 4 – тра-



хейалар, 5 – трахеолллар 

 

 



Трахейаларын  дахили  уъларында  улдузшякилли  щцъейряляр  вардыр  ки,  бу 

щцъейрялярдян назик трахейа боруъуглары – трахеоллар айрылыр. Бу трахеоллар 

тохума щцъейряляринин ичярисиня кечя билирляр. Адятян трахейа шахяляри бцтцн 

дахили органлары бцрцйцр. 



 

275 


Щяшяратларда  трахейа  системи  олдугъа  йахшы  инкишаф  етмишдир  (шякил 

111). Адятян няфясликлярин сайы 10 ъцт олур ки, онлардан ики ъцтц орта – вя 

архадюшдя  йерляшир.  Диэяр  сяккиз  ъцт  стигмалар  ися  гарынъыг  цзяриндя  олур. 

Лакин стигмаларын сайы вя йерляшмяси мцхтялиф щяшярат нювляриндя, щятта ин-

кишаф фазаларында мцхтялиф ъцр олур. Трахейа няфясликляриндян айрылан кюн-

дялян  трахейалар  йан  сцтунлара(3  ъцт)  бирляширляр.  Бу  сцтунлардан  ися  чох 

сайда трахейа шахяляри, эет-эедя диаметри кичилян шахяъикляря айрылырлар (шякил 

111). 


 

 

 



Шякил  111.  Гара  таракан  Blatta  orientalis  –  трахейа  системинин  гурулушу 

(Майал вя Деннийя эюря):

 

 1 – трахейа сцтунлары, 2 – стигмалар, 3 – зоб, 4 – пилорик 



чыхынтылар, 5 – орта баьырсаг, 6 – арха баьырсаг 

 

 



Бязян  трахейалар  эенишляняряк,  щава  кисяъиклярини  ямяля  эятирирляр. 

Бу кисяъикляр щям бядян чякисинин азалмасы сябяб олур, щям дя трахейа сис-

теминдя  щава  дювраныны  йахшылашдырыр  (мясялян,  ев  милчяйи,  арылар,  май 

бюъяйи вя диэярляриндя). 

Йухарыда гейд олундуьу кими, щяшяратларда трахейа системинин типи, 

стигмаларынын  йерляшмяси  вя  сайына  эюря  мцяййянляшир.  Няфясликляри  олан 

трахейа  системи  ачыгтиплидир.  Ачыг  типли  трахейа  системляриндя  няфясликлярин 

сайы 10 ъцтдян тутмуш(щолопнейстик тип), йалныз гарынъыьын уъунда йерляшян 

бир ъцтя кими (метапнейстик тип) ола билир. Адятян азсайлы няфяслийи олан тра-

хейа системляри сцрфяляр вя пуплара хасдыр. Бязи щяшярат нювляриндя, хцсусян 

дя  суда  йашайан  формаларда  трахейа  системи  няфясликсиз,  йяни  гапалы  (ап-

нейстик тип) олур. Бу заман щямин щяшяратларда трахейа гялсямяляри инкишаф 

едир.  Бу  гялсямяляр,  дахили  трахейа  тору  иля зянэин  олан  дяри  чыхынтыларыдыр. 

Газ  мцбадиляси  суда  щялл  олмуш  оксиэен  васитясиля  реаллашыр.  Мясялян,  ий-

няъялярин сцрфяляриндя лювщяшякилли цч гуйруг чыхынтысы олур, диэярляриндя ися 

арха баьырсаьын ректал шюбясиндя трахейа гялсямяляри йерляшир. 

Синир системи. Бцтцн буьумайаглылара хас олан типдядир, йяни  гарын 

синир зянъири типлидир. Али щяшяратларда синир системи олдугъа тяшшяккцл тапмыш, 

дифференсисайа етмишдир (шякил 112). 



 

276 


Щяшяратын синир системи мяркязи, периферик вя симпатик синир системля-

рини ящатя едир. Синир системинин ясас структур вя ишляк елементи – нейрондур. 

Щяйата кечирдийи  функсийадан асылы олараг, нейронлар сенсор  ( щисси),  ассо-

сиатив ( интернейронлар) вя щяряки олмагла фяргляндирилирляр. 

