A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AKTİVİN QALIQ DƏYƏRİ
- Milli hesablarda
- Şirkətlərin hesablarında
- AKTİVLƏRİN DÖNƏRLİYİ ƏMSALI
- AKTİVLƏRİN HƏCMİNDƏ DİGƏR DƏYİŞİKLİKLƏR HESABI – (I)
- AKTUARİ
- ALBOM (STAT İSTİKADA)
|
17
AİLƏNİN STRUKTURU - ail ə vəziyyətinə gör ə, yəni müxtəlif saylı, tərkibli və tipli ailələrə gör ə əhalinin bölünməsini əks etdirir. Ailə qohumluğa və ya qudalığa görə birləşən, ümumi büdc
ə ilə birgə yaşayan və təsərrüfat aparan adamlar qrupudur. Ail ənin strukturu haqqında m əlumatlar əhali siyahıyaalınmalarından əldə edilir. AİLƏNİN ÜZVLƏRİNİN SAYI (ail ənin ölçüsü) – mü əyyən vaxt anında bir yerdə yaşayan, qohum olan v ə ailənin tərkibinə daxil olan insanların (yaşlıların və uşaqların) sayıdır. Uçot vahidi kimi, ail ənin (ev təsərrüfatının) qəbul edilm
əsi birgə yaşayan qohumların büdcə birliyi əlamətindən asılıdır. Ailə onun tərkibi (bir və ya bir neç ə ailə özəyinin mövcudluğu, uşaqların sayı, h əmçinin digər qohumların olması) ilə müəyyən olunur. Ail ənin yaşının (ailədə əsas ər-arvad cütlüyünün nikahının davam etmə müddətinin) d əyişməsi əvvəl artır, sonra isə azalır (“Ailənin h əyat tsikli”nə bax). T əsvir və təhlil zamanı ailə ölçüsü üzrə bölüşdürülür və yekun xarakteristikası hesablanır. Bu,
aşağıdakı düsturla hesablanır: ∑ ∑ = i i i i nt n x x
burada x i – ail
ənin ölçüsü (i=2, 3, ...), n i – h əmin ölçüd
ə ailələrin sayı, ∑
i i n x - bütün ail ələrin üzvl
ərinin sayı, həmin ölkənin, yaxud ərazinin, t ənhalar və institusional əhali çıxmaqla, əhalisinə, yaxud da birg ə yaşayan ailə üzvlərinin sayına b ərabərdir. Ev təsərrüfatının üzvlərinin sayının orta k əmiyyəti hesablanarkən bir insandan ibarət olan t ənhalar ev təsərrüfatları sayılır, onda ev t əsərrüfatının üzvlərinin sayının orta kəmiyyəti t=1, 2, 3, ... b ərabər kimi hesablanır. Çox vaxt hesablama yalnız xüsusi ev təsərrüfatlarına aiddir: ev t
əsərrüfatından kənar yaşayanlar (yəni qruplaşmış ev təsərrüfatları üzvləri) istisna olunur. B əzi hallarda ev təsərrüfatının üzvlərinin sayının orta kəmiyyəti bütün ölkə əhalisinin sayını ev t əsərrüfatlarının sayına bölməklə hesablanır və t əbii olaraq bir qədər çox olur. Ail ələrin ölçüləri üzrə bölüşdürülməsi və orta ail ənin ölçüləri müxtəlif həyat tsikli fazalarında olan, y əni hipotetik nəsli, ailəni xarakterizə edir v ə ona görə də onların dinamikası əhalinin yaş t ərkibi və nikah vəziyyəti üzrə dəyişməsindən asılıdır. Orta ölçülü ailənin kəmiyyəti geniş hüdudlarda mür əkkəb ailələrin yayılmasından və ail
ələrdə uşaqların sayından asılı olaraq dəyişir. Doğuma uyğun olaraq, “ailənin ölçüləri” termini tez-tez nikahda olan v ə olmuş qadının nə vaxtsa diri doğulan uşaqların sayını, yaxud bu və ya dig
ər vaxt anına ər-arvad cütlüyünün uşaqlarının sayını göstərmək üçün istifadə edilir. AİLƏSİZ (t ək) – təklikdə yaşayan adamdır. Ail ə vəziyyəti kateqoriyalarından biridir. Anlayışın m əzmunu əhalinin siyahıyaalınması (müşahidəsi) zamanı qəbul olunmuş ailənin, yaxud ev t əsərrüfatının müəyyən edilməsindən asılıdır. Ev t əsərrüfatlarını nəzərə alan siyahıyaalmalarda ail əsiz ifadəsi aşağıdakı kimi başa düşülür: 1) bir adamdan ibar ət olan ev təsərrüfatı kimi; 2) bundan başqa, bir və ya bir neçə ailələr daxil olan ev t əsərrüfatlarının elementləri kimi; 3) qrup adlanan ev t əsərrüfatlarının tərkibində. 1939-cu il əhalinin siyahıyaalınmasından sonra ailəsizlərlə yanaşı, ayrıca yaşayan ailə üzvləri, yəni ailədən daima k ənar yaşayan, lakin onunla ümumi büdcəyə malik v ə ya müntəzəm maddi əlaqə saxlayan insanlara ayrılır. “Ailəsiz” anlayışı insanın nikah v əziyyətini deyil, onun ailəyə dair vəziyyətini xarakteriz ə edir. Buna görə də, bu terminlə nikahda olmayan insanları eyniləşdirmək olmaz.
mü əssisəsinin (bankın) digərinə depozitə qoyduğu v əsaitdən maddi sərvətin, xidmətlərin ödənişi və ya nağd pul verilməsini həvalə edən pul sənədidir. Akkreditiv – pul v ə sənədlər, geri çağırıla bilən və geri çağırıla bilinməyən, təsdiq edilmiş və təsdiq edilm əmiş kimi olur. Pul akkreditivl əri adlı akkreditivlərdir. Onlar akkreditivl ərdə göstərilən məbləği tam həcmdə və ya mü əyyən müddət ərzində hissə-hissə almağa imkan verir. Mü əssisələr və təşkilatlar arasında nağdsız hesablaşma üsuludur.
LERATOR (SÜRƏTLƏNDİRİCİ) – ekzogen (xarici) d əyişənindən (dəyişmənin tezliyi) endogen (daxili) d əyişənin asılılığını mü əyyənləşdirir. Makroiqtisadi dinamik
modell ərdə kapital qoyuluşunun son məhsulun d əyişməsindən asılılığını əks etdirmək üçün istifad ə olunur. Məsələn, sadə bir halda: I
= r(Y
t -Y 1 − t ) burada, I t - t dövründ ə kapital qoyuluşu; Y t - t dövründ ə son məhsul; r – akselerasiya əm-salıdır. Akselerator məfhumu J.M.Keynsom (görk əmli ingilis iqtisadçısı) t ərəfindən təklif edilmişdir. AKSEPT (nağdsız hesablaşma forması) – ölk ədaxili və beynəlxalq əmtəə dövriyyəsində öd əmə sənədlərinə razılıq verilməsidir. Aksept nağdsız hesablaşmalar zamanı alıcının mal gönd
ərənin bank hesabına ödənişin həyata keçirilm
əsinə razılığını əks etdirir. Aksept ilkin və 18
növb əti ola bilər. İlkin akseptdə mal göndərən öd əmənin vaxtının çatmasına qədər akseptdən imtinasını banka bildirməyibsə, onda mal gönd
ərənin hesabı akseptləşdirilmiş hesab olunur. Öd əyici ilə əlaqə çətinləşdikdə və o bankdan uzaq m əsafədə olduqda, alıcıya xidmət göstərən bankın r əhbərliyi tərəfindən akseptin vaxtı uzadıla bilər. Növb əti akseptdə tələblər banka daxil olduqca öd ənilir, lakin əmtəə sənədlərinin ödənişindən sonra bank t ərəfindən nəzərdə tutulmuş vaxtda öd əyicinin akseptdən imtina etmək hüquqi saxlanılır. Əgər ödəyicinin ərizəsi əsaslandırılmışdırsa, onda bank ödənilmiş m əbləğin artığını onun hesablaşma (cari) hesabına b ərpa edir. Aksept və ondan imtina tərəfləri bir- birin ə qarşı iddia qaldırmaq hüququndan məhrum etmir. Bank akseptd ən imtina ilə bağlı mal gönd ərən və tədiyyəçi arasındakı mübahisələrə baxmır. Bazar
iqtisadiyyatında ölkə banklarında tələb- tapşırıq tədiyyəsi ilə hesablaşma tətbiq edilir ki, bunun əsasında da alıcı göndərilən məhsulun (icra edilmiş işin) dəyərini ona göndərilən hesablaşma s ənədlərinə əsasən mal göndərənə ödəyir. T ədiyyəçi mal göndərənin ödəniş tələb-tapşırığını ona xidm ət edən bankda akseptləşdirir. Akseptl əşmiş sənəd tədiyyəçinin bankı tərəfindən, onun hesablaşma hesabında vəsait olduqda öd əmək üçün qəbul edilir. Əməliyyat başa çatdıqdan sonra saxlanılmaq üçün sənədlər “günün s
ənədlərində” yerləşdirilir. Sənədlərin ikinci nüsx əsi isə mal göndərənə xidmət göstərən banka gönd ərilir. Mal göndərəndən alınan tələb- tapşırıqların tədiyyəçi tərəfindən banka verilmə vaxtı iki tərəf arasında bağlanmış müqavilə ilə mü əyyənləşdirilir. AKSİZ – aksizli malların satış qiymətinə daxil edil ən, aksizli malları istehsal edən və satan vergi öd əyicilərindən tutulan dolayı vergi növüdür. Bütün dolayı vergilər kimi, aksizlər əmtəənin qiym
ətini formalaşdırır və onun ödənməsi faktiki olaraq alıcıların üzərinə keçir. Formal olaraq bu verginin öd əyiciləri aksizli mal istehsal edən və ya satan mü əssisələr olsa da, faktiki olaraq onun d əyəri istehlakçılar tərəfindən satıcıya ödənilir. Az ərbaycan Respublikasının ərazisində istehsal edil ən, yaxud idxal olunan spirtli içkilərdən, pivə v ə pivə tərkibli içkilərdən, tütün məmulatlarından, neft m əhsullarından və s. aksiz vergisi tutulur. Tutulma üsuluna gör ə aksizlər fərdi və universal aksizl ərə bölünür. Fərdi aksizlər malların və xidm ətlərin ayrı-ayrı növləri üzrə tətbiq edilir və malın (xidmətin) ölçü vahidindən müəyyən olunmuş norma üzrə tutulur. Universal aksizlər isə ümumi dövriyy ədən tutulur və malların və ya xidm ətlərin dəyərinə faizlə müəyyən edilir. AKT
(latınca actus-təsir) – 1) hüquqi qüvvəyə malik olan r əsmi sənəddir. Aktın kim tərəfindən v ə
əetmənin hansı
səviyyəsində buraxılmasından (qəbul edilməsindən) və onun m əzmunundan asılı olaraq dövlət aktları idarə, normativ regional v ə digər aktlar vardır; 2) mü əyyən faktın qeydə alındığı protokoldur. M əsələn, təftiş aktı, malın əskik gəlməsi barədə akt, maddi d əyərlərin verilməsi barədə akt; 3) mü əssisələrin, təşkilatların, vəzifəli şəxslərin, v ətəndaşların hərəkətləridir, adətən bu cür h ərəkətlər əsasında hüquqi normalara riayət edilm əsi və pozulması barədə mühakimə yürüdürl ər.
AKTİVİN QALIQ DƏYƏRİ - malın istifadə v ə ya icarə dövrü ərzində gözlənilən dəyəridir. AKTİVLƏR – (I) 1) t əkrar istehsal prosesində roluna gör ə qruplaşdırılmış vəsaitlərin yerl
əşdirilməsini və istifadəsini xarakterizə edən mühasibat balansının bir hissəsidir; 2) mü əssisənin (firmanın) tələblərinin məbləğinin onun öhd əliklərini üstələməsidir; 3) öz sahibi üçün qiym ətli olan, ixtiyari maddi və ya qeyri- maddi obyektdir. Əksər hallarda bu, ya nağd puldur, ya da nağd pula çevrilə bilər. Maddi aktivl ərə torpaq, binalar və tikililər, maşın və avadanlıqlar, alət və qurğular, mal ehtiyatları, investisiyalar, debitor borcları və nağd pullar daxildir; qeyri-maddi aktivl ərə
(faydalı qazıntıların kəşfiyyatı, hesablama texnikası üçün proqram t əminatı, ədəbiyyat və incəsənət əsərlərinin orijinalları) “goodwill” (qudvil), patentl
ər, müəllif hüquqları; gələcəkdə reallaşdırılacaq aktivlər aiddir. (II) - D əyəri pulla ifadə olunan və balansın aktivind ə nəzərə alına bilən maddi və qeyri-maddi aktivl ərdir. (III) - Avropa İttifaqı İqtisadi Şurasının dördüncü direktivinin 9-cu madd əsinə uyğun olaraq, mühasibat balansının aktivləri aşağıdakıları əks etdirir:
A. Öd
ənilməmiş səhmdar kapitalı B. İlkin xərclər C. Əsas fondlar I. Qeyri-maddi aktivl ər 1. T
ədqiqat və işləmələrə çəkilən xərclər. 2. Konsessiyalar, patentl ər, lisenziyalar, ticarət nişanları və oxşar hüquq və aktivlər. 3. Qudvill ər.
4. G ələcək dövrün xərcləri (aralıq ödəmələr). II. Maddi aktivl ər
1. Torpaq v ə binalar.
2. Avadanlıqlar və maşınlar. 3. Qurğular və ləvazimatlar, alətlər. 19
4. G ələcək dövrün xərcləri (aralıq ödəmələr) və başa çatmamış tikinti. III. Maliyy ə aktivləri 1. Dig
ər müəssisələrin səhmləri. 2. Dig
ər müəssisələrin borcları.
3. Kapitalda iştirak. 4. Kapitalda iştirakı təmin etmək üçün borclar.
5. Əsas fondlar şəklində investisiyalar. 6. Sair borclar. 7. Mü
əssisənin öz səhmləri. Ç. Cari aktivl ər I. Maddi dövriyy ə vasitələrinin ehtiyatları 1. Xammal, materiallar v ə digər əmək əşyaları. 2. Bitm
əmiş istehsal.
3. Hazır məhsullar və satmaq üçün alınmış mallar. 4. G
ələcək dövrün xərcləri (aralıq ödəmələr). II. Debitorlar 1. Ticar ət debitorları. 2. Dig
ər müəssisələrin borcları.
3. Kapitalda iştirakı təmin etmək üçün borclar. 4. Sair debitorlar. 5.
İmzalanmış, ödənilməmiş səhmdar kapitalı.
6. Əvvəlcədən ödəmə və əlavə hesablanmış gəlir. III. İnvestisiyalar 1. Dig ər müəssisələrin səhmləri. 2. Mü əssisənin öz səhmləri. 3. Sair s əhmlər.
D. Əvvəlcədən ödəmə və əlavə hesablanmış gəlir. E. Maliyy ə ilində zərər
ə iqtisadi vahidin mülkiyy ətində olan aktivlərin və onun t ərəfindən ödənilməmiş öhdəliklərin dəyəri haqqında sənəddir. Balanslaşdırılan maddə xüsusi kapitalın xalis dəyəri adlanır. Aktivl ər və passivlər balansında (mühasibat balansında) qeydə alınmış aktivlərin və öhd
əliklərin dəyəri balansın məlumatlarının aid olduğu vaxta üstünlük təşkil edən bazar qiymətləri əsasında qiymətləndirilir.
ər və passivlər balansı iqtisadiyyatın sektorları, iqtisadiyyat üzrə və qalan dünya üçün t ərtib edilir. İnstitusional sektor üzrə aktivl
ər və passivlər balansı bütün istehsal olunmuş, istehsal olunmamış maliyyə aktivlərini v ə öhdəliklərin dəyərini, həmçinin sektorun xüsusi kapitalının xalis dəyərini göstərir. İqtisadiyyat üçün aktivlər və passivlər balansı balanslaşdırıcı maddə kimi milli sərvəti, yəni qalan dünya il ə münasibətdə qeyri-maliyyə aktivl
ərini və xalis maliyyə aktivlərini əks etdirir. Xarici aktivl ər və öhdəliklər hesabı adlanan qalan dünya üçün aktivl ər və passivlər balansı bütövlükd ə maliyy
ə aktivl
ərindən və öhd
əliklərindən ibarətdir. Şirkətlərin hesablarında mühasibat balansı zamanın hər hansı dövrünə aktivlərin və öhd əliklərin dəyərini əks etdirilir. Balans hesabat dövrünün əvvəlinə (eyni zamanda keçən dövrün sonuna) v ə sonuna tərtib edilir.
mü əssisənin rentabelliyini xarakterizə etməklə m əhsul satışının artımı üçün aktivlərdən səmərəli istifad ənin dərəcəsini müəyyənləşdirir. Bu əmsal aktiv ə qoyulmuş pulun bir vahidinin gətirdiyi m əbləği, başqa sözlə, hesabat dövründə aktivlərin neç ə dəfə dövr etməsini göstərir. Dövriyyənin sür əti ilə aktivlərdən istifadənin səmərəliliyi düz müt ənasibdir. Bu əmsal orta illik satışın m əbləğinin aktivlərin məbləğinə bölünməsi ilə tap ılır.
AKTİVLƏRİN HƏCMİNDƏ DİGƏR DƏYİŞİKLİKLƏR HESABI – (I) - yığımın hesablarından biridir, bu hesabda iqtisadiyyat sektorlarının aktiv və passivlərinin dəyişməsinə qeyri-iqtisadi f əaliyyətin təsiri (yeni faydalı qazıntı yataqlarının açılışı, təbii fəlakətlər və s.), h əmçinin rezidentlərin xaricdə malik olduqları aktivl ərin həcmindəki dəyişikliklər (məsələn, kompensasiya edilm əyən müsadirə, kredit verənin qeyri-rezident ə verdiyi borcun alınmaması haqqında etirafı (təsdiqi) və s.) əks olunur. Qızılın monet arizasiyası və demonetarizasiyası da bu hesabda öz əksini tapır. Bu hesabda balanslaşdırıcı maddə kimi, tərkibi üç elementd
ən (1. əmanətlər və kapital transferləri n əticəsində kapitaldakı dəyişikliklər; 2. aktivlərin h əcmində
dig kapitaldakı dəyişikliklər; 3. nominal holdinq g əlirləri (itkiləri) nəticəsində kapitaldakı d əyişikliklər) ibarət olan “Aktivlərin həcmindəki dig ər dəyişikliklər nəticəsində şəxsi kapitaldakı d əyişikliklər” maddəsi istifadə olunur. (II) – yalnız dəyərin deyil, eləcə də aktiv və passivl ərin həcminin dəyişməsinə səbəb olan xüsusi hadis ələri əks etdirir. Yuxarıda qeyd edilən növ hadis ələrə müharibə və zəlzələlərin n əticələrini də əlavə etmək olar. Bu hesab kapitalın xalis dəyərinə təsir edən təsnifat və struktur kimi d əyişikliklərin bəzi düzəlişlərini özünd
ə əks etdirir. Balanslaşdırıcı maddə - aktivl
ərin həcmindəki digər dəyişikliklər 20
n əticəsində xüsusi kapitalın xalis dəyərindəki d əyişikliklər – hesabın sağ tərəfində yazılır. AKTUALLAŞDIRMA – iqtisadi göst əricilərin g ələcək vəziyyətini onların indiki qiymətlərinə uyğunlaşdırmaqdan ibarət olan iqtisadi hesablaşma metodudur. Bu metodlar adətən investisiyalar bar ədə qərarları əsaslandırmaq üçün t ətbiq edilir. Bu, bir tərəfdən müəyyən vaxtda z əruri olan kapital qoyuluşlarının həcmini qiym ətləndirməyə, digər tərəfdən məsrəflərin və n əticələrin diskontlaşdırılması nəzərə alınmaqla mövcud variantlardan birini seçm əyə imkan verir.
ə, hesabdar) – h əyatın sığortalanması ilə bağlı olan riyazi hesablamalar sah əsi üzrə mütəxəssisdir. Aktuari ixtisası XVIII əsrdə Avropa ölkələrində sığorta işinin inkişafı ilə əlaqədar yaranmışdır. Aktuarinin f əaliyyəti demoqrafik statistikanın təşəkkül tapmasına, xüsusən ölümün ölçülməsinə və ölüm c ədvəllərinin işlənib hazırlanmasına müəyyən t əsir göstərmişdir. ALBOM (STAT İSTİKADA) – statistik hesabat formalarının nümunələrinin əks olunduğu topludur. Burada statistikanın aparılması üçün qüvvədə olan bütün hesabat formaları əhatə olunur və istifadəçilər bütün formalar haqqında məlumat əldə etmək imkanı əldə edirlər.
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|