Agamaliyev Quliyeva darslik 2



Yüklə 4,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə28/52
tarix31.03.2017
ölçüsü4,71 Mb.
#12975
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   52

Ъинси  системи.  Щюрцмчяккимиляр  айрыъинслидирляр  (шякил  85,  Д,  Е). 

Ъинси  диморфизм  йахшы  инкишаф  етмишдир:  щюрцмчяклярин  чохунда  еркякляр 

дишилярдян  даща  кичик  олур  вя  педипалпларынын  цзяриндя  тохум  капсулалары 

йерляшир. 

Ъинси  вязиляри  ъцтдцр  вя  йа  бирляшмиш  вязиййятдя  дя  ола  билир.  Ъинси 

ахарлары ъцтдцр, бязян бу ахарлар тяк канал ямяля эятирир. Щямин канал ися 

биринъи гарын сегменти цзяриндя олан хцсуси ъинси дялик васитясиля хариъя ачы-

лыр.  Бундан  ялавя,  еркяк  фярдлярдя  ялавя  ъинси вязиляр,  дишилярдя  ися  тохум-

гябуледиъиляр олур. 

Инкишаф. Щюрцмчяккимилярдя майаланма хариъи-дахили (сперматофор-

ларын – тохумла долу олан пакетлярин васитясиля) вя йа йалныз дахили ола билир. 

Сперматофорлар  адятян  еркяк  фярд  тяряфиндян  торпаг  цзяриня  гойулур,  со-

нрадан диши фярдляр ону хариъи ъинси органы васитясиля эютцрцрляр.  

Щюрцмчяккимилярин яксяриййяти йумурта гойур. Лакин ягрябляр, йа-

ланчыягрябляр  вя  бязи  эяняляр  дири  бала  доьурлар.  Бу  заман  майаланмыш 

йумуртанын инкишафы йумурталыгда баш верир. Щюрцмчяккимилярин йумурта-

лары адятян сары маддяси иля зянэин олур. Йумурталарын бюлцнмяси мцхтялиф 

типдя ола билир, лакин ясасян сятщи бюлцнмя (щюрцмчякляр, отчаланлар, бювляр 

вя  эяняляр)  вя  йа  дискоидал  бюлцнмя  (йумуртагойан  ягрябляр)  мцшащидя 

едилир.  Щюрцмчяккимилярин  ембриоэенезини  фяргляндирян  ъящят,  рцшеймин 

чох  сайда  сегментляринин  олмасы  вя  гарынъыг  сегментляриндя  ятрафларын 

рцшеймляринин формалашмасыдыр(шякил 87). 

 

 



Шякил 87. Щюрцмчяккимилярдя рцшеймин инкишафы (Наталийя эюря): 

А – ягряб 

рцшейминин  гарын  тяряфдян  эюрцнцшц;      Б  –  щюрцмчяк  рцшейминин  йан  тяряфдян 

эюрцнцшц: 

1 – хелисерин рцшейми, 2 – педипалплар, 3 – 6 – эязиъи ятрафларын рцшеймляри, 7 – 

гарынъыг ятрафларынын рцшейми 

 

Инкишаф    бирбашадыр.  Бу  заман  йумурталардан  йеткин  фярдя  охшар 



фярдляр  чыхыр.  Эянялярдя  чох  вахт  метаморфозла  инкишаф  эедир  вя  нимфа-

сцрфяляр формалашыр. Нимфалары йеткин фярдлярдян фяргляндирян яламят,  дюрд 

дейил, цч ъцт эязиъи ятрафларын олмасыдыр. 


 

238 


Щюрцмчяккимиляр синфи чох сайда дястяляри ящатя едир(шякил 88), он-

лардан  ясаслары  –  Ягрябляр  (Scorpiones),  Гамчыайаглылар  вя  йа  Телифонлар 



(Pedipalpi вя йа Uropigi), Бювляр  (Solifugae), Йаланчыягрябляр (Pseudoscor-

piones), Отчаланлар (Opiliones), Щюрцмчякляр (Aranei), Эяняляр (Acari). 

Сон  иллярин  тяснифатларында  Эяняляр  дястясини  –  Акариформ 

эяняляр(Acariformes)    вя    Паразитоформ  эяняляр(Parasitiformes)  дястяляриня 

айырд едирляр. 

 

Шякил 88. Щюрцмчяккимиляр ( Матвеев, Ланг, Берлезейя эюря): 

I – бюв, Gale-

odes araneoides, II – гуйруглу гамчыайаглы, Telyphonus caudatus, III – китаб йа-

ланчыягряби, Chelifer cancroides, IV- отчалан, Liobunum rotundum, V – иксод эяня, 



Ixodes  ricinum,VI  –  гарагурд  –  щюрцмчяк,  Lathrodectus  tredecimguttatus,  VII  – 

готурлуг эяняси, Sarcoptes scabiei,VIII – аргас эяняси, Alectorobius papillipes,  IX – 

зирещли эяня, Galumna  mucronata 

 

 



Ягрябляр (Scarpiones) дястяси. Ян гядим щюрцмчяккимилярдир. Бядя-

нин  буьумлашмасы  айдындыр  (шякил  89,  A,  B).Аьыз  вя  эязиъи  ятрафлар  йалныз 

баш-дюш цзяриндядир. Хелисерляри гысьаъабянзярдир. Икинъи ъцт ятрафлар (педи-

палплар)  ири  гысьаълыдыр.  Гарынъыг  ики  щиссядян  ибарятдир:  алты  ядяд  енли  сег-

ментляр  юн  гарынъыьы,  алты  ядяд  енсиз  сегментляр  ися  арха  гарынъыьы  ямяля 

эятирир. Юн гарынъыг цзяриндя ятрафларын тюрямяляри – бир ъцт ъинси гапагъыг-

лар, дарагвари орган (шякил 89, Б) вя дюрд ядяд няфясликляр иля хариъя ачылан 

аьъийярляр. Бюйцмя габыгдяйишмя йолу иля реаллашыр (шякил 89, Ъ). Ягрябляр 

эеъя  йыртыъыларыдыр,  исти  иглим  шяраити  олан  юлкялярдя  –  Крым,  Гафгаз,  Орта 

Асийада эениш йайылмышлар. Ягрябляря йаланчыягрябляр вя бязи эянялярдя ол-

дуьу кими, диридоьма хасдыр (шякил 90, А). 


 

239 


 

Шякил 89. Император ягряби Pandinus imperator

А – император ягрябин бел тя-

ряфдян эюрцнцшц; Б – щямин ягрябин гарын тяряфдян эюрцнцшц; Ъ – император ягряб 

габыгдяйишмя просесиндя (атылмамыш габыг цзяриндя айдын эюрцнцр) 

  

Щазырда 750 нювц мялумдур ки, бунлардан 15 нювц МДБ, 5 нювц 



Гафгаз вя 3 нювц Азярбайъанда йашайыр. Азярбайъанда даща чох раст эя-

лян  алабязяк  ягряб  Buthus  eupeus  дур.  Гара  ягрябин  Androctanus  crassi-



cauda (Oliver) зящяри даща горхулудур. МДБ юлкяляри чярчивясиндя бу гор-

хулу  ягряб  йалныз  Азярбайъанда  (Нахчыван  МР)  раст  эялир. 

Е.Б.Йусубовун  мялуматларына  (1976)  эюря,  бу  нювцн  мящсулдарлыьы  ол-

дугъа йцксякдир, беляки, щяр диши фярд 35-дян 70-я гядяр бала доьа билир. 

 

Гамчыайаглылар вя йа телифонлар (Pedipalpi). Щазырда 70 нювц мялум 

олан  тропик  щюрцмчяккимилярдир.Морфоложи  ъящятдян  фргляндирян  яламятляр 

– биринъи ъцт эязиъи ятрафларын узун, щисси чыхынтылара чеврилмяси, нювлярин чо-

хунда  кичикбуьумлу  гуйруг  сапынын  олмасыдыр.  Хелисерляри  ъайнагшякилли-

дир, педипалплары ися гысьаълыдыр (шякил 88, II). Бу щюрцмчяккимиляри фярглян-

дирян хцсусиййятлярдян бири дя мякан дахилиндя давранышларыны тянзимляйян 

хцсуси сейсмик щисси органын – трихобитрилярин  олмасыдыр. Тяняффцс аьъийяр-

лярлядир. Майаланма сперматофорладыр. Хцсуси горуйуъу анал вязиляри вар-

дыр. 

Бювляр вя йа Бихоркалар (Solifugae) дястяси. Бу дястянин нцмайяндя-

ляринин диэяр ады фалангалардыр ( шякил 88, I; шякил 90, Б). Ян сон мялуматла-

ра эюря, бювлярин Йер цзяриндя 1000 нювц мялумдур. 


 

240 


 

Шякил 90. Щюрцмчяккимиляр: 

 А – император ягрябинин диши фярди тязя доьулмуш 

кюрпялярля; Б – бюв Xeria lawrenci ( баш щиссяси айдын шякилдя эюрцнцр) 

 

Бювлярин  баш-дюшц  бцтюв  дейилдир  –  протопелтиди  адланан  баш  шюбяси 



(акрон  вя  4  сегмент)  вя  сярбяст  цч  сегментдян  (сонунъусу  инкишафдан 

галмышдыр) ибарятдир (шякил 88, I). Гарынъыг онбуьумлудур. Хелисерляри гысь-

аъшякиллидир,  педипалплар  ися  эязиъи  ятрафлара  охшардыр.  Тяняффцс  трахейалар-

ладыр. Майаланма сперматофорладыр. Бювляр зящярли дейилляр. Лакин онларын 

ян горхулу нювляриндян бири, гуру иглимли исти юлкялярдя йашайан (Намибийа)  

йыртыъы фалангалардыр ((Xeria lawrenci). 

Александр Дйума юз хатиряляриндя ягряблярля йанашы бювляри дя ха-

рактеризя  едяркян  йазырды:  «Фаланга,  Бакы  вя  онун  ятрафларында  эениш 

йайылмыш  щюрцмчякдир  (?).  Онун  чох  гярибя  эюрцнцшц  вардыр  –  дярщал 

эюрцнцр ки, бу горхулудур. Бядяни бюйцк бармаг ениндядир вя чох тез га-

чыр. «Бойуну» узундур, аьызы ися гысьаъларла тязщиз олунуб, онларын васитя-

силя шикары гяддаръасына парчалайыр». 

Азярбайъанда бювляр йалныз Кичик Гафгазда эениш йайылмышлар – 11 

мялум  олан  нювлярдян  9-у  бурададыр.  Ш.И.Ялийевин  мялуматларына  (1978, 

1981) эюря, бу нювляр Ragodidae, Karschiidae, Daesiidae, Galeodidae  фясиля-

ляринин нцмайяндяляридир. 



Йаланчыягрябляр(Pseudoscorpiones)  дястяси.  Чох  кичикюлчцлц  щюрцм-

чяккимилярдир (1-7 мм). Педипалплары бюйцк гысьаълар дашыдыьы цчцн хариъи 

эюрцнцшъя  ягрябляря  охшардырлар  (шякил  88  III).  Баш-дюш  бцтювдцр,  гарынъыг 

11-буьумлудур – юн- вя арха гарынъыьа бюлцнмцр. Гысьаъшякилли хелисерляри-

нин уъуна тор вязилярин ахары ачылыр. Йаланчыягрябляря мешя дюшяйи, аьаъ га-

быьы алтында вя инсанын йашайыш йерляриндя раст эялинир. Майаланма сперма-

тофорлудур,  диши  фярдин  бел  нащиййясиндя  «кюрпяляри»  йетишдирмя  камерасы 

вардыр.  

Щазырда  1300  нюв  йаланчыягряб  мялумдур  ки,  онлардан  52  нювц 

Азярбайъанда тапылмышдыр (Дашдямиров, 1988-1992). Эениш йайылмыш синан-

троп нювлярдян Chelifer concroides L. вя Cheiridium museorum Menge. Эю-


 

241 


стярмяк олар ки, бунлара евлярдя сываг алтында, китаблар арасында, щербари-

лярдя раст эялинир. 



Отчаланлар  (Opiliones) дястяси. Щюрцмчякляря чох охшардырлар вя ян 

эениш  йайылмыш  арахнидлярдяндир.  Онлары  щюрцмчяклярдян  фяргляндирян  яла-

мятляр  -    баш-дюш  иля  гарынъыг  арасында саплаьын  олмамасы,  гарынъыгын  10-

буьумлу, вя хелисерлярин ъайнагшякилли дейил, гысьаъшякилли олмасыдыр. Отча-

ланларя  щяр  йердя,  торпаг  цзяриндя,  аьаъларын чатларында,  евлярин  дивары  вя 

барыларда раст эялмяк олар. Кичик щяшяратларла гидаланан бу хелисерлиляр эеъя 

йыртыъыларыдыр. Отчаланлар тор ямяля эятирмирляр.  

Щазырда Йер цзцндя 4000 нювц мялумдур ки,  бунлардан 110 нювц 

МДБ  юлкяляриндя  мювъуддур.  Азярбайъанда  бу  хелисерлиляр  зяиф  тядгиг 

олунмушдур  –  ъями  10  нювц  мцяййянляшдирилмишдир.  Даща  чох  раст  эялян 

ади отбичяндир (Phalangium opilio). 

Щюрцмчякляр(Aranei) дястяси. Щюрцмчяккимилярин ян бюйцк дястяси-

дир  –  27000  нювц  мялумдур.  Морфоложи  яламятляриня  эюря,  щюрцмчякляр 

диэяр дястялярдян фярглянирляр. Бядян баш-дюш вя гарынъыгдан ибарятдир. Бу 

шюбяляр бир-бири иля баш-дюшцн 7-ъи сегментиндян формалашан саплаг васитя-

силя  бирляшир.  Бядян  сегментляринин  кутикуласы  гарынъыг  сегментляриндя 

бцтювдцр  вя  бу  шюбядя,  бир  вя  йа  ики  ъцт  дялик  вардыр.  Щямин  дяликляр  тя-

няффцс органлары олан йарпагшякилли «гялсямяъикляря», йяни аьъийярляря апа-

рыр. Адятян щюрцмчяклярин чохунда ( ики аьъийярлилярдя – Dipneumones) бир 

ъцт аьъийяр вя бир ъцт трахейалар олур. Лакин тропик нювляриндя (дюрд аьъий-

ярлиляр – Tetrapneumones) йалныз ики ъцт аьъийярляр вардыр. 

Щюрцмчяклярин хелисерляри гармагшякиллидир, онун уъуна зящяр вязи-

ляри ачылыр. Педипалплары гысадыр, чыхынты шяклиндядир. Дюрд ъцт эязиъи ятрафлар, 

дарагвари  ъайнагъыгларла  гуртарыр.  Бу  ъайнагъыглар  щюрцмчяйя  тор  гур-

маг цчцн лазымдыр. Гарынъыьын арха щиссясиндя ики тор зийилляри йерляшир. То-

рун  щюрцмчяклярин  щяйатында  ролу  бюйцкдцр:    ондан  йува  дцзялдир,  гой-

улмуш йумурталары юртцрляр, дишиляр чох вахт формалашдырдыглары бу барама-

лары  юзляринин  гарынъыгларынын  алтында  эяздирирляр.  Бундан  ялавя,  йумурта-

лардан чыхмыш кюрпяляр узун саплар щесабына кцляк васитясиля диэяр яразиляря 

йайылырлар. Щюрцмчяк тор васитясиля шикарыны тутур. Щюрцмчяклярин гурдуьу 

торлар конструксийаларына эюря, мцхтялифдирляр – бу, йыртыъынын йашадыьы йер-

дян асылы олур. Торун саплары кимйяви тяркибиня эюря, фиброин зцлалындан иба-

рятдир. 


Щюрцмчяклярин  йашайыш  йерляри  дя  мцхтялифдир:  торпагдан  тутмуш, 

инсанын  йашайыш  йерляри,  щятта  су  алтында  да  мювъуддур.  Эцмцш-щюрцмчяк 



(Argyroneta  aquatica)  адланан  нюв,  зянэ  шяклиндя  олан  торуну  су  алтында 

щюрцр.  Тор  щава  иля  долу  олур.  Щямин  щава  говугъугларыны,  тцклц  га-

рынъыьыны ислатмадан, зянэин алтына кечирир. Щюрцмчяк суйа баш вурдугда, 

щава гаты иля юртцлц олан гарынъыьы эцмцшц рянэля бярг вурур, она эюря дя 

бу нювц «эцмцш щюрцмчяк» адландырырлар. 

Ев  щюрцмчякляриндян  даща  ири  нювц  –  гарынъыг  цзяриндя  хачы  олан 

щюрцмчякдир  –  Araneus  diadematus(шякил  91,  Ч).  Щюрцмчяклярин  хцсуси 


 

242 


групуну «ъанавар-щюрцмчякляр» тяшкил едир. Бу нюв щюрцмчякляр шикары йу-

васына  кими,  тягиб  едирляр.  Онларын  узун  айаглары  вя  назик  гарынъыьы  олур. 

Йер цзяриндя тор гурурлар. Беля щюрцмчякляря тарантул (Lycosa singoriensis) 

аиддир. Бу щюрцмчяк инсаны дишлядикдя юлдцрмцр, йалныз щямин нащиййя аьры 

верир вя шишир. 

Инсан  вя  щейванлар  цчцн  (гойун  вя  донузлар  мцстясна  олмагла) 

тящлцкяли 

олан 


вя 

дишлядикдя 

юлцмля 

нятиъялянян 



гарагурд 

щюрцмчяйидир(Latrodectus tredecimguttatus) (шякил 91, А). Гарагурд щюрцм-

чяйи Украйна, Волгабойу, Гафгаз вя Орта Асийанын гуру дузянлик район-

ларында йайылмышдыр. Юлчцсц 1,5 –2 см олан гара, гырмызы лякяли щюрцмчяк-

дир. Еркякляри кичикюлчцлцдцр (шякил 91, А). Бу нюв торпаг цзяриндя йувалар 

гурур вя тор щюрцр. 

 

 



 

 

Шякил  91.  Щюрцмчякляр: 

А  –  гарагурдун  (Latrodectus  tredecimguttatus)  еркяк 

фярди;  Б  –  суда  йашайан  доломедес  щюрцмчяйи  (Dolomedes  fimbriatus);  Ъ  – 

аьаъда йашайан йенэяъ-щюрцмчяк(Xysticus lanio);Ч – бязякли хач-щюрцмчяк аку-

лепейра (Aculepeira ceropegia) 

 

  Тропик  юлкялярдя  ян  ири  гушйейян-щюрцмчякляр  йайылмышдыр  (шякил 

92). Щюрцмчякляр гуру биосенозларын мцхтялиф йарусларында раст эялирляр вя 

бир йыртыъылар кими, битки иля гидаланан щяшяратларын сайынын тянзимлянмясиня 

мцсбят рол ойнайырлар. 

 


 

243 


Шякил 92. Чили чящрайи гушйейян щюрцмчяйи Phrixotrichus spatulata

: I – хариъи 

эюрцнцшц, II – габыгдяйишмя просесиндя 

 

 

Азярбайъанын  щюрцмчякляри  щагда  илк  мялуматлара  1878-ъи  илдя  

Ъ.Л.  Кохун  ишляриндя  раст  эялинир.  Щазыркы  дюврдя  щюрцмчякляр  фаунасы 

Азярбайъанда 500 нювц (200 ъинс вя 38 фясиля) ящатя едир. Мясялян, гара-

гурд  щюрцмчяйи  чохлу  сайда  Аъынощур  дцзянлийи,  Гобустан,  Кцрятрафы 

овалыгда  раст  эялир  вя  ясасяндя  атларын  мящвиня  сябяб  олур.  Диэяр  зящярли 

щюрцмчяклярдян  тарантуллар  (Lycosidae)  Азярбайъанын  йарымсящра  зона-

сында эениш йайылмышдыр. 

 

Эяняляр(Acari)  дястяси.  Щал  щазырда  эянялярин  тяснифатында  йенидян 

дяйишиклик едилмишдир. Дястя ейниъинсли олмадыьына эюря, цч сярбяст дястяляря 

айырд  едилир  –  акариформ,  паразитиформ  вя  отчалан-эяняляр  (шякил  88;  шякил 

93). 

Щазырда  эянялярин  25000-дян  артыг  нювц  мцяййянляшдирилмишдир. 



Бунлар  олдугъа  кичик  юлчцляря  (0,2-  10  мм)  малик  олан  хелисерлилярдир. 

Мцхтялиф нювлярин бядян гурулушу мцхтялиф олур, йяни бядяни сярбяст ятраф-

лары айдын шякилдя эюрцнян баш-дюш вя гарынъыгдан ибарят олан груплардан 

тутмуш, кутикуласында буьумлар ифадя олунмайан (ембриоэенездя буьум-

лашмасы айдын эюрцндцйц щалда) груплара раст эялинир.  

Акариформ эяняляр ян чохсайлы групдур вя юлчцляри 0,2-0,3 мм-дир. 

Баш-дюшцн юн тяряфи бирляшмишдир (акрон вя 4 сегмент), сонра эялян цч сег-

мент  сярбястдир.  Гарынъыг  алты  сегмент  вя  телсондан  ибарятдир.  Баш-дюшдя 

гысьаъшякилли  хелисерляр,  гамчышякилли  педипалплар  вя  ики  ъцт  эязиъи  ятрафлар 

вардыр. Бу щисся адятян протересома адланыр. Икинъи шюбя гистеросома адла-

ныр  вя  ики  ъцт  арха  эязиъи  ятрафлар  вя  гарынъыг  тюрямяляри  бурада  йерляшир. 

Гарынъыгятрафларынын  рудументляри  5-7-ъи  сегментлярдя  ъинси  гапагъыглары, 

цч ъцт коксал органлары ямяля эятирирляр. 

Акариформ эяняляря - зирещли эяняляр (Galumna mucronata) орабатид-

ляр  (Oribatidae)  фясиляси,  тироглифоид  эяняляр  вя  йа  анбар  эяняляри  (Tyrogly-

phus farinae), паразитлик едян нювляриндян ляляк эяняляри (Analgopsis passer-

inus),  тцк  эяняляри  вя  готурлуг  эяняси  (Sarcoptes  scabiei)(шякил  88  VII)  аид-

дирляр.  Акариформ  эяняляриня  щямчинин  биткилярля  гидаланан  эяняляр  групу 

дахилдир. Бу фясиляйя фыр ямяля эятирян тор эяняляр аиддир ки, кянд тясяррцфаты 

биткиляриня зяряр вурурлар. Эянялярин чоху торпагда (гырмызыбядян эяня) вя 

суда йашайырлар (шякил 93). 

 


 

244 


 

 

Шякил 93. Мцхтялиф эяняляр (Ланга эюря): 

А – зирели эяня (Galumna mucronata), 

Б – ун эяняси (Tyroglyphus farina), Ъ – щямин нюв гарын тяряфдян эюрцнцшц, Ч – 

ляляк  эяняси  (Analgopsis  passerinus),  Д  –  паразитлик  едян  эяня  (Syringophilus  bi-



pectinatus),  Е  –  ади  тор  эяняси  (Tetranychus telarius),    Я-  су эяняси  (Hydrarachna 

geographica), Ф – су эяняси (Arrhenures neumani), Э – дюрайаг эяня ( Eriophyes) 

 

Паразитиформ эяняляр 10000 нювдцр. Бу эянялин арасында гамазид вя 

иксод  эяняляри  даща  бюйцк  ящямиййят  кясб  едир.  Гамазид 

эяняляр(Gamasoidea) сярбястйашайан вя паразитлик едян нювляри ящатя едир.  

Иксод эяняляри ися (Ixodidae) онурьалы щеванларын ганыны соран паразитлярдир 

(шякил 88 V, VIII). Паразитиформ эяняляринин сяъиййяви хцсусиййяти мцряккяб 

гурулушлу  зирещя  малик  олмаларыдыр.  Иксод  эянялярин  бядяни  йастыдыр.  Аьыз 

апараты  хцсуси  «башъыг»  (гнатема)  ямяля  эятирир  ки,  бу,  кясиъи  хелисерляр, 

онун йанларында йерляшян буьумлу педипалплардан формалашыр. Щямин аьыз 

апаратына щямчинин щипостом адланан удлаьын хитин дишъикли чыхынтысы да да-

хил  олур.  Эяня  хелисерляри  васитясиля  дярини  дешир,  щипостому  йарайа  дахил 

едиб, ганы сорур. Адятян эяняни дяридян гопармаг чятин олур, бунун цчцн 

онун цзяриня нефт вя йа йаь чякмяк лазымдыр. Бу заман эяня юзц дяридян 

гопуб дцшцр – буна сябяб йаьын эянянин няфясликлярини тутмасы  вя язяляля-

ринин  бошалмасыдыр.  Иксод  эяняляри  торпагда  йашайыр  вя  биткилярин  цзяриня 

чыхырлар. Йумурталардан чыхмыш нимфалар эямириъи, кяртянкяля, вя с. цзярин-

дя инкишаф едирляр. Габыгдяйишмядян сонра диэяр шикарларына щцъум едирляр. 

Адятян йеткин формалар мямялилярин – дырнаглы щейванлар, итлярин вя инкса-

нын  паразитидирляр.  Ян  эениш  йайылмыш  нювлярдян  бири  ит  эянясидир    (  Ixodes 

ricinus). 

Паразитиформ эяняляри бир чох инфексион хястяликлярин дашыйыъыларыдыр, 

йяни трансмиссив (кечирмя) хястяликлярин сябябкарларыдыр. Илк дяфя рус пара-

зитологу  Е.Н.Павловски  вя  онун  тялябяляри  трансмиссив  хястяликлярин  эяня 

енсефалитинин мисалында оъаглылыьыны сцбута йетирмишляр. Мялум олмушдур ки, 


 

245 


хястялийин  йайылма  оъаьы  гансоран  эянянин  (кечириъи)  вя  вящши  щеванларын 

(инфексийанын  резервуары)  ареалынын  сярщядди  иля  баьлыдыр.  Инсан  бу  хястялик 

оъаьынын зонасына дцшдцкдя йолухма горхусу иля цзляшир. 

Отчалан  эяняляри  (Opiliocarina)  фяргляндирян  хцсусиййят,  бядян 

буьумлашмасынын айдын олмасыдыр, баш-дюшцн сон ики сегментинин сярбяст-

лийи  вя  гарынъыьын  сяккиз  сегментдян  формалашмасыдыр.  Онлар  дюрд  ъцт 

стигмалары гарынъыг цзяриндя йерляшир. Хелисерляри гысьаъшякиллидир. 

Азярбайъанда  паразитиформ  эяняляри  ятрафлы  шякилдя  А.Т.  Щаъыйев 

(1960-1983) тяряфиндян тядгиг олунмушдур. 

Азярбайъанда  торпаг  фаунасы  иля  тядгигатлар  бир  гядяр  зяиф  эетдийи 

цчцн  орибатид  эянялярин  нюв  тяркиби  ясасян  Кцр-Араз  овалыьы  вя  Гарабаь 

дцзянлийиндя юйрянилмишдир. Щазырда бу эянялярин 30 фясиляйя аид олан 300-

дян артыг нювц мялумдур. Мялум олмушдур ки, Азярбайъанда тапылан бу 

эянялярин 10 нювц тящлцкяли щелминтлярин аралыг сащибидир. Гушларын ляляк эя-

няляри дя Азярбайъанда зяиф юйрянилмишдир. Ясасян эюйярчинляр, гарангуш-

лар, сярчяляр вя ев гушларында паразитлик едян Pteronyssus, Proctophyllodes, 



Rivoltasia ъинсляриня аид олан нювляр тядгиг едилмишдир.  

Кянд тясяррцфаты вя мешя биткиляриня зяряр вуран эяняляр Eryophiidae 

фясилясинин  нцмайяндяляри  дя  Азярбайъанда  тядгиг  едилмиш  вя  Йер  цзцндя 

мялум олан 1000 нювдян 26-сынын бурада йайылдыьы ашкарланмышдыр. Гама-

зид эяняляриндян Азярбайъанда 300 нювц мювъуддур. 

Иксод эянялярин  Азярбайъанда ики фясиляси  - Ixodidae, Argasidae мя-

лумдур. Иксод эянялярин 34 нювц (мешя, кол, чямянлик, Абшеронун баьлар 

яразиляриндя),  аргас эянялярин ися ъями 11 нювц ашкарланмышдыр. Ону да эю-

стярмяк лазымдыр ки, аргас эяняляри олдугъа мцщцм епидемиоложи вя епизо-

отоложи  ящямиййят  кясб  етмяляриня  бахмайараг,  Азярбайъанда  зяиф  юйря-

нилмишдир.  

Дяниз щюрцмчякляри(Pantopoda) синфи

Бу синфин нцмайяндяля-

ри  мцхтялиф  полипляр  цзяриндя  йарымпаразит  щяйат  тярзи  кечирирляр.  Щазырда 

500-я гядяр нювц мялумдур. Бядянляри буьумлу хортумъуг, эювдя вя гыса 

гуйруг(гарынъыг) щиссясиндян ибарятдир. Баш - акрон вя цч ъцт ятрафлары да-

шыйан сегментлярин бирляшмясиндян ямяля эялир. Ири хортумъуг башын цзярин-

дя олан йеэаня чыхынтыдыр. Быьъыглары йохдур. Юлчцляри бир нечя мм-дян 500 

мм-я гядярдир (узун ятрафларын щесабына).Тяняффцс вя ифразат системи йох-

дур. Баьырсаьын шахяляри айаглара да кечир. Юн ъцт ятрафлар хелисери хатырла-

дыр. Хортумъуг о гядяр чох инкишаф етмишдир ки, тамамиля башы юзцня чяк-

мишдир.  Бу  хортумъуг  васитясиля  дяниз  щюрцмчякляри  (Dodecalopoda  maw-



soni) полипляр, молйускалар вя хярчянэлярин бядянинин дешиб, онларын чанаьы 

вя зирещи алтына кечир, тохумаларыны сорур. 



Хелисерлилярин филоэенези. Хелисерлиляр арасында ян гядим груп гялсямя 

тяняффцсцня малик олан низягуйруглулар вя хярчянэягряблярдир. Беляки, га-

зынты  щалында  кембри  дюврцндян  раст  эялирляр. Мцасир  дюврдя  бу  ики  груп-

дан  йалныз  5  нюв  низягуйруг  (Xiphosura)  галмышдыр.  Гуру  мцщитиня  чыхан 



 

246 


илк хелисерлиляр эюрцнцр ки, хярчянэягрябляр олмушлар. Беляки, газынты щалында 

бу груп иля ягрябляр арасында аралыг мювге тутан формалар ашкар едилмиш-

дир. Газынты щалында тапылан бу аралыг формалар, Arachnida синфиня аид олан 

гуру хелисерлиляриня мцвафиг эялирляр. 

Щюрцмчяккимилярин диэяр дястяляринин илкин су яъдады щагда палео-

нтоложи мялуматлар йохдур. Лакин мювъуд олан мцасир дястялярин мцгайи-

сяли  морфоложи  анализи  ону  эюстярир  ки,  бу  формаларын  инкишафы  бир-бириндян 

асылы олмадан баш вермишдир. Бу вя йахуд  диэяр морфоложи яламятлярин, фи-

зиоложи системлярин хцсусиййятляри беля бир нятиъяйя эялмяйя имкан верир. Мя-

сялян,  тяняффцс  системинин  формалашмасы  просеси.  Ягряблярдя  (Scorpiones) 

аьъийярляр ( бязи мцасир ядябиййатларда бунлар «эялсямяъик йарпаглары» ад-

ландырылырлар)  4,  3-6  гарынъыг  сегментляринин  гялсямя  айагларындан  ямяля 

эялмишляр.  Гамчыайаглыларда  (Pedipalpi)  гарынъыгын  1-2-ъи  сегментлярдя,  

дюрдаьъийярли щюрцмчяклярдя 1-2 сегментлярдя, икиаьъийярли щюрцмчяклярдя 

йалныз биринъи сегментдя инкишаф етмишдир. 

Тяняффцс  системинин  дя  формалашмасы  мцхтялиф  дястялярдя  паралел 

эетмишдир. Икиаьъийярли щюрцмчяклярдя трахейалар гарынъыьын  икинъи сегмен-

тиндя ( икинъи ъцт аьъийярин йериндя), бювлярдя 2-3 сегментлярдя ( бювлярдя 

щяля ялавя олараг, дюрдцнъц сегмент цзяриндя тяк няфяслик вардыр) йерляшир. 

Отчаланларда  трахейа  системи  аьъийяр  йериндя  ямяля  эялмямишдир,  онларда 

бир  ъцт  няфяслик  ъинси  галханъыьын  йанларындадыр.  Акариформ  эянялярдя  ися 

трахейалар  тамамиля  башга  мяншялидирляр  –  трахейалар  баш-дюш  шюбясиндя 

йерляшир вя хелисерлярин ясасына хцсуси няфясликля ачылырлар. Йаланчыягряблярдя  

трахейа  системи  щяшяратларда  олдуьу  кими,  бядянин  йанларында,  гарынъыьын 

1-2-ъи сегментляриндя йерляшир. 

Буна  бахмайараг,  щюрцмчяккимилярин  бцтцн  дястяляриндя  гуру 

мцщитиня кечид иля ялагядар олараг, морфоэенезин охшар тякамцл просесляри 

баш  вермишдир.  Мясялян,  сукечирмяйян  кутикуланын  инкишафы,  гялсямя  тя-

няффцсцнцн аьъийяр вя йа трахейа тяняффцсц иля  явяз олунмасы, бюйряклярин 

малпиэи  борулары  иля  явяз  олунмасы,  ихтисаслашмыш  хелисер  вя  педипалпларын 

инкишаф етмясини эюстярмяк олар. 

Мцасир  акаролоэийа  елминин  нятиъяляриня  истинад  едяряк,  эюркямли 

рус  алими  А.Б.Ланге  беля  бир  фикир  иряли  сцрмцшдцр  ки,  бцтцн  хелисерлиляря 

башланьыъ верян фярз олунан яъдаддан су хелисерлиляри ( Xiphosura, Giganto-



straca)  тюрямишдир.  Бу  ики  групдан  башга,  елмя  мялум  олмайан  бир  нечя 

систематик груплар да ямяля эялмишдир ки, онлар диэяр мцасир щюрцмчякки-

милярин яъдадлары олмушлар. 

Щал щазырда щюрцмчяккимилярин дястяляринин ейни бир мяншядян инки-

шаф етмялярини сцбут едян дялилляр олмадыьы цчцн хелисерлилярин бу синфини поли-

филетик щесаб етмяк лазымдыр, йяни юзцндя гуруда йашайан хелисерлилярин бир 

нечя сярбяст тякамцл хяттлярини бирляшдирян синифдир. 

Хелисерлиляр  йарымтипинин  айры-айры  таксонларынын  тякамцлц,  еколожи 

ъящятдян ихтисаслашмыш истигамятлярин инкишафы иля баш вермишдир. Илк хелисерли-

ляр су щейванлары олмушлар. Онларын арасында ириюлчцлц, щейвани гида иля ги-


 

247 


даланан бентос вя пелаэио – бентик  формалар мющкям баш-дюш галханы (зи-

рещи), гыса эязиъи вя йа цзцъц ятрафлары иля фярглянмишляр (низягуйруглулар вя 

хярчянэягрябляр).  Онлара  гялсямя  тяняффцсц,  хариъи  майаланма  вя  мета-

морфозлу  инкишаф    хасдыр.  Эюрцнцр  ки,  гуруйа  чыхан  нисбятян  кичикюлчцлц, 

сащилдя йашайан су хелисерлиляри олмушлар. Онларда  щава тяняффцсц вя диэяр 

уйьунлашмалар  сонрадан  формалашмышдыр.  Сюзсцз  ки,  илк  гуру  хелисерлиляри 

торпаг цзяриндя йашайан формалар – епигеобионтлар олмушлар. Бу формалар 

дашлар алтында йашамыш вя  алагаранлыгда фяал олмушлар – ягрябляр вя гам-

чыайаглылар  кими.  Сонрадан  бу  еколожи  радиасийа  бир  нечя  истигамятдя  эет-

мишдир. Беляки, бир гисми торпаьы йашайыш мцщити кими сечмиш (бир чох эяня-

ляр), диэярляри мешя дюшяняйи, парчаланан битки галыгларында (щюрцмчяклярин 

чоху) мяскунлашмышлар. Щюрцмчяккимилярдян йалныз щюрцмчякляр вя эяня-

ляр  торпагла  тамамиля  ялагяни  кяся  билмиш,  йени  еколожи  йерляря  кечмишляр. 

Нятиъядя,  щямин  дястяляр  олдугъа  эениш  щяйат  формаларынын  спектрини  фор-

малашдырмышлар, йяни биткиляр цзяриндя инкишаф едян формалары вя щятта икинъи 

дяфя су мущитиня кечмиш нювляри ямяля эятирмишляр. 

 

 

 



 

 

 



 

 

Мцзакиря мювзулары 



 

1.

 



Хелисерлиляри диэяр буьумайаглылардан фяргляндирян яламятляр. 

2.

 



Хелисерлилярин гурулушундакы прогрессив хцсусиййятляр. 

3.

 



Су хелисерлиляриндя бентик щяйат тярзиня ихтисаслашманын яламятляр. 

4.

 



Щюрцмчяккимилярин гуру щяйат тярзиня кечмясиня имкан верян уйьун-

лашмалар. 

5.

 

Эянялярин морфоложи вя еколожи мцхтялифлийи. 



6.

 

Щюрцмчяккимилярин тябиятдя ролу. 



7.

 

Хелисерлилярин филоэенетик инкишафынын хцсусиййятляри. 



8.

 

Щюрцмчяккимилярин еколожи радиасийасы. 



 

 


Yüklə 4,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   52




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin