Agamaliyev Quliyeva darslik 2



Yüklə 4,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə29/52
tarix31.03.2017
ölçüsü4,71 Mb.
#12975
1   ...   25   26   27   28   29   30   31   32   ...   52

 

 

 

Трахейалылар (Tracheata) йарымтипи 

 

Трахейаларла тяняффцс едянляр, йяни трахейалылар йарымтипи ясасян гу-

ру мцщитиндя йашайан буьумайаглылардыр. Трахейалылар арасында икинъи дяфя 

су  мцщитиня  кечмиш  формалар  да  мювъуддур.  Мясялян,  цзяр  бюъякляр,  ий-

няъялярин сцрфяляри вя б. Лакин бу нювлярдя трахейаларын олмасы ону сцбут 

едир ки, онлар мяншяъя гуруда йашайан яъдаддан формалашмышлар. 



 

248 


Трахейалылары  диэяр  буьумайаглылардан  фяргляндирян  бир  чох  хцсусиййтляр 

вардыр:  

1.

 

Трахейалылар щава тяняффцсц органларына – трахейалара маликдирляр. Йя-



ни онлар оксиэени щавадан газ щалында гябул едирляр. Бунунла да онлар 

суда йашайан вя гялсямяляр васитясиля тяняффцс едян трилобитляр, хярчянэ-

кимиляр вя бязи хелисерлилярдян фярглянирляр. 

2.

 



Трахейалыларын  бядяни    баш  вя  чохбуьумлу  эювдядян  (чохайаглыларда) 

вя  йахуд  баш,  цчбуьумлу  дюш  вя  буьумлу  гарынъыгдан  (щяшяратларда) 

ибарятдир. Ятрафлары биршахялидир. 

3.

 



Баш адятян бцтювдцр – акрон вя дюрд сегментин бирляшмясиндян ямяля 

эялир. Бязян сонунъу сегмент сярбяст олур. Трахейалыларын башында ак-

ронун чыхынтысы олан бир ъцт быьъыглар вя 2-3 ъцт чяняляр олур. Биринъи баш 

сегменти  –  интеркалйар  вя  йа  «тахма»  сегмент  адланыр  вя  ятрафлардан 

мящрумдур. Щалбуки диэяр буьумайаглыларын биринъи баш сегментиндя 

щямишя ятрафлар олур. Трахейалыларын 2-4-ъц баш  сегментляриндя манди-

булалар вя бир – ики ъцт алт чяняляр-максиллалар йерляшир. 

 

Трахейалылар  йарымтипини  фяргляндирян  бир  сыра  уйьунлашмалар  да 



вардыр. Бунлар ясасян гуру мцщитиня кечмя иля ялагядар олараг формалаш-

мышдыр.  Бу  уйьунлашмалардан  ян  ясасы  су  кечирмяйян  кутикуланын  ямяля 

эялмясидир.  Беля  бир  фикир  мювъуддур  ки,  бу  уйьунлашма  ики  йолла  йаран-

мышдыр:    биринъи,  кутикуланын  сыхлашмасы,  галынлашмасы  (сары  гырхайагда  ол-

дуьу кими), икинъи ися  юртцк гатында хцсуси су кечирмяйян епикутикуланын, 

йяни липопротеид гатынын формалашмасы нятиъясиндя (сколопендра вя али щя-

шяратларда  олдуьу  кими).  Ням  йерлярдя  йашайан  вя  зяиф  ихтисаслашмыш  тра-

хейалыларда ися юртцк гаты су кечирмяйяндир. 

Кутикуланын формалашмасы трахейалыларда дяри тяняффцсцнц имкансыз 

етмишдир. Она эюря дя онларда щава тяняффцсц органлары – трахейалар инки-

шаф  етмишдир.  Лакин  трахейалыларын  бу  органлары  щюрцмчяккимилярин  щомо-

ложи органларындан фярглянирляр, йяни бир-бириндян  асылы олмадан инкишаф ет-

мишляр. 