Мяркязи синир системи баш бейин вя гарын синир зянъириндян ибарятдир 

(шякил 112). Баш бейин вя йа ъцт удлагцстц дцйцн 3 шюбядян ибарятдир – про-

тосеребрум, дейтосеребрум вя тритосеребрум. Протосеребрум акрон вя эюз-

ляри,  дейтосеребрум  –  быьъыглары,  тритосеребрум  –  цст  додаьы  иннервасийа 

едир.  Протосеребрумда  бейинин  мцщцм  ассосиатив  мяркязляри  йерляшян  эю-

бяляквари ъисим инкишаф етмишдир. Эюбяляквари ъисимляря эюрмя органларын-

дан эялян синирляр бирляшир.  

 

 



Шякил 112. Щяшяратын мяркязи синир системинин гурулуш схеми (Шванвичя эю-

ря): 


1 – протосеребрум, 2 – дейтосеребрум, 3 – тритосеребрум, 4 – айаьын синири, 5 – га-

рынъыг сегментляри синирляри, 6 – анал дялик, 7 – симпатик синир системинин тяк синири, 8 – гарын 

ганглиси, 9 – ортадюш ганглиси, 10 – ганад, 11 – ганадын синири, 12 – юндюш ганглиси, 13 – 

удлагалты гангли, 14 – тритосеребрал комиссура (кюндялян синир лифи), 15 – быьъыг, 16 – эюз, 

17 – бейинин оптик сащяси, 18 – эюзъцк 

 

 

Щяшяратын давранышы мцряккяб олдугъа, онларын баш бейни вя эюбя-

ляквари ъисим даща йахшы инкишаф етмиш олур (шякил 113).  Мясялян, ишчи арылар 

вя гарышгаларда бейинин бу шюбяси  олдугъа йахшы инкишаф етмишдир. 

Баш  бейин  удлагалты  дцйцнля  удлагятрафы  коннективлярля  (бойлама 

синир  лифляри)  бирляшир.  Удлагалты  гангли  цч  ъцт  дцйцнцн  бирляшмясиндян  фор-

малашыр.  Удлагалты  гангли  аьыз  апараты  вя  баьырсаьын  юн  шюбясини  иннерва-

сийа едир.

 

 

Шякил 113. Арыларын синир системинин гурулушу (Бланшар вя Снодграсса эюря):

 

А – ишчи арынын бейни: 

 1- эюбяляквари (саплаглы) ъисим, 2 – мяркязи ъисим, 3 –эюрмя пяри, 4 

– ики ядяд быьъыг синирляри иля тяъщиз олунмуш щисси дейтосеребрал пай, 5 – удлагалты дцйцн 

цч ядяд чянялярин синирляри  иля бирликдя; 

Б – бал арысынын(Apis mellifera) синир системи: 

1 – удлагцстц дцйцн, 2 – юндюш дцйцнц, 3 

–  орта-  вя  архадюш  дцйцнляри  (гарынъыьын  биринъи  вя  икинъи  сегментляри),  4  –  гарынъыьын 

цчцнъц сегментинин дцйцнц



   

 


 

277 


 

Гарын  синир  зянъири  дюш  вя  гарынъыьы  иннервасийа  едир.  Гарын  синир 

зянъириня  аид  олан  синир  дцйцнляринин  максимал  сайы  11-13  ъцттдцр:  цч  ъцт 

дюш  вя  8-10  ъцт  гарынъыг  (тараканлар,  данадишиляр,  бюъякляр  вя  диэярляри). 

Щяшяратлара инкишаф сявиййясиндян асылы олараг, гарын синир зянъириндя ганг-

лилярин  олигомеризасийасы,  йяни    бирляшмяси  хасдыр.  Мясялян,  бал  арысында 

(Apis mellifera) гарын синир зянъириндя 6 гангли вардыр (шякил 113, Б). 

Мяркязи синир системи иля дахили органлары иннервасийа едян симпатик 



синир  системи  баьлыдыр.  Чох  вахт  бу  систем,  виссерал  адланыр.  Бу  системя 

аьызмядя  (стоматогастрал)  системи,  тяк  синир  вя  каудал  (арха  баьырсаг  вя 

ъинси  системи  иннервасийа  едян)  синир  аиддир.  Симпатик  синир  системинин  али 

мяркязи тритосеребрумдур. 



Периферик  синир  системи  ися  мяркязи  вя  симпатик  синир  системляриндян 

чыхан синирляри вя щисс органларыны (ресепторлары) ящатя едир. 

Щяшяратларын  ендокрин  вязиляри    бейинин  нейросекретор  щцъейряляри

ретросеребрал комплекс  - ялавя ъисимляр (corpora allata) вя кардиал  ъисимляр 



(corpora cardiaca), щямчинин юндюш вязиляри иля (перитрахеал вя йа проторакал 

вязиляр) тямсил олунмушдур (шякил 114).

 

 



 

Шякил 114. Щяшярат бядяниндя ясас ендокрин вя щядяф органларын йерляшмяси 

(Новака эюря): 

1 – бейин, 2 – дюш вя гарынъыг ганглиляринин нейросекретор щцъейряляри, 3 

– бейинин нейросекретор щцъейряляри, 4 – удлагалты ганглинин нейросекретор щцъейряляри, 5 – 

юртцкляр, 6 – проторакал вязиляр, 7 – щиподермал щцъейряляр, 8 – йумурталыглар, 9 – ялавя 

ъисимляр (corpora allata), 10 – кардиал ъисимляр (corpora cardiaca); охларла щяшяратын инкиша-

фынын тянзимлянмяси заманы щормонларын щядяф органларына тясири эюстярилир 

 

 



Мяркязи синир системинин тяркибиня нейросекретор щцъейряляр дахилдир 

ки, онларын ифраз етдийи нейросекретляр аксонлар (нейронун узун чыхынтылары) 

васитясиля кардиал, ялавя ъисимляря, перитрахеал вязиляря ютцрцлцр. Бу вязилярин 

ифраз  етдийи  щормонлар  ися  щемолимфайа  кечир.  Нейросекретляр  щормонлары 

синтез  едян  ендокрин  вязилярин  фяалиййятини  тянзимляйир.  Бу  щормонлар  ися 

щяшярат  организминдя  бюйцмя,  инкишаф,  габыгдяйишмя,  метаморфоз  вя 

маддяляр мцбадилясини тянзимляйир. 

Щяшяратын  инкишафыны  тянзимляйян  заман  нейросекретор  щцъейряляр 

бир  нечя  нейрощормону  синтез  едир  ки,  онлардан  активасион  щормон,  йяни 

проторакал ( вя йа перитрахеал) вязинин активлийини идаря едян щормондур. 



 

278 


Ялавя  ъисимляр    (corpora  allata),  башын  архасында  –  юн  баьырсаьын 

цзяриндя  йерляшир  (шякил  114).  Кардиал  ъисимляр  (corpora  cardiaca)  ися  ялавя 

ъисимляря йахын – сонунъулардан юндя йерляширляр. Хцсуси синирляр васитясиля 

бу  вязиляр  баш  бейин  иля  ялагялянир.  Ялавя  ъисимляр  сцрфялярдя  йувенил  щор-



монларыны синтез едирляр. Бу йувенил щормонлар,  сцрфянин инкишафыны тянзим-

ляйир вя онларын метаморфозуна, йяни пупа чеврилмясиня мане олур. Йеткин 

фярдлярин организминдя ися йувенил щормонлары  фярдлярин репродуктив инки-

шафыны тянзимляйир. Беляки, йувенил щормонлары ъинси щцъейрялярин йетишмясини 

тянзим едир. 

Перитрахеал вязиляр бир гядяр ири олурлар вя онлар организмдя маддя-

ляр  мцбадиляси  просесляринин  эедишини  тянзимляйирляр.  Бу  вязиляр  щяшярат  ор-

ганизминдя  йалныз  имаго  габаьы  мярящялялярдя    мцшащидя  олунур,  йеткин 

фярд формалашдыгдан сонра деэенерасийайа уьрайырлар. Перитрахеал вязилярин 

секрети габыгдяйишмя щормону – екдизон габыгдяйишмяни стимуля едир. 

Ендокрин  системин  фяалиййяти  синир  системи  иля  сых  баьлыдыр.  Щяшярат 

организминдя эедян щяйати просеслярин нейрощуморал тянзими, адятян ха-

риъи мцщит амилляринин тясириндян асылы олур. Мясялян, тябиятдя щяшяратын инки-

шаф тсиклинин фясли тязащцрлярини эюстярмяк лазымдыр. Беляки, гыса эцн шяраити 

(4, 6, 8, 10 саат эцн узунлуьу) нейросекресийаны, йяни щормонларын синтези 

просеслярини тормозлайыр. Бу ися инкишафын  дайанмасы вя гышламадан яввял 

щяшяратларын чохунда мцшащидя едилян физиоложи сакитлик щалынын – диапауза-

нын  формалашмасына  сябяб  олур.  Яксиня,  узун  эцн  (  12,  14,  15  саат  эцн 

узунлуьу) екдизон вя йувенил щормонларынын тясирини фяаллашдырыр вя сцрфяля-

рин ( вя йа гышлайан пуплар, йеткин фярдлярин) фяал инкишафына эятириб чыхарыр. 

Щисс органлары  щяшяратда йцксяк сявиййядя тяшяккцл тапмышдыр. Щя-

шяратда  щисс  органлары  –  механоресепторлар,  хеморесепторлар,  терморесеп-



торлар,  щигроресепторлар  вя  фоторесепторлара  айырд  едилир.  Истянилян  рефлектор 

гювс ресептордан башланыр, йяни ресептор, еффектор (гыъыьа ъаваб верян язяля 

вя йа вязиляр)вя синир щцъейряляри гювсц формалашдырыр. Ресептор – кюмякчи 

структурлар  вя    сенсор  нейронлардан  ибарят  олан  щисс  органыдыр.  Бядянин 

юртцк  гаты  иля  баьлы  олан  ресепторларын  чоху  сенсиллалар  адланан  елементар 

сенсор ващиддир. Сенсилла бир вя йа бир нечя щисси щцъейрялярдян тяшкил олур. 

Бу  щцъейрялярин  щяр  бири  щисси  периферик  чыхынты  (гыъыьы  гябул  едян)  вя  синир 

системиня  эедян  мяркязи  чыхынтыдан  ибарятдир  (  шякил    115).  Щяр  сенсилла 

хцсуси кутикулйар кюмякчи структурларла тяъщиз олунмушдур. Формасындан 

вя кутикулада йерляшмясиня эюря, трихоид, базиконик, селоконик, плакоид, зя-



нэвари  вя диэяр типли сенсиллалар фяргляндирилир (шякил 116). 

 


 

279 


 

Шякил  115.  Щяшяратын  механоресептор  сенсилласынын  гурулушу  (Иванова  эю-

ря): 


1 – щисси тцкъцк, 2 – кутикула, 3 – гамчыны сахлайан кутикулйар боруъуг, 4 – шяклидяй-

ишмиш гамчы, 5 – щисси щцъейрянин периферик чыхынтысы, 6 – щисси щцъейря, 7 – щисси щцъейрянин 

мяркязи чыхынтысы 

 

 



Щяшяратларын  сенсиллалары  йериня  йетирдийи  функсийадан  асылы  олараг,  

гурулушъа мцхтялиф олур. Механоресепторлар механики гыъыьы гябул едирляр. 

Онлар контакт вя йа дистансион щиссийата(гябул етмяйя) малик ола билирляр. 

Бу органлар – ламися, ешитмя вя сейсмик щиссийатдыр. Ламися органлары кон-

такт  щиссийатлы  сенсиллаларла  тямсил  олунмушдур.  Щяшярат  быьъыгларынын  цзя-

риндя  чох  сайда  тцкчцкляр  йерляшир  ки,  онларын  ясасында  ламися  сенсиллалары 

вардыр.  Ян  садя  сенсилла  мяркязи  вя  периферик  чыхынтылары  оланлардыр  (шякил 

115). 


 

 

Шякил 116. Бязи сенсиллаларын кутикулйар структурлары: 



А – трихоид сенсилла, Б – 

базиконик сенсилла, Ъ – селиконик сенсилла, Ч – плакоид сенсилла, Д –дахиля чюкмцш 

зянэвари сенсилла, Е -  сятщи зянэвари сенсилла 

 

 



Ешитмя вя сейсмик щиссийат органлары  мцщитдя баш верян мцхтялиф ъцр 

гыъыглары мцяййян мясафядян гябулетмя габилиййятиня маликдирляр. Бу щисс 

органларынын сенсиллалары ихтисаслашмышдыр вя сколпофорлар адланырлар. Онлар-

да  щисси  щцъейрянин  периферик  чыхынтысы  гамчылыдыр.  Бу  гамчы  хцсуси  кути-

кулйар боруъуг дахилиндя йерляшир вя ятрафы юртцъц щцъейрялярля ящатя олун-

мушдур (шякил 117). Бу щцъейрялярин фибриллярдян формалашан хцсуси юртцйц 

олур. Щямин фибрилйар юртцк, йяни «чехол» сколопоид ъисим адланыр. 

 


 

280 


 

 

Шякил 117. Щяшярятын хордотонал сенсилласынын гурулушу (Иванова эюря): 

1 – 

папагъыг щцъейряси, 2 – гамчынын бирляшдийи кутикулйар боруъуг, 3 – сколопоид ъисим, 4 – 



шякилдяйишмиш  гамчы,  5  –  щисси  щцъейрянин  периферик  чыхынтысы,  6  –  щисси  щцъейря,  7  –  щисси 

щцъейрянин мяркязи чыхынтысы 

 

 

Щисси гамчынын цзяри папагъыглы щцъейря иля юртцлцдцр. Сколповорлар 



ешитмя органыны –  хордотонал органларын тяркибиня дахилдир. Бу органларын 

бир гисми кутикуланын дахили сятщиня бирляшир вя йахуд кутикуланын сащяляри 

арасында  олан  хцсуси  мембраналарда  йерляширляр.  Мцхтялиф  щяшярат  нювля-

риндя  хордотонал  органлар  бядянин  мцхтялиф  йерляриндя  олурлар:  гарынъыг, 

быьъыглар,  айаглар,  ганадлар.  Хордотонал  органлар  механики  эярэинлийи, 

дахили тязйиги,механики вибрасийалары щисс едирляр. Беляки, бу органлар, яса-

сян кутикуланын эярилмяси вя йыьылмасына гаршы реаксийа эюстярирляр. Она эю-

ря дя бу органларын щесабына щяшярат мякан дахилиндя учуш заманы бядя-

нинин вязиййятини тянзимляйя билир. Сколпофорлар, щямчинин тимпанал орган-

ларын вя йа ешитмя органларынын тяркибиня дахилдирляр(шякил 118). 

 

 



Шякил  118.  Шаланын  (Tettigonioidea)  тимпанал  органынын  гурулушу  (Шваба 

эюря): 


А – юн балдыр,  Б – тимпанал органын олдуьу нащиййядя балдырын кюндялян 

кясийи: 


  1  –  кутикула, 2  –  ешитмя  йарыьы,  3  –  папагъыглы щцъейря,  4  –  сколпофор,  5  – тябил 

пярдяси, 6 – трахейалар, 7 – тябил бошлуьу, 8 – айаг бошлуьу, 9 – сколопоид ъисим 

 

Дцзганадлылардан ( Orthoptera) шалаларда ешитмя органы юн балдырда 



йерляшир (шякил 118). Бир ъцт йан йарыглар ъибвари  чухура ачылыр. Бу чухурун 

диварлары  назик  мембраналардан  ибарятдир.  Ики  тяряфдян  бу  мембраналар 

трахейаларла  бирляшир.  Мембраналарын  вибрасийасы  трахейаларда  якс  олунур. 

Бу мембраналар вя трахейалара бир груп сколпофорлар бирляшир ки, онлардан 

да ешитмя синири айрылыр. Цмумиййятля, ешитмя органы йалныз сясчыхарма сиг-


 

281 


налы хас олан щяшяратлара аиддир. Чяйирткялярдя бу органлар, гарынъыьын би-

ринъи сегментиндя, ъыръырамаларда дюш шюбясиндя гарынъыьын ясасында йерля-

шир. 

Locusta migratoria чяйирткясинин юн ганадларында, ганадларын щяря-

кят амплитудасы щаггында мяркязи синир системиня сигнал веря билян хордо-

тонал  орган  ашкар  едилмишдир.  Адятян  щяр  айаьын  цзяриндя  4  хордотонал 

орган олур: 3 проприосепторлар (йяни язяля йыьылмалары, бядян сегментляри-

нин йердяйишмяси вя чыхынтыларын щярякятиня ъаваб верян) кими, бири ися дизал-

ты орган адланан виброресептора(бярк субстратдан эялян сясляри гябул едян 

органа) чеврилмишдир. 

Щяшяратын антеннасынын икинъи буьумунда йерляшян Ъонстон орган-

лары даща мцряккяб гурулуша малик олан хордотонал органлардыр. Илк дяфя 

олараг, В.П.Иванов (1978) тяряфиндян ийняъялярин сцрфяляриндя  бу органын 

гурулушу юйрянилмишдир. Мялум олмушдур ки,  ъонстон органынын сенсилла-

ларынын  щяр  бириня  3  сенсор(щисси)  нейрон  вя  3  хидмят  эюстярян  щцъейряляр 

дахилдир.  Бу  нейронларын  дендритляринин  уъунда  шяклини  дяйишмиш  вя  цзяри 

кутикулйар гатла юртцлмцш кирпикъик вардыр. Щямин кутикулйар гатын зирвяси, 

антеннанын  икинъи  вя  цчцнъц  буьумларла  ялагялянир.  Ъонстон  органы  ан-

теннанын гамчысынын истянилян щярякятиня реаксийа верир. 



Хеморесепторлар  кимйяви  гыъыглары  гябул  едирляр.  Бу  ресепторлар 

гыъыьы бирбаша, контакт заманы вя йахуд мцяййян мясафядян щисс едя билир-

ляр. Хеморесепторлара дад вя гоху органлары аиддир. 

Гоху  органлары  дистант  хеморесептордур.  Бу  органлар  бядянин 

мцхтялиф йерляриндя йерляшя билир. Ясасян даща чох сайда быьъыгларын цзярин-

дя  олурлар.  Формалары  мцхтялифдир  –  назикдиварлы  говугъуглар,  конуслар, 

йарыглар, чухуръуглар, лювщяъикляр шяклиндя ола билирляр (шякил 119, А). 

 


 

282 


 

Шякил  119.    Щяшяратын  хеморесепторларынын  гурулушу  (Иванова  эюря): 

А  -  

щяшяратын гоху сенсилласынын гурулушу: 

1 – кутикулйар лювщя (папагъыг), 2 – мясамяляр, 

3 – кутикулйар боруъуг, 4 – шякилдяйишмиш гамчы, 5 – щисси щцъейрянин периферик чыхынтысы, 6 

– щисси щцъейряляр, 7 – щисси щцъейрянин мяркязи чыхынтысы, 8 – кутикула;

   Б – щяшяратын дад 

сенсилласынын гурулуш схеми: 

1 – мясамя, 2 – кутикулйар конус, 3 – кутикулйар боруъуг, 

4 – шякилдяйишмиш гамчы, 5 – щисси щцъейрянин периферик чыхынтысы, 6 – щисси щцъейря, 7 – щисси 

щцъейрянин мяркязи чыхынтысы, 8 – кутикула 

 

Щяр бир гоху сенсилласы бир груп щисси щцъейрялярдян тяшкил олмушдур 



ки,  бу  щцъейрялярин  периферик  чыхынтылары  гамчылар  дясти  ямяля  эятирир.  Бу 

гамчы  дястяси  енли  кутикулйар  боруъуьун  ичярисиндя  йерляшир.  Гамчыларын 

уълары, сенсилланын кутикулйар тюрямяси олан говугъуьа, лювщяйя вя йа чу-

хуръуьа сюйкянир. Бу лювщяъийин вя йа чухуръуьун цзяри назик мясамяли-

дир. Кимйяви гыъыгландырыъылар мясамяляр васитясиля, гамчылы щисси щцъейряля-

ря тясир эюстярир. Щисси щцъейрялярдян  синир системиня мяркязи чыхынтылар айры-

лыр (шякил 119, А). 

Щяшяратларда 5 тип гоху сенсилласы мювъуддур. Бунлардан антеннал 

ресепторлара  трихоид,  базиконик,  селоконик  вя  плакоид  сенсиллалар  аиддир. 

Максиллаларын  чыхынтыларынын  цзяриндя  ися  хцсуси  дистант  хеморесепторлар    - 

санъагвари сенсиллалар мювъуддур. 

Гоху щяшяратын щяйатында мцщцм ящямиййят кясб едир. Беляки, бу 

органлар васитясиля онлар, гиданы, диэяр ъинся аид олан фярди, йумурта гой-

маг  цчцн  мцнасиб  олан  йери  мцяййянляшдирир.  Щяшяратларын  чоху  хцсуси 

ъялбедиъи  бирляшмяляри  –  аттрактантлары  ифраз  едирляр.  Гоху  щисси  сенсиллалар 

васитясиля щяшярат бу аттрактантлары фяргляндиря билир.  



Дад  органлары  контакт  (тохунма)  хеморесепторлардыр.  Щяшяратын 

контакт  хеморесепторлары  субстратын  гида  вя  йа  йумурта  гоймаг  цчцн 

мцвафиг эялиб-эялмядийини тяйин едир, йяни гиймятляндирир. Бу органлар дад 

анализаторунун  периферик  шюбясини  тяшкил  едирляр  (шякил  119,  Б).  Онлар  аьыз 

апараты органлары, пянъялярин уъунда, антенналар вя йумуртагойанын цзя-

риндя  йерляширляр.  Гоху  сенсиллаларындан  фяргли  олараг,  дад  сенсиллалары  - 

фяргляндириъи  дад  щиссийатына  малик  олан  чох  сайда  щисси  щцъейряляри  ящатя 

едирляр. Беляки, щцъейрялярин бир гисми ширин, диэярляри – аъы вя йа турш дады 

щисс едя билирляр.  

Адятян щяшярат хеморесепторлары, надир щалда  ширин, аъы дады  имита-

сийа едян сцни бирляшмяляря реаксийа верирляр. Мясялян, шякяр хеморесептор-

ларын  С-нейронларыны  стимуля  етмир  вя  щяшярат  тяряфиндян  бир  ширин  мящсул 

кими ъялб олунмур. Бал арылары щеч вахт хинин вя диэяр аъы бирляшмяляря гаршы 

реаксийа эюстярмирляр. 



Терморесепторлар  вя  щигроресепторлар  ясасян  температур  вя  рцтубят 

режимини  гябул едирляр. Бу ресепторларын тясири контакт вя йа дистант ола би-

ляр. Бу гыъыьа гаршы ихтисаслашмыш сенсиллалар ясасян быьъыглар вя чыхынтыларын 

цзяриндя  йерляшир:  истилик  ресепторлары  базиконик  вя  йа  селоконик  сенсиллалар 



 

283 


олуб,  антенналар  вя  максилйар  чыхынтыларын  цзяриндя,  щигроресепторлар  ися 

базоконик вя селоконик олуб, антенналар цзяриндя олурлар.  



Фоторесепторлар вя йа эюрмя органлары кимйяви щиссийат иля бирликдя 

щяшяратын щяйатында  мцщцм рол ойнайыр. Щяшяратын 3  тип эюрмя органлары 

вардыр – фасетлы эюзляр, латерал вя дорсал эюзъцкляр. Фасетлы эюз чох сайда фо-

торесепторлардан  –  омматидилярдян  ибарятдир.  Щяр  бир  латерал  вя  дорсал 

эюзъцк ися йалныз айры-айры фоторесептора мцвафиг эялир. 

Латерал эюзляр (стеммалар) инкишафы там чеврилмя йолу иля эедян (Ho-



lometabola) щяшяратларын сцрфясиня аиддир (шякил 120, Б). Онлар башын кянар-

ларында, щяр тяряфдян 1-дян 30-а гядяр олмагла, йерляширляр. Тыртылларда 6 ъцт 

стеммалар  вардыр.  Щяр  биринин  йалныз  юзцнямяхсус  олан  эюрмя  сащяси 

мювъуддур. 

Дорсал эюзляр эюзляр (оселли) щямишя фасетлы эюзлярля бирликдя раст эя-

линирляр вя ялавя эюрмя органлары ролуну ойнайырлар (шякил 120, А). 

 

 


Yüklə 4,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   52




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin