A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- DÖVLƏT PROQRAMLARI (DP)
- Bazar qiymətlərində əlavə dəyər BAZAR QĐYMƏTLƏRĐNDƏ ÜMUMĐ ƏLAVƏ DƏYƏR
- BAZAR MƏHSULU
- BAZAR PAYI VƏ BEYNƏLMĐLƏL- LƏŞDĐRMƏ
- BAZARIN DOLĞUNLUĞU
- BAZARIN ĐNHĐSARLAŞDIRILMASI
- Tələb
- Beynəlxalq ticarətin vəziyyəti
- BAZARIN SEQMENTLƏŞDĐRĐLMƏSĐ
|
BAZAR ĐQTĐSADĐYYATINDA STATĐS- TĐKA – statistikanın əsas vəzifəsi idarəetmə orqanlarında planların hazırlanması və onların yerinə yetirilməsinə nəzarət etməsi
üçün məlumatlarla təmin etmək olan mərkəzləşdirilmiş planlı iqtisadiyyatdakından fərqli olaraq, başqa rolu yerinə yetirir. Məcburi qaydada daxil olan, toplanan və işlənən statistik hesabatlar daha ətraflı məhsul nomenklaturası üzrə istehsalın həcminin əks etdirilməsinə yönəldilmişdir. Bazar
münasibətlərinə keçid prosesində statistikanın yeni sahələrinin yaradılmasına və ənənəvi sahələrin modifikasiya olunmasına zərurət
yaranır. Đdarəetmə orqanlarının məşğulluq və işsizlik, sosial təbəqələşmə, qiymətlərin dinamikası, işgüzar aktivlik, özəlləşdirmə və inhisarsızlaşdırma, strukturun yenidən qurulması, investisiyalar, kredit-maliyyə mexanizmi, tədiyyə balansı haqqında keyfiyyətli və operativ məlumata ehtiyacı yaranır. Makroiqtisadi aqreqatlar kompleksi kimi, milli hesablar sisteminin rolu artır. Statistikanın qarşısında duran yeni vəzifələr və dəyişən şərait (özəl müəssisələrin sürətli inkişafı və bununla əlaqəli “kommersiya sirləri” problemi), bu şəraitə uyğun olaraq məlumatların yığılması və işlənməsinin yeni metodlarının hazırlanması və tətbiqini, bir çox sahələrdə başdan-başa müşahidələrin müxtəlif seçmə
müayinələri ilə əvəz edilməsini tələb edir. Statistik məlumatlara yalnız dövlət idarəetmə orqanlarının deyil,
həmçinin kommersiya strukturlarının, ictimaiyyətin, beynəlxalq təşkilatların da tələbatı artır ki, bu da istifadəçilər üçün statistik məlumatların aşkarlığı və əldə edilən olmasına xüsusi tələb irəli sürür. Respondent-statistika-istifadəçi münasibətləri yaranır.
rəsmi
statistikasının beynəlxalq tələblərə uyğunlaşdırılması proqramlarıdır. Azərbaycan Respublikası öz müstəqilliyini əldə etdikdən sonra ötən dövr ərzində (01.01.2010-cu ilə qədər dövrdə) rəsmi statistikanın inkişafı ilə bağlı dörd Dövlət Proqramı qəbul edilmişdir: respublika hökumətinin 8 dekabr 1992-ci il tarixli, 653 saylı qərarı
ilə təsdiq
edilmiş “Azərbaycan Respublikasında beynəlxalq praktikada qəbul edilmiş uçot və statistika sisteminə keçilməsi”, ölkə Prezidentinin 20 avqust 1998-ci il tarixli və 20 fevral 2003-cü il tarixli fərmanları ilə təsdiq edilmiş “1998-2002-ci illərdə Azərbaycan Respublikasının dövlət
statistika sistemində islahatların aparılmasına dair” və “2003-2007-ci illərdə
Azərbaycan Respublikasında rəsmi statistikanın təkmilləşdirilməsinə dair”, 26 dekabr 2007-ci il
tarixli “2008-2012-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında rəsmi statistikanın təkmilləşdirilməsinə dair”. Bu proqramlarda əsas məqsəd ölkədə statistika sahəsində islahatların aparılması üçün beynəlxalq və ölkədaxili sahədəki dəyişikliklərlə, sosial və ictimai-iqtisadi mühitin
transformasiyası ilə
şərtlənən yeni hadisə və proseslər haqqında obyektiv məlumatlar əldə etmək üçün statistikanın ümumi metodoloji, texniki və təşkilati-hüquqi əsaslarının inkişaf etdirilməsinə yönəldilmiş 56
tədbirlər kompleksinin həyata keçirilməsidir. Göstərilən dövlət proqramlarının yerinə yetirilməsi ölkədə statistika sisteminin beynəlxalq statistika standartlarına uyğunlaşmasına imkan yaratmışdır. BAZAR ĐSTEHLAKI – yalnız mənşəyinə görə, pərakəndə ticarət vasitəsilə bölüşdürülən mallar ailələrin bazar istehlakına daxildir. Onlara su, qaz və elektrik üzrə xidmətlər və istehlak daxil edilmir.
hamısını böyük hissəsini istehsal edən və ya iqtisadi fəaliyyət növü üzrə yerli vahiddir və ya institusional vahiddir. Əgər
yerli və
ya institusional vahid bazar istehsalçısı hesab edilirsə, onda müəyyənləşdirməyə görə onların əsas məhsulu da bazar məhsulu hesab edilir. Belə ki, bazar istehsalçısı konsepsiyasında nəzərdə tutur ki, yerli və institusional vahidlər tərəfindən istehsal edilən məhsul bazar üçün, özünün son istehlakı üçün və ya digər qeyri-bazar məqsədləri üçün istehsal edilir.
– mal və xidmətlərə olan tələbata əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərən qiymətlərlə bazarda satılmaq üçün istehsal olunan mal və xidmətlərdir. Bazar istehsalına mal və
xidmətlərin satışı, onların barter yolu ilə dəyişdirilməsi, muzdlu işçilərə əmək haqqı kimi natura formasında verilməsi, digər müəssisələrə göndərilməsi, həmçinin illik məhsulun ehtiyatı şəklində yığılması daxildir. BAZAR QĐYMƏTLƏRĐ ĐLƏ ĐSTEHSAL ÜZRƏ ÜMUMĐ DAXĐLĐ MƏHSUL (ÜDM) – xərclər
üzrə ÜDM
müəyyənləşdirmələrinə uyğun olaraq, bütün istehsalçılar-rezidentlər, yəni istehsal üzrə məlumatlar toplandıqda, aşağıdakı bərabərlik (eynilik) alınır: a) ÜDM = istehsalçıların qiyməti ilə ümumi əlavə dəyərin məbləği + subsidiyalar çıxılmaqla idxala vergilər + əlavə dəyər vergisinin çıxılmayan məbləği; b) ÜDM = əsas qiymətlərlə əlavə dəyərin məbləği + subsidiyalar çıxılmaqla məhsula bütün vergilər; c) ÜDM = faktor dəyərləri ilə əlavə dəyərin məbləği + subsidiyalar çıxılmaqla məhsula bütün vergilər + subsidiyalar çıxılmaqla istehsala bütün digər vergilər. a) və b) hallarında subsidiyalar çıxılmaqla məhsula vergilər maddəsi məhsul istehsalına vergilərə əlavə olaraq, idxala vergiləri və subsidiyaları da birləşdirir. AĐ birləşdirilmiş iqtisadi hesablarının Avropa sistemində ümumi əlavə dəyər əsas qiymətlərlə müəyyənləşdirilir (b halında).
Əsas qiymətlərdə əlavə dəyər - (çıxılsın) məhsula subsidiyalar + (üstə gəl) məhsula vergilər + (üstə gəl) ƏDV (yalnız əlavə edilmiş) - (əlavə edilmiş) ƏDV (alışa) _____________________________ = (bərabərdir) Bazar qiymətlərində əlavə dəyər
dövriyyə + ehtiyatların dəyişməsi - mal və xidmətlərin alınması + xüsusi yığım üçün məhsullar = bazar qiymətləri ilə əks olunmuş ümumi əlavə dəyər. Amortizasiya ayırmaları onun tərkibinə daxil olduğundan, əlavə dəyər “ümumi” adlanır. Bu əlavə dəyər istehsal vahidinin ümumi daxili məhsula qoyduğu dəyəri müəyyənləşdirir. O, dövriyyənin saldosundan və
bir tərəfdən ehtiyatların dəyişməsi, digər tərəfdən isə əmtəə və xidmətlərin (əsas kapitala aid olanlardan başqa) alınması və
sonda kapitallaşdırılmış məhsullarından yaranır. Ehtiyatların dəyişməsi müsbət və ya mənfi ola bilər.
məqsədi ilə istehsal olunmuş əmtəə və xidmətlərin məcmusudur. O, bazarda iqtisadi əhəmiyyət kəsb edən və ya bazarda istifadə edilən qiymətlərlə satılır. Qiymətlər o zaman iqtisadi əhəmiyyət kəsb edir ki, istehsalçıların satmağa və alıcıların almağa hazır olduqları əmtəələrin həcmlərinə əhəmiyyətli təsir göstərir.
– bu ifadə əsasən ölkə daxilində həyata keçirilən məhsul istehsalının ümumi həcmində rezident vahidlər tərəfindən istehsalın payına aid edilir. Məhsul üzrə bazar payının təhlili məhsulun zahiri istehlakını təşkil edən müxtəlif komponentlərin (dövriyyə, ixrac, idxal) müqayisəsi yolu ilə aparılır. Xidmət sahələrinin beynəlmiləlləşdirilməsinin təhlilini yalnız ixrac və idxalla məhdudlaşdırmaq olmaz. Həmçinin xaricdə olan törəmə şirkətlərin yaradılması faktorunu onlarda yaranan ehtiyatlar və axınlar (xaricdə qoyulan illik investisiyalar) nöqteyi-nəzərindən nəzərə
almaq lazımdır. Nəhayət, “qalan dünya” ölkələrində törəmə şirkətlərin və ya iş yerlərinin yaradılması 57 nəticəsində baş verən gəlir (xərclər və buraxılış) axınlarının hesablanması zəruridir. Bu dəyişən kəmiyyətlər, sahə sektoru
çərçivəsində beynəlmiləlləşdirmə səviyyəsinin ölçülməsini mümkün etməlidir.
prosesinin, ticarətin ehtiyatlarla təminatının aşkar edilməsinin, bazar
konyunkturasının təhlili
üsuludur. Bazar statistikasında balans metodunun mahiyyəti aşağıdakı balans düsturunda əks olunur ki, onun da sol tərəfi ehtiyatları, sağ tərəfi isə ehtiyatlardan istifadəni göstərir: E ə
s burada, E ə və E
s - müvafiq olaraq dövrün əvvəlinə və sonuna əmtəə ehtiyatını; D – dövr ərzində daxilolmaları; R – dövr ərzində əmtəələrin satışını; A - əmtəələrin bazardan kənar istifadəsini (qaytarılmadan ötürmə, itkilər, oğurluq və s.) göstərir. Topdansatış bölməsində əmtəələrin hərəkətini əks etdirən əmtəə balansı, istehlak bazarının əmtəə ehtiyatları mənbəyini aşkara çıxaran pərakəndə əmtəə dövriyyəsinin əmtəə təminatı balansı və digər balanslar qurula bilər.
1)
istehlakçılarda əmtəələrin mövcudluğunu xarakterizə edən göstəricidir (“Bazarın tutumu”na bax). Bazarın dolğunluğu istehlakçıların xüsusi müayinələrinin məlumatları əsasında, həmçinin balans yolu ilə: dövrün axırına mövcud olan bərabərdir dövrün əvvəlinə mövcud olan, üstə gəl daxilolmalar, çıxılsın – köhnəlmə nəticəsində sıradan çıxılmalar (fiziki və mənəvi); 2) çeşid siyahıları üzrə
ticarətdə əmtəələrin mövcudluğudur.
– müxtəlif davamlılıqla bazarın
vəziyyətinin bazar
dövriliyinin təkrarlanan kənarlaşmaları ilə
əlaqədar xarakteristikasıdır. Đl ərzində istehsalın və istehlakın mövsümiliyi ilə şərtlənən mövsümi kənarlaşmalarla bazar
iqtisadiyyatının qanunauyğunluqları ilə şərtlənən bazar dövriyyəsi fərqləndirilir. Đkinci
halda artım
bazarın doldurulmasına (təmin olunmasına) gətirib çıxarır və tənəzzülü əvəz edən satış böhranı baş verir ki, bu da öz növbəsində canlanmaya səbəb olur və s. dövrələr dəfələrlə təkrarlanır.
sövdələşmələrin baş verməsinin təşkili üzrə vasitəçilik xidmətlərinin, həmçinin əmtəənin bazarda hərəkətinə kömək edən və ya nəzarət və uçota almaq fəaliyyəti ilə məşğul olan ayrı-ayrı vahidlərin göstərdiyi xidmətlərin dəyəridir. Bu sahəyə daxildir: broker kontorlarının və ixtisaslaşmayan firmaların əmtəə alış-verişi üzrə agentliklərin vasitəçilik xidmətləri; nəqliyyat, mənzil-kommunal təsərrüfatı, məişət xidmətləri, təhsil, mədəniyyət, səhiyyə və elm, avadanlıqların sazlanmasına yardım, yeni
texnologiyaların tətbiqi, nou-hauların satışı və alışı, patentlər, lisenziyalar, digər müəllif hüquqları sahələrindəki vasitəçilik xidmətləri; ədəbiyyat və incəsənət əsərlərinin ifa edilməsinə müəllif hüquqlarının alınması və güzəştlər; reklamlar, təmsiledici xidmətlər, auditor fəaliyyəti, marketinq axtarışları, kommersiya fəaliyyəti və
idarəetmə üzrə
məsləhətlər. Xidmətlərin göstərilməsi onlara görə sövdələşmələrdən əldə olunan
faizlər, komisyonlar və s. şəklində ödəmələrin miqdarı ilə müəyyən edilir.
- əmtəə kütləsinin istehsalçıdan istehlakçıya çatdırılma prosesinin səmərəliliyini xarakterizə edən statistik göstəricilər sistemidir. Buraya daxildir: əmtəə dövriyyəsinin ümumi daxili məhsula nisbəti, ticarət fəaliyyətindən əldə olunan gəlir, gəlirlilik (əmtəə dövriyyəsinin 100 pul vahidinə gəliri və dövriyyənin 100 pul vahidinə xərcləri), fond təchizatı, ticarətdə əmək məhsuldarlığı (bir ticarət işçisinə düşən əmtəə dövriyyəsi) və s. Dinamika (indeks) göstəriciləri ilə
hesablanır və
səmərəliliyin amil modelləri qurulur. BAZARIN ĐNFRASTRUKTURU - əmtəələrin alqı-satqısı üzrə əsas bazar fəaliyyətini təmin edən
köməkçi sahələrin (iqtisadi institutların) məcmusudur. Özündə ticarət-satış müəssisələrinin və birjalarının maddi-texniki bazalarını (bina, tikili, avadanlıq və s.), onların nəqliyyat və informasiya təminatlarını və digər xidmət
formalarını birləşdirir. Bazar infrastrukturunun statistikası ticarətin həcmini, strukturunu, əsas fondlarının yenilənməsini, investisiyaların səmərəliliyini və özünü ödəməsini (çıxarmasını); ticarət-satış müəssisələrinin sayını, tərkibini, yerləşməsini və
miqdarının dinamikasını, onların texniki, informasiya və nəqliyyatla təmin edilməsini öyrənir.
– bazarda yaranmış elə bir vəziyyətdir ki, bunun nəticəsində müəyyən inhisarçılar əmtəə istehsalı və
satışının əksər
hissəsini öz
əllərində 58
cəmləşdirirlər və bu yolla bazarda satış şərtlərinə və inhisarçı qiymətlərin müəyyənləşdirilməsinə öz təsirlərinin diktə olunması imkanlarını təmin edirlər. Bazarın inhisarlaşdırılması istehsalçının ticarət və istehlak üzərində hökmranlığına və bunun nəticəsində durğunluğa səbəb olur. Bazarın inhisarlaşdırılması ilə
mübarizənin mühüm
istiqamətləri orta və kiçik sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi, marketinq prinsiplərinin tətbiqi və antiinhisarçılığa dair
qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi sayılır.
Bazarın inhisarlaşdırılmasının statistik xarakteristikası bazar iştirakçılarının ölçüləri və onların bazardakı xüsusi çəkisi hesab edilir.
birləşdirmək deməkdir) – tələb və təklifin nisbəti, əmtəə ehtiyatlarının həcmi, sifariş portfeli, qiymətin səviyyəsi, məhsul satışının kommersiya şərtləri ilə xarakterizə olunan, dövrün müəyyən anına bazarda iqtisadi vəziyyətdir. Bazarın konyunkturası kəmiyyətcə orada baş verən dəyişikliklərin qiymətləndirilməsinə və onların inkişaf tendensiyasının müəyyənləşdirilməsinə imkan verən göstəricilərin köməyi ilə öyrənilir. Bazarın konyunkturu göstəricilərini 4 qrup üzrə sistemləşdirmək olar: 1. Đstehsal. Konkret məhsul növünün istehsalının strukturu və dinamikası; əsas əmtəə istehsalçıları; innovasiya fəaliyyəti; istehsal güclərindən istifadə; investisiya layihələri; sifariş portfellərinin dinamikası; maya
dəyərinin strukturu; yeni iş yerlərinin yaradılması; məşğul və işsizlərin sayı; qiymətli kağızların kursunun dinamikası haqqında məlumatlardır. 2. Tələb və təklif. Bazar ehtiyatlarının (müəssisələr tərəfindən yüklənmiş məhsulların həcmi, idxal, ixrac, hazır məhsulların anbarlarda qalığı), məhsulların çeşidi və keyfiyyəti, bazarın tutumu (konkret məhsul növü üzrə müəyyən vaxt ərzində satılan məhsulun həcmi),
kreditlə satışın
dinamikası və
strukturudur. 3. Beynəlxalq ticarətin vəziyyəti. Đdxal-ixrac əməliyyatlarının, əsas idxalçı və ixracatçıların strukturu və dinamikasıdır. 4.
istehlakçı ölkələrdə topdansatış qiymətlərinin, ixrac qiymətlərinin dinamikası; inflyasiyanın, enerji daşıyıcılarının qiymətinin dəyişməsinin, valyuta kursunun dəyişməsinin qiymətlərə təsiri; inhisarın qiymətin səviyyəsinə təsiri, qiymətin yaradılmasının dövlət tənzimlənməsi və s. haqqında məlumat. BAZARIN PAYI VƏ ONUN BEYNƏL- MĐLƏLLƏŞDĐRĐLMƏSĐ ÜZRƏ GÖS- TƏRĐCĐLƏR – rezidentlərin nəzarəti altında satılan əmtəəlik məhsulların, məhsulların daxili istehsalının ümumi həcmində payıdır. Xidmətə gəldikdə isə, beynəlmiləlləşdirmənin təhlili yalnız mal göndərmələrin və almaların ixrac-idxalına dair məlumatlarla məhdudlaşa bilməz. Həmçinin xaricdə olan törəmə şirkətlərin yerləşməsinin, həm
onların xaricdə
yerləşməsi nöqteyi-
nəzərindən, həm də onların axınları nöqteyi- nəzərindən (xaricdə investisiyaların illik həcmi) tədqiqi də zəruridir. Həmçinin AĐ-də yerləşən, qalan dünyaya aid olan müəssisələrin sayını müəyyənləşdirmək də zəruridir. Axırda törəmə şirkətlərin və ya onların iş bölmələrinin qalan dünyada yerləşməsi və işgüzar fəallığı nəticəsində baş
verən gəlirlər və xərclər
axınının müəyyənləşdirilməsi zəruridir. Bu göstəricilər hər bir bölmə
üzrə beynəlmiləlləşdirmənin səviyyəsinə təsirini müəyyən etməyə imkan verməlidir. BAZARIN PAYININ TƏHLĐLĐ – faktiki istehlak olunmuş məhsulların, onların ayrı-ayrı növləri üzrə tərkibinin (dövriyyə, ixrac, idxal) müxtəlif komponentlərinin müqayisəsi yolu ilə həyata keçirilir.
– istehlakçıların məcmusunun oxşar
qruplara, seqmentlərə bölünməsinin marketinq prosesidir. Firma o seqmenti, bazarın o hissəsini (kiçik firmalar – böyük olmayan bazar taxçasını) seçir ki, orada onun malının satılması üçün daha əlverişli şərait vardır: aşağı səviyyəli rəqabət, yüksək gəlir
səviyyəsi və
s. Bazarın
seqmentləşdirilməsində aşağıdakılar nəzərə alınır: bazarın regional-coğrafi quruluşu; istehlakçıların sosial-demoqrafik tərkibi, onların davranışlarının psixoloji xüsusiyyətləri və spesifikasiyası. Bazarın seqmentləşdirilməsinin mühüm ilkin şərti - istehlakçı qrupunun mala və firmanın marketinq fəaliyyətinə eyni
reaksiyasıdır. Bazarın
seqmentləşdirilməsində statistik qruplaşdırmanın metod və prinsiplərindən istifadə edilir.
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|