Трахейалыларын  гуру  мцщитиня  кечмяси  щямишя  организмдя  суйун 

гянаятини  тямин  едян  системин  мювъудлуьуну  тяляб  едирди.  Бу  бахымдан 

диэяр  физиоложи  органлар  –  малпиэи  борулары  адланан  ифразат  системи  инкишаф 

етмишдир. Бу органлар да щюрцмчяккимилярин ейниадлы  органлары иля морфо-

функсионал ъящятдян охшардырлар. Лакин бу да конверэент характер дашыйыр 

– щюрцмчяккимилярдя малпиэи борулары ектодермал, трахейалыларда ися енто-

дермал мяншялидир. 

Бязи гуруда йашайан буьумайаглыларда олдуьу кими,  трахейалылар-

да  да  ещтийат  цзви  бирляшмяляри  вя  метаболик  суйу  сахлайан  ихтисаслашмыш 

орган  –  пий  ъисими  вардыр.  Пий  ъисиминин  щесабына  бу  щейванлар  узун 

мцддят гидасыз вя сусуз  гала билирляр. 

Трахейалылар  йарымтипинин  мцасир  тяснифатында  ики  йарымсиниф  фярг-

ляндирилир  –  Чохайаглылар  (Myriapoda)  вя  Алтыайаглылар  (Hexapoda).  Буна 



 

249 


сябяб  щяр  биринин  юзцндя  филоэенетик  ъящятдян  инкишафы  вя  гурулуш  хцсу-

сиййятляриня  эюря  фярглянян  груплары  бирляшдирмяляридир.  Чохайаглылар  даща 

примитив  гурулуша  малик  олан  трахейалылардыр,  алтыайаглылар  арасында  ися 

примитив  групларла  (протуралар,  коллемболалар,  икигуйруглулар)  йанашы,  али 

груп, йяни прогрессив яламятляря малик олан щяшяратлар мювъуддур. Лакин 

сон илин мялуматларына эюря, бу тяснифат да бир сыра тянгидляря мяруз гал-

мышдыр (Захваткин, 2009).  

Нязяря  алараг  ки,  бу  групларын  тяснифаты  цзяриндя  ишляр  щяля  давам 

едир, мцасир систем тякмилляшмя дюврцнц кечир, щазыркы дярсликдя трахейалы-

лар йарымтипинин синифляр вя дястяляринин характеристикасы нисбятян садя тясни-

фата эюря тягдим едилир. 

Трахейалылар  йарымтипиня  ики  синиф  аиддир:  Чохайаглылар  (Myriapoda) 

вя Щяшяратлар (Insecta). 

 

Чохайаглылар  (Myriapoda)синфи.

  Чохайаглылар  гуру  мцщитдя 

йашайан  трахейалы  буьумайаглылардыр.  Бу  синиф  15000  –дян  артыг  нювц  

юзцндя  бирляшдирир.  Баш,  акрон  вя  бир-бири  иля  сых  бирляшмиш  дюрд 

(ембриоэенездя ися алты) сегментдян формалашмышдыр. Демяк олар ки, бцтцн 

сегментлярин цзяриндя 1-2 ъцт шахялянмяйян ятрафлар вардыр. 

Чохайаглылар  ян  гядим  групдур,  палеонтоложи  мялуматлара  эюря, 

силур  дюврцнцн  сонунда  хелисерлилярля  (ягрябляр)  ейни  вахтда  гуруйа 

мандибулйар 

буьумайаглылардан  – 

чохайаглылар  чыхмышлар.  Бу 

трахейалыларын  гурулуш  архитектоникасында  гядимлийи  юзцндя  якс  етдирян 

яламятляр  горунуб  сахланмышдыр.  Беля  архаистик  яламятлярдян  эювдянин 

щомоном (морфоложи ъящятдян ейни олан) буьумлашмасы, эязиъи ятрафларын 

ейнитипли 

олмасы, 

дяри-язяля 

кисясинин 

галыгларынын 

сахланмасы, 

селомодуктларын тюрямяляринин олмасыны эюстярмяк олар. 

Чохайаглылар  адятян  эизли  щяйат  тярзиня  маликдирляр,  йяни  торпагда 

вя йа чцрцмцш аьаъларда  йашайан, эеъяляр фяал олан буьумайаглылардыр. 

 

Хариъи гурулушу. Чохайаглыларын бядяни, ейнитипли, ъцт ятрафлары дашый-

ан демяк олар ки, щомоном сегментлярдян тяшкил олмушдур. Бу сегмент-

лярин сайы 15-180-а гядяр ола билир (шякил 94). Башын формалашмасында иштирак 

едян сегментлярин сайы йарымсинифдян асылыдыр: симфилляр вя  додагайаглылар-

да акрон вя дюрд сегмент,  пауроподлар вя икиъцтайаглыларда акрон вя цч 

сегментин бирляшмясиндян ямяля эялир. Пауропод вя диплоподларда сярбяст 

галан башын сонунъу сегменти «бойунъуг» адланыр. Баш цзяриндя йерляшян 

быьъыглар вя йа антенналар хярчянэкимилярин антеннуласына мцвафиг эялир вя 

акрона мянсубдур. Чохайаглыларда хярчянэлярин антеналарына(антенна II)  

уйьун эялян вя акронла бирляшмиш биринъи баш сегментинин ятрафлары олан ан-

тенналар йохдур. Лакин сегмент вя онун синир дцйцнляри мювъуддур. Щя-

мин сегмент интеркалйар вя йа «тахма буьум» адланыр. 

Башы  формалашдыран  диэяр  сегментлярин  ятрафлары  аьыз  органларына 

чеврилмишдир.  Аьыз  апаратынын  гурулушу  да  нюв  мянсубиййятиндян  асылыдыр. 



 

250 


Беляки, симфилла вя додагайаглыларда (шякил 95) уст тяряфдян аьыз апараты дя-

ри бцкцшц – цст додагла юртцлцдцр. Башын 2-4 сегментляринин ятрафлары, дишъ-

икли  цст  чяняляр  (мандибулалар)  вя  ики  ъцт  алт  чяняляря  (максиллалар)  чеврил-

мишдир.  

 

Шякил  94.  Чохайаглылар  (Myriapoda)  (Беклемишевя  эюря): 

А  –  Sclopendrella 

immaculata  (Symphyla),  B  –  Pachimerium  ferrugineum  (Chilopoda),  C  –Lithobius 

forficatus  (Chilopoda),  Ч  –  Polydesmus  complanatus  (Diplopoda),  Д  –  Pauropus 

silvaticus (Pauropoda)

: 1 – баш, 2 – антенна, 3 – чяняайаг, 4 – эювдя ятрафлары, 5 – анал 

дялик, 6 – бойун сегменти;  I – XIX  - эювдя сегментляри 

 

 



Шякил  95.  Lithobius  forficatus    сцмцкъянин  аьыз  апараты  (  Абрикосов  вя  б., 

эюря): 


I – II – башын ашаьы тяряфдян эюрцнцшц;  III– уст габыьы ачылмыш чяняайаг; IV 

– максилла II :  

1 – быьъыг, 2 – эюз, 3 – цст чяня (мандибула), 4 – биринъи ъцт алт чяняляр, 5 – 

икинъи ъцт алт чянянин чыхынтысы, 6 – чяняайаг, 7 – зящяр вязиси 

 

 



Паурапод  вя  диплоподларда  «бойун  сегменти»  олдуьу  цчцн  баш 

там шякилдя бирляшмиш дейилдир. Аьыз апаратында ики ъцт чяняляр олур: манди-

булалар  (икинъи  баш  сегментинин  ятрафлары)  вя  биринъи  ъцт  максиллаларын  бир-

ляшмяси нятиъясиндя формалашан тяк лювщя –  гнатохилйари  (цчцнъц баш сег-

ментинин  ятрафларынын  бирляшмяси).  Гнатохилйари  алт  додаьын  функсийасыны 

йериня йетирир, йяни аьыз юнцндя гиданы тутур. Бойун сегментинин ятрафлары 



 

251 


олмур (шякил 96). Бу сегментин ятрафлары эювдя вя она перпендикулйар йер-

ляшмиш баш арасында дирсякшякилли яйилмяни ямяля эятирир. 

 

 

 



Шякил  96.  Diplopoda  –нын  аьыз  апаратынын  гурулушу  (Доэелдян): 

А  –  башын 

хариъи эюрцнцшц, Б – мандибулалар, Ъ – гнатохилйари : 

1 – быьъыьын ясасы, 2 – манди-

була, 3 - гнатохилйари 

 

Эювдяни ямяля эятирян  сегментлярин сайы вя щомономлуг дяряъяси 



дя  нюв  мянсубиййятиндян  асылыдыр.  Беляки,  ян  примитив  груп  щесаб  олунан 

симфиллярдя эювдя 15-22 сегментлидир вя 12 ъцт ятраф дашыйыр (бязи сегмент-

ляринин  ятрафлары  олмур).  Пауроподларын  эювдяси  10  сегментлидир  вя  9  ъцт 

ятрафлы,  икиъцтайаглыларда  30-75  эювдя  сегменти  139  ъцт  ятрафлыдыр.  Дипло-

подларын  эювдя  сегментляринин  дифференсиасийасы,  йяни  примитив  шюбялярин 

(тагмлар) формалашмасы баш вермишдир. Онларын эювдяси сярбяст цч сегмент 

(бир ъцт ятраф дашыйан) вя  бир-бириля ъцт-ъцт бирляшмиш – диплосомитлярдян иба-

рятдир. Диплосомитлярин щяр бири ики ъцт ятраф дашыйыр. Лакин сары гырхайаглар 

ятрафларынын  чох  олмасына  бахмайараг,  зяиф  щярякят  едирляр.  Аз  щярякятли-

ликля ялагядар олараг, онларда тякамцл просесиндя мцщафизяедиъи морфоложи 

вя  еколожи  уйьунлашмалар  формалашмышдыр  –  калсиум-карбонатла  щопмуш 

бярк хитин юртцйцнцн вя  горхудуъу ийли вязилярин олмасы, хябярдарлыг рянэ-

дяйишмяси вя с. 

Додагайаглыларда  чяняайагларын  (биринъи  эювдя  сегментинин  ятраф-

лары) ясасында (шякил 95,  III) зящяр вязиси вардыр ки, онларын ахаъаглары гар-

магъыьын уъ щиссясиня ачылыр. Бу чяняайагларын васитясиля йыртыъы олан дода-

гайаглылар шикары тутур вя мящв едир. Додагайаглыларда эювдянин ахырынъы 

ики сегменти кичик олур, онларын цзяриндя гоноподиляр адланан 1-2 ъцт ъинси 

ятрафлар йерляшир. Телсонлары ятрафсыздыр. 

Щязм  системи.  Чохайаглыларын  щязм  системи  бору  шяклиндядир  вя  цч 

шюбялидир (шякил 97, I). Аьыз бошлуьуна цч ъцт тцпцръяк вязилярин ахарлары ачы-

лыр. Диплоподларда тцпцръяк вязиляри мезодермал мяншяли олдуьу цчцн он-

лары селомодуктларын тюрямяси щесаб етмяк мцмкцндцр. Узун гидаборусу 

орта  баьырсаьа  кечир.  Арха  баьырсаг  илэяквари  бцкцш  ямяля  эятирир. 


 

252 


Икиъцтайаглыларда  арха  баьырсаг  бир  нечя  шюбяляря  дифференсиасийа  етмишдир 

ки, бу да фитофаг олдуглары цчцн гыъгырма просесляринин эедишини тямин едир. 

Додагайаглыларда  тцпцръяк  вязиляри  (3-5  ъцт)  ектодермал  мяншяли-

дир. Онлардан бир ъцтц тор вязилярин функсийасыны йериня йетирир. Йыртыъы  ол-

дуглары цчцн бу чохайаглылара баьырсагхариъи щязм дя хасдыр. Беляки,  чя-

няайаглары  васитясиля  юлдцрдцкляри  шикарын  йарасына  аьыз  суйуну  чиляйяряк, 

йарыщязм олунмуш гиданы сорурлар. Арха баьырсаг гысадыр (шякил 97). 

 

Шякил 97. Lithobius forficatus  сцмцкъянин дахили гурулушу: 



 - еркяк фярдин 

бел тяряфдян ачылмыш эюрцнцшц,    II – диши ъинси систем: 

1 – быьъыьын кясийи, 2 – башын юн 

кянары, 3 – удлагцстц дцйцн, 4 – зящярли чяняайаг, 5 – гида борусу, 6 – тцпцръяк вязиси, 7 – 

гарын синир зянъири, 8 – ясас айаглар, 9 – орта баьырсаг, 10 – малпиэи борулары, 11 – бюйцк ъ 

инси ялавя вязи, 12 – тохумлуг, 13 – кичик ялавя ъинси вязи, 14 – тохумборусу, 15 – бел гал-

ханъыьы, 16 – хариъи ъинси чыхынтылар, 17- йумурталыг, 18 – йумурта щцъейряси, 19-20 – ялавя 

вязиляр, 21 – малбиэи борусу, 22 – йумурталыг иля йумурта борусунун сярщядди, 23 – йу-

мурта борусу, 24 – малпиэи борусунун шишкинлийи, 25 – йумурта борусунун енляшмяси, 26 – 

тохумгябуледиъи, 27 – йумурта борусунун шахяляри, 28 – ялавя ъинси вязилярин ахарлары, 29 

– ялавя вязинин резервуары, 30 – бичян галханъыг, 31 – дцз баьырсаг, 32 – бядянин сонунъу 

сегментинин  бир  щиссяси,  33  –  арха  айагъыг,  34  –  галханъыг,  35  –  анал  дялийи,  36  –  хариъи 

ъинси чыхынтылар, 37 – анал сегментин бел щиссяси 

 

 



Ифразат  системи  арха  баьырсаьа  ачылан  бир  вя  йа  ики  ъцт  малпиэи 

борулары  иля  тямсил  олунмушдур  (шякил  97).  Боруларын  ачылдыьы  йердя 

екскретлярдян  суйун  тякрарян  гана  сорулмасы  баш  верир.  Малпиэи 

боруларындан  башга,  ифразат  функсийасы  пий  ъисими  тяряфиндян  дя  йериня 

йетирилир.  Уратлар  адланан  пий  ъисиминин  щцъейряляриндя  ифразат 

мящсулларынын топланмасы просеси эедир. 



 

253 


Тяняффцс 

органлары 

трахейалардыр. 

Трахейалар 

ектодермал 

мяншялидир, йяни юртцк гатынын дахиля доьру чякилиб, щава дашыйыъы боруларын 

ямяля эялмясиня сябяб олмушдур. Диплоподларын трахейалары даща примитив 

гурулуша маликдир: щяр бир няфясликдян бир-бириндян тяърид олунмуш трахейа 

топалары айрылыр. Щяр диплосомитдя ики ъцт няфяслик олур. 

Додагайаглыларын  трахейа  системи  даща  мцряккябдир.  Бунларда 

трахейалар  шахялянир  вя  юз  араларында  хцсуси  баьлар  васитясиля  бирляширляр. 

Трахейаларын  шахяляри  бцтцн  дахили  органлары  бцрцйцр.  Додагайаглыларын 

чохунда  няфясликляр  щяр  сегментдян  бир  йерляширляр.  Башда,  чяняайагларын 

сегментиндя вя ъинси сегментлярдя няфясликляр олмур. 

Симфиллярдя  трахейалар  башда  йерляшян  бир  ъцт  няфяслийя  ачылыр, 

пауроподларда  ися  трахейалар  олмур.  Пауроподларда  тяняффцс  дяри  юртцйц 

васитясиля реаллашыр. 



Ган-дамар  системи  ачыгдыр.  Пауроподларда  ган-дамар  системи 

йохдур.  Икиъцтайаглыларда  цряк  узундур  бядян  сегментляринин  сайына 

мцвафиг  олараг,  камералардан  ибарятдир.  Цряйин  щяр  камерасы 

диплосомитдя  ики  ъцт  остийайа  маликдир.  Црякдян  чыхан  артерийалар 

шахялянир, гырылыр вя ган миксоселин (бядян бошлуьунун) лакунлар системиня 

кечир.  Лакунлардан  ган  гарын  вена  дамарына  топланыб,  црякятрафы  синуса 

ачылыр.  Цряк  камералары  хцсуси  ганадвари  язялярляр  васитясиля    йыьылыр. 

Додагайаглыларын ган-дамар системи диплоподларда олдуьу кимидир, фярг – 

остийаларын щяр кмерада бир ъцт олмасыдыр. 

Синир  системи  вя  щисс  органлары.    Диплоподларда  вя  диэяр  груп 

чахайаглыларда  синир  системи  баш  бейин,  удланятрафы  коннективляр  вя  гарын 

синир зянъириндян ибарятдир (шякил 97, I).  Баш бейин ики шюбядян ибарятдир ки, 

бунлар да эюзляри вя быьъыглары иннервасийа едир. Щисс органлары зяиф инкишаф 

етмишдир.    Симфилляр  вя  пауроподларын  эюзляри  олмур.  Диплоподларын  бязи 

нювляри  кордур.  Лакин  сары  гырхайаьын  йаланчы  фасетлы  эюзляри,  йяни  садя 

эюзъцкляр топлусу олур (шякил 98). 

 

 



 

Шякил 98. Икиъцтайаглыларын вя йа сары гырхайаьын гурулушу вя инкишафы (Ната-

лийя эюря): 



А – Schizophyllum sabulosum – ун еркяк фярдинин юн щиссясинин гуру-

лушу: 


1 – баш, 2 – эюз, 3 – быьъыг, 4 – аьыз апаратынын бир щиссяси, 5 – икинъи дюш сегментинин 

шяклини дяйишмиш ятрафы, 6 – цч вя дюрдцнъц дюш сегментляринин ятрафлары, 7 – гоша гарынъыг 

буьумларынын айаглары, 8 – гонадопода (копулйатив орган ролуну ойнайыр);  


 

254 


 Б  –  аьыз  апараты: 

1  –  мандибулалар,  2  –  гнатохилйари; 



Ъ  –  йумуртадан  тязя  чыхмыш 

диплоподанын (Julus) сцрфяси: 

1 – баш, 2 – быьъыг, 3 – дюш ятрафлар, 4 – гарынъыг ятрафларын 

рцшейми, 5 – анал буьуму (телсон); I-IV – дюш сегментляри; V-VI – гарынъыг сегментляри; 



Ч 

– йеткин сцрфя: 

1 – баш, 2 – быьъыг, 3 – дюш ятрафлар, 4 – гарынъыг ятрафлары, 5 – телсон, 6 – 

зящяр вязиси; I-IV – дюш сегментляри; V-X –гарынъыг сегментляри 

 

Сары  гырхайагларда  бойун  сегментиндя  вя  эювдянин  биринъи  цч 



сегментляриндя  бир  ъцт  ганглиляр,  диплосомитляриндя  ися  ики  ъцт  ганглиляр 

олур.  Быьъыглары  ламися  вя  гоху  функсийасыны  йериня  йетирир.  Бязи  нювлярдя 

антенналарын  ясасы  иля  эюзляр  арасында  кимйяви  ресептор  ролуну  ойнайан 

хцсуси орган – темешвар чухуръуьу вардыр. 



Ъинси  систем.  Чохайаглыларын  щамысы  айрыъинслидирляр  (шякил  97,  II)

Диплоподларда  ъинси  вязиляр  тяк  вязи  шяклиндя  бирляширляр.  Бу  вязидян  тяк 

ахар айрылыр ( йа йумурта борусу, йа да тохум борусу), щансы ки, сонрадан 

икиляшир вя ъцт ъинси дяликляр икинъи эювдя сегментиндя хариъя ачылыр.  

Додагайаглыларын  мясялян,  сцмцкъядя  (шякил  97)  ъинси  вязиляр  эюв-

дянин юн щиссясиндя йерляшир, ахарлар ися бядянин архасында ачылыр. Тохум-

луглар  ъцт  вя  йа  тяк  ола  билир,  йумурталыглар  ися  щямишя  тяк  вяз    шяклиндя 

олурлар. Тяк йумурта борусу сонрадан ики канала айрылыр, бунлар да балалыг 

йолуна ачылырлар. Еркяк фярдлярдя ялавя ъинси вязиляр олур ки, бунларын ифраз 

етдийи  секрет  сперматофорларын  ямяля  эялмясиня  истифадя  олунур.  Диши  фярд-

лярдя тохумгябуледиъиляр вя ялавя вязиляр ола билир. Майаланма спермато-

форлудур, йяни хариъи-дахилидир. 



Инкишаф анаморфозла вя йа додагайаглыларда олдуьу кими, бирбаша-

дыр. Лакин чохайаглыларын чохунда анаморфоз мцшащидя олунур (шякил  98, 

Ъ,  Ч).  Сцрфяляр  йумурталардан  там  сайда  сегментлярля  доьулмур,  бу  за-

ман онларын йалныз цч ъцт ятрафлары олур (сары гырхайагда). Бюйцдцкъя, йяни 

щяр габыгдяйишмядян сонра сегментляр вя ятрафларын сайы артыр. 

Бу синфя дюрд йарымсиниф аиддир: Симфилляр (Symphyla), Пауроподлар 



(Pauropoda),  Икиъцтайаглылар  вя  йа  Сары  гырхайаглар  (Diplopoda),  Дода-

гайаглылар (Chilopoda, шякил 94). 



 

Симфилляр  (Symphyla)  йарымсинфи.    Симфиллярин  бядян  юлчцсц  бир  нечя 

мм-дян  артыг  олмур,  олдугъа  примитив  гурулуша  маликдирляр.  Ясасян 

торпагда  битки  юртцйцнцн  алтында  йашайырлар  вя  битки  галыглары  иля 

гидаланырлар. Авропа вя Шимали Америкада  йайылмыш 150 нювц мялумдур. 

Ики  ъинся  аид  олан  симфилляря  –  Scolopendrella,  Scutigerella,  даща  чох  раст 

эялинир. 



Пауропода (Pauropoda)йарымсинфи. Олдугъа кичик юлчцйя – 1,5 мм-я 

гядяр олан шахяли быьъыглы чохайаглылардыр. Пауроподлар мешя дюшяйинин ал-

тында  йашайырлар.  Ясасян  Авропа,  Америка,  Ъянуби  Асийада  раст  эялинир-

ляр.Щазырда 350 нювц мцяййянляшмишдир. 

Бу йарымсинфин типик нцмайяндяси Pauropus silvaticus, олигомер гу-

рулуша маликдир (1 мм).Бядяни гыса, башы сегментляри натамам бирляшмиш-



 

255 


ляр. Башын сон сегменти – бойун, ятрафсыздыр. Аьыз апараты мандибулалар вя 

гнатохилйаридян  ибарятдир  Эювдя  10-сегментлидир,  тергитлярин  сайы  цмуми 

сегментлярин  сайындан  аздыр,  йяни  бязи  сегментлярин  ики-ики  бирляшмяси 

мцшащидя олунур. 



Икиъцтайаглылар вя йа сары гырхайаглар (Diplopoda) йарымсинфи. Ъями 

12000  нювц  мялумдур.  Адындан  эюрцндцйц  кими,  эювдя  сегментляринин 

ъцт-ъцт бирляшмяси нятиъясиндя диплосомитляр ямяля  эялмишдир. Щяр диплосо-

мит ися ики ъцт ятрафлар, ики ъцт ганглиляр, ики ъцт остиляр вя ики ъцт няфясликляря 

маликдир.  Аьыз  ятрафлары  ики  ъцтдцр:  мандибулалар  вя  гнатохилари.  Бойун 

сегменти ятрафсыздыр. Бойундан сонра эялян цч сегмент диплосомитляр ямя-

ля эятирмир, йяни щяр бириня бир ъцт ятрафларын олмасы хасдыр. 

Диплоподалар сапрофаглардыр – торпагда олан битки галыглары иля ги-

даланырлар, надир щалда фитофаг олурлар. Авропанын щяр йериндя йайылмышлар, 

нцмайяндяляри    Polydesmus,  Strongylosoma  ъинсляриня  аиддирляр.  Эениш 

йайылмыш нюв Schizophyllum sabulosum (шякил 98). 

Азярбайъанда  диплоподларын  37  нювц  вя  йарымнювляри  мялумдур. 

Бюйцк Гафгаз районларында 11 нюв, Кичик Гафгазда 7, Лянкаран зонасын-

да 26 вя Кцр-Араз овалыьында 2 нюв ашкарланмышдыр. 



Додагайаглылар  (Chilopoda)  йарымсинфи.  Диэяр  йарымсинифлярдян  (са-

профаглардан)  фяргли  олараг,  бцтцн  додагайаглылар  йыртыъылардырлар.  Бу  йа-

рымсинфя 2800 нюв аиддир. Тропик нювляри инсан цчцн дя тящлцкялидир. Бу фяал 

йыртыъыларын  биринъи  ъцт  эювдя  ятрафлары  чяняайаглар  адланыр,  орагшякиилли  ту-

туъу гармаглара маликдир. Бу чяняайаглар бирляшяряк, щяшяратларын алт до-

даьыны хатырладан тяк лювщяни ямяля эятирир. Бу чяняайагларын ясасында зя-

щяр вязиси йерляшир ки, онун васитясиля шикары мящв едя билир.  

Бядян йастыдыр, баш бцтювдцр, цзяриндя узун быьъыглар вя садя эюзъ-

цклярин  топлусу  йерляшир.  Аьыз  апараты  мандибулалар  вя  икиъцт  максиллалар-

дан ибарятдир. Максиллалар цчбцьцмлцдцр, цзяриндя щисси тцкъцкляри вардыр. 

Аьыз апараты дяри бцкцшц олан цст додагла юртцлмцшдцр. 

Додагайаглылара бир нечя дястяляр аиддир. Ясасян бу нцмайяндяляр 

Йер кцрясинин орта вя ъянуб золагларында  даща чох раст эялирляр. Ян чох-

сайлы дястяляри  Эеофилляр (Geophilomorpha) вя Сцмцкъяляр(Lithobiomorpha) 

щесаб  олунур.  Онлар  торпагда,  дашларын  алтында,  аэаъ  габыьы  алтында  йа-

шайырлар. Ясасян торпаг онурьасызлары иля гидаланырлар, мясялян, йаьыш гур-

дунун ганыны сорурлар. Орта Асийада ися 15 см-я чатан нювляри мювъуддур. 

Сцмцкъялярин ятрафларынын сайы 15 ъцтдян артыг олмур, йяни бядянляри нисбя-

тян гысадыр. 

Диэяр бир чохсайлы дястя Сколопендралардыр (Scolopendromorpha) ки, 

Крымда, Гафгазда, Орта Асийада даща чох йайылмышлар. Бу эеъя йыртыъыла-

рынын санъмасы бцтцн шикарлары, о ъцмлядян инсан цчцн дя горхулудур. Ян 

зящярли нювляри – Scolopendra gigantea,  Йамайка, Ъянуби Америкада йа-

шайыр, 26 см узунлуьундадыр. Онурьалылардан кяртянкяля, гурбаьа, гушлара 

щуъум  едир.  Ъянубда  ян  чох  раст  эялинян  ися  щялгяви  сколопендрадыр 


 

256 


(Scolopendra  eingulata)  -    10  см    узунлугдадыр,  партеноэенетик  йолла 

чохалыр. Торпагда йашайан сколопендралар кордур. 

Азярбайъанда  эеофил  додагайаглылардан  15  нювц  (Бюйцк  Гафгаз, 

Кичик Гафгаз вя Кцр-Араз овалыьы районларында) мялумдур. Онлар ясасян 

торпаьын  цст  гатларында  йашайырлар,  лакин  гида  ахтарышы  просесиндя  60  см 

дяринлийя дя кечя билирляр. 

Азярбайъанда  литобиоморф  додагайаглылардан  24  нювц  вя 

йарымнювляри мялумдур. Чох щиссяси Шяки-Загатала зонасында торпаьын цст 

гатлары,  габыг  алтында  вя  с.  йарпаглы  мешяляриндя  раст  эялир.  Кичик  Гафгаз 

биоэеосенозларында 

нюв 


сцмцкъяляр 

мцяййянляшмишдир.  

Сколопендралардан  ъями  13  нювц  МДБ  юлкяляриндя  тапылмышдыр  ки, 

онлардан  Scolopendra  aralocaspia  Kessi.,  Scolopendra  singulata  Latr. 

Абшеронда  эениш  йайылмышлар.  Кор  сколопендралара  Шяки,  Лянкяран  вя 

Кичик Гафгаз районларында раст эялинир. 

 


Yüklə 4,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   25   26   27   28   29   30   31   32   ...   52




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin