1. kurikulumun əsaslari
Yüklə 1,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
5. TƏHSİL KURİKULUMU
PLAN: 1. Ümumi təhsil kurikulumunun tərkibi 2. Ümumi təhsil pilləsində tədris edilən fənlər 3. Təlim nailiyyətlərinin (nəticələrinin) qiymətləndirilməsi və monitorinqi 4. Təhsil pillələri və səviyyələri 1.TƏHSİL KURİKULUMUNA VƏ TƏHSİL PROQRAMI VƏ MİLLİ KURİKULUM da deyilir. Hər bir fənnə aid olan kurikulum olur, buna fənn kurikulumu deyilir. Umumi Təhsil Kurikulumu isə bundan fərqli olaraq daha geniş məzmunludur,ümumi fənləri özündə birləşdirir,yəni bir fənlə deyil,ümumi təhsillə bağlı sənəddir.Deməli ümumi təhsil proqramı dedikdə hal-hazırda təhsildə tətbiq olunan kurikulum başa düşülür.Ümumi təhsil üzrə təhsil proqramına (kurikulumuna) isə aşağıdakılar aiddir. 1 . Ümumi təhsilin səviyyələri üzrə təlim nəticələri və məzmun standartları; (məktə bin ibtidai / ümumi umumi/ tam orta səviyyələr üzrə şagirdlərin nələribacarmalı olduqlarından bəhs bəhs edilir,həmçinin hər bir fənnin özünün məzmunu və məzmun standartları əsasında tətbiq edilməsindən danışılır. 2.Ümumi təhsilin hər bir səviyyəsində tədris olunan fənnlər; Hər sinif üzrə keşirilən fənlər müəyyən olunur. 3.Ümumi təhsilin səviyyələri üzrə həftəlik dərs və dərsdənkənar məşğələ standartlarının miqdarı; hər sinfin həftə ərzində ne saat məşğələ keçəcəyi müəyyən olunur(səviyyə sözünü harda gördünüz, bilin ki, Təhsil Kurikulumuna aiddir) 4.Ümumi təhsil sistemində pedaqoji prosesin təşkili prinsipləri; müəllimin dərsi necə qurması,hansı strategiyadan istifadə edəcəyi öz əksini tapmışdır. 5. Təlim nailiyyətlərinin(nəticələrinin) qiymətləndirilməsi və monitorinqi. Adından da göründüyü kimi təhsilin qiymətləndirilməsindən,sistemin hansı səviyyədə tətbiq olunmasından,sistemin yoxlanılmasından,lazımı dəyişikliklərin aparılmasından bəhs edir. Baza tədris planları və proqramları Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təstiq edilir. 2.Ümumi təhsil pilləsində hər səviyyə üzrə tədris olunan fənnlər kurikulum sənədində qeyd olunmuşdur.Ümumi təhsil pilləsində tədris edilən fənlər aşağıdakılardır:1. İbtidai təhsil səviyyəsində(11fənn). Azərbaycan -dili(təlim azərbaycan dili olan məktəblərdə),rus- dili(təlim rus dilində olan məktəblərdə), Azərbaycan-dili- dövlət dili kimi(təlim digər dillərdə olan məktəblərdə),xarici- dil,riaziyyat,informatika,həyat bilgisi,texnologiya,fiziki tətbiyə,musiqi,təsviri incəsənət.2. Ümumi orta təhsil səviyyəsində :Azərbaycan dili,rus dili,Azərbaycan dili-dovlət dili kimi(təlim digər dillərdəolan məktəblərdə),ədəbiyyat,xarici dil,ikinci xarici dil,riyaziyyat,informatika,Azərbaycan tarixi,Umumi tarix,Fizika,kimya,biologiya,coğrafiya,həyat bilgisi,texnologiya,fiziki tərbiyə,musiqi,təsviri incəsənət. 3.Tam orta təhsil səviyyəsində: Azərbaycan dili(təlim Azərbaycan dilində olan məktəblərdə)rus dili, Azərbaycan dili- dövlət dili kimi təlim digər dillərdə olan məktəblərdə, Ədəbiyyat,xarici –dil, ikinci xarici dil, riyaziyyat, informatika,Azərbaycan tarixi, ümumi tarix,fizika,kimya,biologiya, coğrafiya,fiziki-tərbiyə, çağırışaqədərki hazırlıq. 3.Təlim nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi:- təlim fəaliyyətinin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi ardıcıl və sistemli xarakter daşıyır,təhsilin keyfiyyətinin dəyərləndiril məsinə və yüksəldilməsinə xidmət edir; - təhsilin keyfiyyəti və inkişafı haqqında müvafiq məlumatların,(şagirdlərin təlimə münasibətləri və onların nailiyyətləri,müəllimlərin hazırlıq səviyyəsi,kurikulumların məqsədəmüvafiqliyi, təlim resusları ilə təminatı və idarəetmə üsulları) toplanması və onların təhlili ilə müşayət olunur;- məqsədəmüvafiqlik,qarşııqlı dəyərləndirmə və etibarlılıq,inki şafyönümlülük,şəffaflıq və qarşılıqlı əməkdaşlıq prinsiplərinə əsaslanır;-test tapşırıqlarının verilməsi və yoxlanması,sinifdə müşahidələrin aparılması,fənn kurikumlarının icra vəziyyətinin,şagird və müəllimlərin fəaliyyətinin müşahidə olunması,qiymət cədvəllərinin və digər məktəb sənədlərinin təhlili və digər üsullrla həyata keçirilir; - məktəbdaxili, milli və beynəlxalq istiqamətlərdə aparılır; - məktəbdaxili qiymətləndirmə 3 komponent üzrə həyata keçirilir: şagird irəliləyişinin monitorinqi – məktəb səviyyəsində müəllim və məktəb rəhbərləri tərəfindən həyata keçirilir,bu mərhələdə şagirdlərin nailiyyətləri formativ(müntə zəm,davamlı),mikrosummativ(bəhs və bölmələr üzrə) və makrosummativ (yarımilliklər üzrə) formalarda yazıl və şifahi aparılır; - kurikulum üzrə qiymətlən dirmə- şagirdlərin təlim nəticələrinin müvafiq məzmun standartlarına uyğunluğunu müəyyənləşdirmək məqsədilə aparılır;-təhsil səviyyələri(ümumi orta və tam orta) üzrə yekun qiymətləndirmə mərkəzləşmiş qaydada aparılan buraxılış imtahanları formasında həyata keçirilir və müvafiq təhsil sənədinin verilməsi ilə başa çatır.Tam orta təhsil səviyyəsində şagirdlərin müvafiq təmayüllər üzrə təhsil almaları ümumi orta təhsil səviyyəsində keçirilmiş yekun qiymətləndirmənin nəticələrinə görə müəyyət olunur;- milli qiymətləndirmə, bir qayda olaraq, 4-5 ildən bir keçirilir. Təhsil prosesinin təşkili,planlaşdırılması və aparıldığı şərait haqqına toplanmış məlumatlar vasitəsilə kurikulumların keyfiyyətini və ümumi təhsil sistemində baş verən dəyişiklikləri dəyərləndirmək məqsədilə aparılır; -Beynəlxalq qiymətləndir mə aşağıdakı məqsədlərlə aparılır: bir qayda olaraq, hər üç ildən bir seçmə yolla şagirdlərin təlim gostəriciləri əsasında təhsilin vəziyyəti barədə təsəvvür əldə etmək;- müvafiq məlumatları təhlil etməklə problemləri aşkara çıxarmaq və onların həlli yollarını müəyyənləşdirmək; -mövcud vəziyyəti digər ölkələrlə müqayisə etmək və perspektiv inkişaf istiqamətlərini proqnozlaşdırmaq; - toplanmış məlumatların təlili aparılır,nəticədə ölkədə təhsil sisteminin qurulması və gələcək inkişaf perspektivlərinin müəyyənləşdirilməsi məqsədilə istifadə edilir. TƏHSİL PİLLƏLƏRİ VƏ SƏVİYYƏLƏRİ : TƏHSİL PİLLƏLƏRİ TƏHSİL SƏVİYYƏLƏRİ 1.Məktəbəqədər(baxça) 1. 0-3 yaş səviyyələri 2. 3-6 yaş səviyyələri 2.Ümumi təhsil(məktəb) 1.İbtidai təhsil(1-4-cü siniflər) 2.Ümumi orta təhsil(5- 9-cu siniflər) 3.Tam orta təhsil(10-11-ci siniflər) 3.İlk peşə ixtisas təhsili Səviyyəsi yoxdur 4. Orta ixtisas təhsili 5.Ali təhsil Səviyyəsi yoxdur 1.Bakalavr 2.Magistratura 3.Doktorantura. QEYD:Qəbul tipli sual: Təhsilin ikinci pilləsinin sonuncu səviyyəsi hansıdır? –Tam orta təhsil Təhsilin beşinci pilləsinin birinci səviyyəsi hansıdır? – Bakalavr. P.S.Asan yadda saxlamaq yolu: -Pillə alma,səviyyə isə onun dilimidir. Pillə ümumi, səviyyə isə onun tərkib hissəsidir. -“orta” sözü başda gəlirsə, pillədir; -“orta” sözü ortada gəlirsə səviyyədir. 6/FƏNN KURİKUMLARININ STRUKTURU. PLAN: 1. Fənnin məzmunu. 2. Məzmun xətləri 3. Fəaliyyət xətləri Ölkəmizdə tətbiq olunan Kurikulum sistemində hər bir fənnin özünün məqsədi, vəzifələri, xarakterik xüsusiyyətləri, məzmunu, strategiyaları və şagird nailiyyət lərinin qiymətləndirilməsi öyrənilir. Kurikulum tərifini xatırlayaq:Kurikulum təhsilin(və ya təlimin) məzmunu, təşkili və qiymətləndirilməsi ilə bağlı bütün məsələləri özündə birləşdirən konseptual sənəddir.Fənn kurikulumunun strukturu dedikdə, onun sklrti kimi nəzərdə tutulur. Hər bir fənn kurikulumu 3 hissədən ibarətdir (giriş əsas hissə kimi verilmir). Fənn kurikulumunda nələr var deyildikdə isə 4 götürməliyik: giriş, məzmun, təlim strategiyaları və qiymətləndirmə.Hər bir fənnin özünəməxsus məzmunu, təşkili və qiymətləndirilməsi var və hər bir fənnin başlanğıcında da özünəməxsus Giriş yazılır, yəni həmin fənnin məqsəd və vəzifələri, xarakteristikası giriş hissəsində öz əksini tapır. Girişi ön söz kimi də başa düşmək olar.Bunun ardınca isə aşağıdakılar ardıcıl qeyd olunur: 1.Fənnin məzmunu ümumən fənnin nədən ibarət olub nədən bəhs etdiyini əhatə edir.Öyrədiləcək bilik, bacarıq və vərdişlərin məcmusu fənnin məzmunu adlanır. Yəni,məktəbə gedəndən məktəbi bu fənn bizə nəyi öyrədilənlər fənnin məzmun hissəsində öz əksini tapmış olur. Yəni fənnin tələbləri, nəticələri və s.burada verilir. 2.Təlim strategiyaları da fənnin məzmununu hansı strategiyadan və hansı öyrədici vasitələrdən istifadə edəcəyimizdən, dərsin mərhələlərinin qurulmasından, onu necə təşkil edəcəyimizdən və təşkilindən bəhs edir.Yəni nə öyrədəcəksən? deyil, “Necə öyrədəcəksən”sualının cavabı burada öz əksini tapır. 3.Qiymətləndirmə isə şagird nailiyyətinə verilən qiymətdir. Hər bir dərsdə qiymətləndirmə vardır. BSQ, KSQ. Giriş 1.Fənnin məqsəd və vəzifələri 2.Fənnin xarakterik xüsusiyyətləri 1.Fənnin məzmunu 2.Təlim strategiyaları 3. Şagird nailiyyətləri- -nin qiymətləndirilməsi 1.Ümumi təlim nəticə- 1.Fənn üzrə təlimin təşkilinə 1.Əsas qiymətləndirmə ləri . verilən əsas tələblər növləri 2Məzmun xəttləri 2.Təlimin forma və üsulları 2.Qiymətləndirmə stan 3.Fəaliyyət xətləri 3.Müəllimin təlim fəaliyyəti dartları və vasitələri 4. Məzmun xətləri üzrə nin planlaşdırılmasına aid nu təlim nəticələri munələr 5.Məzmun standartları 4.Məzmun standartlarının . Fənnin məzmunu: Ümumi təlim nəticələri- mənimsənilməsi nəzərdə tutulan və əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş təlim nailiyyətlərinin konkret bir səviyyəsidir.Bir növ sonda müəllimin öz fəaliyyətini düzgün istiqamətləndirilməsinə şərait yaradır.Məsələn: Aydındır ki,müəllim dərs ilinin əvvəlində hansı sinfə dərs keçəcəyini və hansı fənnin tədris edəcəyini əvvəlcədən bilmiş olur. Hansı fənni tədris edəcəksə, həmin fənnin kurikulum sənədi əvvəlcədən müəllimin əlində olur, müəllim həmin sənədin içində yazılan təlim nəticələri ilə tanış olur. Həmin sənəddə yazılır ki, dərs ilinin sonuna qədər şagirdlər bu nəticələri əldə etməli və onlara yiyələnməlidirlər. Müəllim də buna əsasən işini əvvəlcədən planlaşdırır,il ərzində dərsi necə keçəcəyini müəyyən etmiş olur.Deməli ümumi təlim nəticələrui bir növ müəllimə istiqamət verir, yol göstərir. Yadda saxla: -Məzmun standartları Fənnin məzmunudur. -Məzmun standartlarınin şərhi isə Təlim strategiyalarındadır. 2. Məzmun xətləri- fənn üzrə ümumi təlim nəticələrinin reallaşmasını təmin etmək üçün müəyyən olunmuş məzmunun əsas və zəruri hissəsi, leytmotivi, bünövrəsi, və ana xəttidir.Yadda saxlayın ki, bir fənn nəyi öyrədirsə, o öyrətdiyi yollar və istiqamətlər məzmun xəttinin elə özüdür. Bir sozlə, hər bir fənnin məzmun xətti var. D e məli məzmun xətti məqsədə gedən birinci yoldur və dəyişməzdir. Məsələn ana- dili dinləyib anlamanı,oxu,yazı dil qaydalarını şagirdə 1 ci sinifdə 11-ci sinfə kimi oyrədir.Və yaxud da Tarix fənni zaman, məkan dövlət, şəxsiyyət və mədəniyyət haqqında məlumatları özündə birləşdirib.Göründüyü kimi, Ana dilinin 4,Tarixin 5 məzmun xətti var.Ana dilində məzmun xətləri 1,2,3, və 4 rəqəmləri ilə başlayacaq(məsələn, 4.1.1, 3.1.2 və s. 5 ilə başlaya bilməz çünki dilin dörd məzmun xətti var,beş yox).Tarixdə isə 1,2,3,4, və 5 ilə başlayacaq(6.1.2 olmaz.çünki tarixdə 5 məzmun xətti var 6 yox) 1.Ana dili: 1.Dinləyib anlama və danışma 2.Oxu. 3.Yazı. 4. Dil qaydaları 2.Riyaziyyat: 1.Ədədlər və əməllər. 2.Cəbr və funksiyalar. 3.Həndəsə. 4.Ölçmələr. 5.Statistika və ehtimal. 3.Ədəbiyyat: 1.Ədəbiyyat və həyat həqiqətləri. 2.Şifahi nitq. 3.Yazılı nitq. 4.Xarici dil: 1.Dinləyib- anlama 2.Danışma 3.Oxu 4.Yazı. 5.Tarix: 1.Tarixi zaman 2.Tarixi məkan 3.Dövlət 4.Şəxsiyyət 5.Mədəniyyət 6.Azərbaycan Tarixi 1.Tarixi zaman 2.Tarixi məkan 3.Dövlət 4.Şəxsiyyət 5.Mədəniyyət 7.İnformatika: 1.İnformasiya və informasiya prosesləri 2. Formallaşdırma,model ləşdirmə,alqoritmləşdirmə və proqramlaşdırma 3.Kompüter,informasiya və kommunikasiya texno logiyaları və sistemlər. 4.Cəmiyyətin informasiya laşdırılması. 10.Kimya: 1.Maddə və maddi aləm 2.Kimyəvi hadisələr 3.Eksperimental və modelləşdirmə 4.Kimya və həyat 8.Biologiya: 1.Canlıların quruluşu və müxtəlifliyi 2.Bioloji proseslər 3.İnsan və onun sağlamlı ğı. 4.Canlılar və ətraf mühüt 11.Coğrafiya: 1.Coğrafi məkan 2.Təbiət 3.Cəmiyyət. 9.Fizika: 1.Fiziki hadisələr, qanunauyğunluqlar və qanunlar. 2.Maddə və sahə,qarşılıqlı təsir,əlaqəli sistemlər 3.Eksperimental fizika və müasir həyat. 12.Təsviri incəsənət. 1.Cəmiyyət və təsviri incə sənət. 2.Təsviri və dekorativ yaradıcılıq 3.Estetik reaksiya. 13.Fiziki Tərbiyə: 1.İnformasiya təminatı və nəzəri biliklər 2.Hərəki bacarıqlar və vər dişlər. 3.Hərəki qabiliyyətlər 4.Şəxsiyyətin mənəvi iradı keyfiyyətlərin formalaşması 14.Texnologiya. 1.Emal texnalogiyaları 2.Texnika elementləri 3.Məişət mədəniyyəti. 15.Musiqi 1.Musiqi aləmi 2.Emosional dəyərləndir mə. 3.Musiqi fəaliyyəti. --------------------------------- 16.Həyat bilgisi. 1.Təbiət və biz. 2. Fərd və cəmiyyət. 3. Mə nəviyyat 4.Sağlamıq və təhlükəsizlik. Məsələn yuxarıda cədvəldə qeyd etdiyimiz kimi:Coğrafiya fənnin 3 məzmun xətti var: 1.Coğrafi məkan; .Təbiət mövzusu keçərkən 2-ci məzmun xəttindən,Cəmiy yətə aid mövzu keçərkən isə 3-cü məzmun xəttindəm istifadə olunaraq kodlaşdırılır Məsələn: -Coğrafiya: “Coğrafi obyektləri xəritədə göstərir”.a)3.2.3. b)2.4.1. c)1.2.1. d)4.1.3. e) 3.1.2. Cavab C bəndi.Çünki xəritədə göstərirsə,deməli məkandır ki,xəritədə göstərə bilir və 1 ilə başlayan bəndi seçməliyik. Deməli, şagirdlər də müəyyən olunmuş bu məzmun xətləri üzrə inkişaf etdirilməlidir 4. Fəaliyyət xətləri-Məzmun xətlərində əks olunan biliklərin əldə ediməsində şagirdə praktik imkan yaradır.Fəaliyyət xətti bir növ biliyin t ətbiq olunması prosesidir.Fənn məzmun standartı da bu fəaliyyət xətləri ilə əlaqə əsasında tətbiq olunur.Fənn kurikulumlarında hər bir fəaliyyət xəttinə uyğun məzmun standartları mövcuddur.Hər bir fənnin özünün də fəaliyyət xətti var: məsələn, Ana dilində problemin həlli, mühakimə yürütmə və əsaslandırma, ünsiyyət, tətqiqetmə(araşdır ma),tətbiqetmə. Şagirdin məzmunu mənimsəməsi üçün müəyyən fəaliyyət xətti olmalıdır.Fəaliyyət xətti dedikdə, şagirdin dərsi anlaması,ünsiyyət qurması, fikrini əsaslandırması, öyrəndiyini təhlil və tətbiq edə bilməsi və s. başa düşülür.Məzmun xətlərinə uyğun olaraq təlim nəticələrini əvvəlcədən müəyyən etmək lazımdır.Məzmun standartları(əsas standart və alt standart) isə ümumi təlim nəticələrinin həyata keçirilməsinə xidmət edir.Məzmun standartı şagirdin bilik və bacarığına qoyulmuş dövlət tələbidir. Yəni, dövtət deyir ki,”şagirdin bilik və bacarığına bu standartları qoymuşam, bu standartlara uyğun olmalıdırlar və mənim qoyduğum bu tələblərə uyğun şagirdlərdə fəaliyyətlər,bacarıqlar formalaşmalıdır.Məzmun standartları bunlardır:ƏSAS SANDART VƏ ALT STANDART 7.ƏSAS VƏ ALT STANDARTLARIN FUNKSİYALARI PLAN: 1.Əsas standartların funksiyaları. 2.Alt standartların funksiyaları 3.Sinifdən –sinfə məzmun xəttinin sabitliyi Əsas standartların funksiyaları aşağıdakılardır: -Əsas standart fənlər üzrə müəyyən olunan təlim nəticələrini məzmun xətləri üzrə ümumi şəkildə ifadə edir; - Əsas standart sinif və fənlər üzrə summativ qiymətləndirmənin aparılmasını təmin edir; - Əsas standart əsasən dəyişməzdir. - Əsas standart iki rəqəmlə ifadə olunur.(4.3. . .) Alt standartların funksiyaları: -Alt standart təlim məqsədlərinin dəqiq müəyyən olunması üçün etibarlı zəmin yaradır. - Alt standart təlim strategiyalarınin düzgün seçilməsində mühüm rol oynayır. - Alt standart təlim interaktivliyini təmin edir. - Alt standart təlimin məzmununun davamlı inkişafını təmin edir. - Alt standart üç rəqəmlə ifadə olunur. - Alt standart daima dəyişi r. “4”-məzmun xətti;-“3”-əsas standart,”2”-alt standartdır. Bu cür oxunur: 4-cü məzmun xəttinin 3-cü əsas standartın 2-ci alt standartı. Məsələn, belə təsəvvür edək: məzmun xətti “bina”dır; əsas əsas standart”mərtəbə”dir; alt standart isə “mənzildir”.Məsələn, Soruşuram ki, Əli müəllim hansı binada qalır? Deyirlər 32-ci binada.Yəni ümumən hansı binada qaldığını bildik,amma dəqiq hansı mərtəbədə və mənzildə qaldığını bilmirik; Bəs neçənci mərtəbədə olur? Deyirlər 4- cü mərtə bədə.Yəni mərtəbəni də bildik, amma həmin mərtəbədə çox mənzil var, dəqiq bilmirik hansı mənzildir. Neçə nömrəli mənzil? – 25 nömrəli mənzil.Deməli, müəllimin ünvanını dəqiq bilməyimiz üçün bizim alt standartlara ehtiyacımız var. Misala baxaq: 4-cü sinif. Ana dili. 4.1.Şagird zəruri dil qayralarını mənimsədiyini nümayiş etdirir.(Dil qaydaları 4-cü məzmun xətti olduğu üçün 4 yazılıb.Ümumilikdə isə zəruri dil qaydalarını mənimsədiyini deyir,çünki zəruri dil qaydaları çoxdur, alt standartda onların adını çəkərək dəqiq məlumat vermiş olur). 4.1.1.Sadə formada formada fonetik təhlil aparır. 4.1.2.Sözlərin böyük hərflə yazılışına dair qaydalarından məqamına uyğun istifadə edir. 4.1.3.Rast gəldiyi yeni sözlərinyazılış və tələffüz qaydalarını müəyyənləşdirmək üçün sorğu kitabları və kataloqlardan istifadə edir. 4.1.4.Cümlənin formalaşdırılmasında cəm şəkilçilərindən düzgün istifadə edir. 4.1.5.Köməkçi nitq hissələrini tanıyır.(və sair.) Göründüyü kimi ,zəruri dil qaydaları çoxdur(fonetik təhlil,yeni sözlərin yazılışı və s.) və bunlar alt standartlarda verilir və daima dəyişir.Bütün bunlar tədris edəcəyiniz fənnin metodik vəsaitində verilmiş olacaq. Metodik vəsaitdən istifadə edərək,məzmun xətti, əsas standart və alt standartı müəyyən edə bilərsiniz.Bundan bu qənaətə gəlirik ki, məzmun xətti dəyişmir,əsas standart əsasən dəyişməzdir,alt standart isə daim dəyişir.Məzmun xətti, əsas standart və alt standart bir-birilə zən- cirvari əlaqəlidir. Əsas standartın funksiyaları bunlardır: - Əsas standart fənnlər üzrə müəyyən olunan təlim nəticələrini məzmun xətləri üzrə ümumi şəkildə ifadə edir; bir sözlə, ümumi məlumat verir.Əsas standartda konkret bir məqsəd yoxdur.Alt standartları da əsas standarta əsasən müəyyən edirik. -Əsas standart sinif və fənlər üzrə summativ qiymətləndirmənin aparılmasını təmin edir.Yəni ki, əsas standart kitabdakı “bolmə”dir, hər bir bölmədən sonra summativ qiymətləndirmə aparılır.Deməli, əsas standatın da nəticəsində şagirdlərin KSQ, BSQ-ləri müəyyən olunmuş olur. -Əsas standart əsasən dəyişməzdir. –(tez-tez dəyişmir) 9-cu sinif Ümumi Tarix fənnindən olan misalımıza baxaq: 1.1.Tarixi faktların tarixi zamanla əlaqəsini anladığını nümayiş etdirir. 1.1.1.Müxtəlif ölkələrdə oxşar tarixi faktların müxtəlif zamanlarda baş verməsinin səbəb və nəticələrini izah edir. 1.1.2.Oxşar tarixi faktların baş verdiyi tarixi şərait arasındakı fərqi müəyyən edir. 1.1.3.Mühüm tarixi faktların zaman əlaqəsini göstərən sinxron cədvəllər hazırlayır (1.1.-də Tarixi faktların tarixi zamanla əlaqəsi haqqında ümumi məlumat verir. Ancaq 1.1.1; 1.1.2.; 1.1.3- də isə daha dəqiq məlumat əldə etmiş oluruq.) -Alt standartların funksiyaları bunlardır: -Alt standart təlim məqsədlərinin dəqiq müəyyən olunması üçün etibarlı zəmin yaradır; Alt standart hal hazırda keçdiyimiz mövzu deməkdir, ona görə də təlim məqsədi dəqiq şəkildə müəyyən edilir,yəni dərsin mövzusunu bildiyimiz üçün məqsədimizi də müəyyən etmiş oluruq.Əsas standart isə sadəcə bölməni nəzərdə tutduğu üçün təlim məqsədimizi,dərsi necə quracağımızı dəqiq bilmirik. - Alt standart təlim strategiyalarının düzgün seçilməsində mühüm rol oynayır; Alt standartı(mövzu) bildikdən sonra dərsi necə təşkil edəcəyimizi, hansı üsullardan, hansı fomalardan istifadə edəcəyimizi bilmiş oluruq.Sırf hansı mənbə və obyektləri olduğunu,hansı qaydalara əməl olunmalı olduğu alt standartda verilir.Çünki alt standartda fikir hissələrə ayrılaraq daha da aydın izah olunur.Ancaq əsas standartda fikrə ayrı-ayrı deyil ümumi şəkildə yanaşılır. -Alt standart təlim interaktivliyini təmin edir; İnteraktivlik qarşılıqlı əlaqə deməkdir.Yəni alt standartda mövzular arası əlaqə qurmaq mümkündür.İngilis dili dərsində İsim mövzusu keçərkən, Ana dilində olan isim mövzusu ilə əlaqələndirilməsi buna misal ola bilər.Bu əlaqəni əsas standartda qura bilmirik, çünki orda mövzu arası əlaqə yoxdur, bölmədən- bölməyə keçid var. - Alt standart təlimin məzmununun davamlı inkişafını təmin edir.Bildiyimiz kimi, məzmun xətti dəyişmir. Sadəcə sinifdən - sinfə keçdikcə mövzular sadədən mürəkkəbə doğru dəyişərək və inkişaf edərək daha da genişlənmiş olur. Yəni ki şagirdin bilik və bacarıqları sinifdən- sinfə keçdikcə 1- ci sinifdən 11-ci sinfə kimi formalaşaraq davamlı inkişaf edir və daha da əhatəli olur. -Alt standart üç rəqəmlə ifadə olunur.(1.3.4.) -Alt standart daima dəyişirə Alt standart bir akademik dərslə (45 dəqiqə)məhdudlaşa bilər, amma əsas standartı bir akademik dərsdə keçib qurtara bilmərik, çünki mövzunu ümumi şəkildə ifadə edir və bizə summativlərin keçirilməsində daha çox kömək edir. –Yadda saxla: -Alt standart təlim məqsədlərinin dəqiq müəyyən olunması üçün etibarlı zəmin yaradır; -Alt standart təlim strategiyalarının düzgün seçilməsində mühüm rol oynayır; -Alt standart təlim interaktivliyini təmin edir; -Alt standart təlimin məzmununun davamlı inkişafını təmin edir; -Təlim sözünün yerinə Təhsl, Tərbiyə kimi sözlərlə rastlaşsanız,bilin ki, o səhvdir.Çünki əsas standart, alt standart təlimi formalaşdırır, təhsili yox. Misal: Riyaziyyat(ibtidai) 1-ci sinif. Məzmun xətti:1 Ədədlər və əməllər Şagird: Əsas standart: 1.1.2 Toplama və çıxma əməllərinin mənasını başa düşdüyünü nümayiş etdirir. Alt standart:1.2.1.Toplamanı iki qrupun əşyalarının birgə sayılması kimi modelləşdirilir. 2-ci sinif. Məzmun xətti :1Ədədlər və əməllər. Şagird: Əsas standart:1.2. Hesab əməllərinin mənasını və onlar arasındakı əlaqəni başa düşdüyünü nümayiş etdirir. Alt standart:1.2.1. Vurma və bölməni yollarla modelləşdirir. 3cü sinif. Məzmun xətti:1 Ədədlər və əməllər. Əsas standart:1.2. Hesab əməllərinin mənasını, xassələrini və onlar arasında əlaqəni başa düşdüyünü nümayiş etdirir. 4-cü sinif. Məzmun xətti:1 Ədədlər və əməllər. Şagird: Əsas standart: 2.1. Hesablamalarda riyazi ifadələrdən istifadə edir. Alt standart: 2.1.1. Riyazi ifadələrin qiymətinin hesablanmasında əməllər sırasında istifadə edir. Burada biz həmçinin məzmun xəttinin stabil qalıb dəyişmədiyini görürük.Əsas standart isə sinifdən-sinfə keçərkən dəyişir.Deməli, əsasən əsasən dəyişməzdir, bəzən dəyişir.Yuxarıda misalda görürük ki, şagird 1-ci sinifdə toplama və çıxma əməlini öyrəndi, 2-ci sinifdə isə artıq hesab əməlləri arasında əlaqələri öyrəndi,3- cü sinifdə həmçinin xassələri də öyrəndi və s. bu ardıcıllıqla davam edir.Alt standartlarda isə məzmun sinifdən-sinfə genişlənərək dəyişir. 8. MƏZMUN STANDARTLARININ QURULUŞU. PLAN: 1.Məzmun standartları 2.Fəaliyyət bacarıqları 3.İdraki bacarıqlar. 4.Unsiyyət fəaliyyəti. 5.Psixomotor bacarıqlar. Məzmun standartı təhsil alanın bilik və bacarıq(fəaliyyət) səviyyəsinə qoyulmuş dövlət tələbidir.Göründüyü kimi standart iki hissədən ibarətdir: Bilik, Fəaliyyət. Bilik- şagirdin nəyi öyrənəcəyini, bacarıq- isə öyrənilənin necə nümayiş olunacağını özündə əks elətdirir. Biliyin 3 növü var: 1.Deklarativ bilik(Faktoloji bilik). Deklarativ sözü latın mənşəli olan”Declare” sözündəndir, “elan etmək deməkdir”.Bu bilik növü özündə sadəcə dərk dərk edilmiş anlayışı, mühüm informasiyaları, faktlara əsaslanan məlumatları əks elətdirir.Bu bilik məlumat xarakterli biliklərdir və ona anlayışlar, dərk edilən bilik, hər hansı problrmi həll etmək üçün lazım olan məlumatlar toplusu, terminologiya - lar, qaydalar, şagirdin yazdığı imlalar, təriflər, faktlar daxildir. 2. Prosedural bilik. Bu bilik növü hər hansı bir anlayışın həyata keçmə prosesini özündə əks etdirir .Prosedural bilik fəaliyyətin icrasına dair prosedural qaydaları əhatə edən biliklərdir.Bu biliklərə tədqiqat, araşdırma üsulları,tətbiqetmə texnikaları, alqoritimlər, xüsusi metodogiyalar aiddir. 3. Kontekstual bilik (konseptual bilik)- Deklarativ və prosedural biliyin yeni məzmununu təşkil edir.Problemin həlli və fəaliyyətin icrası zamanı əldə olunan yeni biliklərdir.Hər şagird öz konteksinə, estetik zövqünə uyğun yeni fəaliyyət nümunələri yaradırsa, bu kontekstual bilikdir.Bunların sırasına isə müəyyən bilik sahəsinə münasib faktları ümumiləşdirən və əlaqələndirən şəxsin yaratdığı konsepsiyalar, nəzəriyyələr, ümumiləşdirmələr, tərtib olunan prinsiplər, layihələr, təsnifatlar, mühükimələr, modellər, müşahidələr, şagirdin yazdığı inşalar, çəkdiyi planlar, strukturlar daxildir. Deməli qaydaları öyrəniriksə, öyrəndiyimiz qaydaları xatırlayırıqsa hər hansı bir xörəyi (məsələn dovğanı) tanıyırıqsa, yəni bizə verilən məlumatı başa düşürüksə, bu deklarativ bilikdir.(şagird yazı yazır.-idraki).Öyrəndiyimiz qaydaları, istifadə olunacaq məlumatları hazırlayıb tətbiq etməyə başlayırıqsa,(dovğanın hazırlanma prosesini), verilən məlumatın necə əldə edildiyini biliriksə, həmin əldə olunan informasiyanı icra ediriksə, bu zaman deklarativ bilik başqa biliyə çevrilmiş olur, bu da prosedural bilik adlanır.( şagird hüsnxət qaydaları üzrə sürətlə yazır.- prosedural).Əgər yrməyi(dovğanı) tanıyıb hazırlanma prosesini biliriksə və atıq tətbiq zamanı özümüzdən ona əlavələr (əlavə göyərtilər) ediriksə, öz yaradıcılığımız ilə nəticə əldə edə biliriksə, yəni delarativ biliklə prosedural biliyin nəticəsində yeniliklə tanış oluruqsa bu kontekstual bilik olmuş olacaq. Məsələn Riyaziyyat dərsində şagird “Toplananların yerini dəyişəndə cəm dəyişmir” qaydası ilə tanış olur(deklarativ bilik).Qaydanı bildikdən sonra verrilən tapşırığa əsasən şagird misalları tətbiq edir(lövhəyə 4+5=9, 5+4=9 yazaraq mövzunu dərk etdiyini təsdiqləmiş olur).İdrak prosesi müddətində dərketmənin refleksiyası baş verir.Bu proses idrak məsələlərini və problemləri həll etməyi və onların necə reallaşdırıldı –ğını özündə əks etdirir. Özündə reflektiv bilikləri fomalaşdıan bu biliklərə metokoqnitiv biliklər deyilir. Fəaliyyətin isə 3 növü var.1.İdaki(Koqnitiv,Qnostik)- Tanımaq, fərqləndirmək, müqasisə etmək, istifadə etmək, qaydanı izah etmək, dəyərləndirmək, təhlil etmək, nümunə göstərmək, müəyyən etmək, sadalamaq, təsnif etmək, hesablamaq,qruplaş dırmaq,sxem qurmaq, icra etmək, nümayiş etdirmək, tərtib etmək. 2. Ünsiyyət seçimini izah etmək, müzakirə etmək, nəql etmək, təsvir etmək. 3.Psixomotor- Rəqs etmək,yazmaq, tullanmaq, rəsm çəkmək, qaçmaq, yapmaq, quraşdırmaq, jest və mimikalardan istifadə etmək, hazırlamaq, hərəkətləri təkrar etmək, alətlərdə (piano) çalmaq, plan tutmaq. İdraki bacarıqlarna aşağıdakılar aiddir.1.Tanımaq sadəcə beyində baş verən bir prosesdir və onu reallaşdırmaq üçün xüsusi bir hərəkətə ehtiyac duyulmur.Məsələn, illər əvvəl gördüyün bir insan qarşına çıxırsa, istər-istəməz beyin fəaliyyətə düşüb onu axtarıb tapır,sənə siqnql olaraq ötürür və sən tanımış olursan.Digər misala baxaq, Nizami gəncəvinin şəklini şagirdlərə göstərib kim olduğunu soruşursan, baxan kimi şagirdlər tanıyır.4.1.5. Köməkçi nitq hissəsini tanıyır.(4 cü sinif Azərbaycan dili).2.Fərqləndirmək .Şagird dərk etdiyi anlayışları fərqləndirə bilir.Məsələn, 3+8=? Yazılanda bilirki toplamaq lazımdır,çıxmaq yox.Və ya oxuduğu mövzuları fərqləndirə bilir.Deməli,fərqləndirmək üçün baş lazımdır nə ünsiyyətə, nə də hərəkətə ehtiyac yoxdur. 2.1.4. Çoxmənalı sözləri omonimlərdən fərqləndirir və nitqində istifadə edir(4 cü sinif Azərbaycan dili),3. Müqayisə etmək. Məsələn şagird İsim mövzusunu həm Azəbaycan dilində, həm də İngilis dilində keçir və onları başa düşərək müqayisə etməyi bacarır.2.1.8. Müxtəlif bitki və heyvanlar aləminin yaşayış mühitini müqayisə edir.( 8-ci sinif coğrafiya). 4. İstifadə etmək. Məsələn müəllim “İsim kim?, nə?, hara?, sualına cavab verir” dedikdə, şagird tez bir zamanda beynində o suallara cavab axtarır.Kim?- İnsan.Hara? Azərbaycan və s.2.1.2. Heykəl, büstün real və abstrakt yapılmasında plastilin və ya gildən istifadə edir.5.Qaydanı izah etmək.6.Dəyərləndirmək,7.Təhlil etmək,8. Numunə göstərmək, 9.Müəyyən etmək,10. Sadalamaq,11.Təsnif etmək, 12.Hesablamaq,13.Qruplaşdırmaq,14.Sxem qurmaq,15.İcra etmək,16. Nümayiş etdirmək, 17.Tərtib etmək. 4.Ünsiyyət bacarıqları. Ünsiyyət nitq vasitəsilə baş verir.Bu fəaliyyət zamanı şagird başqalarını dinləyir,yazılanları oxuyur, öz fikirlərini yazır, danışmaqla fikrini ifadə edir, məsələyə münasibət bildirir, müzakirələrdə iştirak edir.Bu bacarıq həm şagirdlərin birgə fəaliyyətini təşkil edir,həm də şəxsiyyətlərarası münasibətləri formalaşdırıb inkişaf etdirir.Ünsiyyət müxtəlif vasitələrlə həyata keçirilir.Onlar arasında “nitq”(mülahizə,sual, replika və.s)xüsusilə yer tutur.B u fəaliyyət fiziki hərəkətlərdən çox emosional hisslərə üstünlük verir.Çünki dərs zamanı şagird öz fikrini əsasən nitq vasitəsilə çatdırır.Fənn kurikumlarında da standartlar məhz şagirdlərin nitq qabiliyyətlərini, ünsiyyətini formalaşdıracaq şəkildə qeyd olunmuşdur. Ünsiyyət bacarıqları: 1. Reaksiya vermək, 2. Rəy bildirmək, 3. Təqdim etmək, 4. Şərh etmək, 5. Seçimini izah etmək, 6. Müzakirə etmək, 7.Nəql etmək, 8.Təsvir etmək. 5.Pxixomotor bacarıqlar. Bu fəaliyyət əzələ hərəkətləri vasitəsilə vasitəsilə psixi fəallığının reallaşdırılması prosesidir və bu fəaliyyət müddətində insan fiziki olaraq hərəkətlər edir.Bu hərəki qabiliyyət insan sağlamlığının mərkəzində dayanır.Psixomotor fəaliyyət 2 formada qruplaşdırır.Böyük motor bacarıqları (qaçmaq,tullanmaq və s.) və kiçik motor bacarıqlar(plastinlə əşyalar düzəltmə, bükülmüş barmaqların açılması, barmaqların yumruğa yığılması və s. Mimika və jestlər isə natiqliyin mühüm şərtlərindəndir və onlar nitqin təsirini artırır, dinləyicinin diqqətini cəmləşdirir.Nitq prosesində üz əzələlərinin mənalı hərəkəti mimika adlanır.Mimika nitqin anlaşılmasında, ifadə olunmasında , müəyyən emosionallığın ,sözlə ifadəsi mümkün olmayan çalarların verilməsində, fikrin ciddi və ya ironiya ilə deyilməsində çox ciddi rol oynayır. Jest isə əl- qol hərəkətlərinə deyilir.Jestlər əl-qol hərəkətlərindən danışığın intonasiyasına, ritminə uyğun istifadədir.Fənn kurikulumlarının standartlarında təhsil alanların hərəki bacarıqlarına da xüsusi yer verilmişdir.Psixomotor bacarıqlar: Rəqs etmək,yazmaq, tullanmaq, rəsm çəkmək, qaçmaq, yapmaq, quraşdırmaq, jest və mimikalardan istifadə etmək, hazırlamaq, hərəkətləri təkrar etmək, alətlərdə(piano)çalmaq, plan tutmaq(çəkmək). 9. İNTERAKTİVLİK. PLAN: 1. Rəsmi inteqrasiyanın səviyyələri. 2. Fənnlərarası inteqrasiya. 3. Fənnüstü inteqrasira. 1.İnteqrativlik – alt standart standart təlimdə interaktivliyi təmin edir.Yəni ki, alt standart məzmun komponentləri arasında əlaqənin yaradılmasına, şagirdlərin mövzunu daha yaxşı dərk edərək qavramasına kömək edir.İnteqrasiya şagirdlərdə ətraf aləm haqqında tam təsəvvür yaradır və həmçinin fənn üzrə biliklərin əlaqələndirilməsi üçün ümumi müstəvinin yaranmasına xidmət göstərir.Məzmun standartlarında interaktivliyin olmasına böyük əhəmiyyət verilmişdir.Çünki şagirdlər bir neçə fənni əlaqəndirdikdə daha yaxşı öyrənirlər.Məsələn şagird Ədəbiyyatda öyrəndiyi eyni mövzusunu, Tarix dərsində təkrar edərkən daha da dərk etmiş olur. İnteqrasiya təlim prosesinin təkmilləşdirilməsinə, fənlər arasında qarşılıqlı əlaqənin yaranmasına və fənlər arasında asılılığın dərinləşməsinə xidmət edir. İnteqrasiya təlimdə sistemli olaraq ətraf aləmin vahid obrazını formalaşdırmaq üçün vacib sayılır. İnteqrasiya müəyyən təhsil sistrmi çərçivəsində şagirdlərin təfəkküründə dünyanın bütöv və bölünməz obrazını formalaşdırmaq,onları inkişafa və özünü inkişafa istiqamətləndirmək məqsədi ilə təlimin bütün məzmunu komponentləri arasında struktur əlaqələri qurmaqla onları sistemləşdirən didaktik prinsipdir.Deməli, inteqrasiya təhsil komponentləri nin fənlərlə və həyatla əlaqəsi kimi başa düşülür.İnteqrasiyanın 2 növü var: 1. Rəsmi İnteqrasiya. (metodik vəsaitdə olan standartlar):Məsələn , 5-ci sinif üçün “Təsviri incəsənət” fənninin illik planlaşdırılmasında aşağıdakı mövzular “Texnologiya” fənnində olan Emal texnologiyaları mövzusu ilə inteqrasiya olur.Misal. -Real təsvir nədir. -Abstrakt təsvir nədir -Sadə əşyaların dizaynı. -Xalçaçılıq,bədii tikmə, ağac üzərində oyma. Həmin mövzular Emal texnalogiyaları mövzusunun 1.2.3.,1.3.2. standatları ilə inteqrasiya olunur 2.Qeyri – rəsmi inteqrasiya. (metodik vəsaitdə olmayan standartlar):Bu inteqrasiyanı müəllim özü yaradır.Məsələn, müəllim hər hansı bir mövzunu keçərkən,həmin mövzunu başqa bir mövzu ilə əlaqələndirir hansı ki, bu əlaqə metodik vəsaitdə yoxdur.Bu inteqrasiya müəllimin öz ideyasından ortaya çıxmış bir əlaqədir və ona görədə qeyri- rəsmi inteqrasiya adlanır.Məsələn, müəllim “İsmin mənsubiyyətə görə dəyişməsi” mövzusunu keçərkən, Səməd Vurğunun “Azərbaycan” şeyrini söyləyir və şagirdlərdən bu şeyirdə mənsubiyyət şəkilçilərini tapmağı tapşırır.Göründüyü kimi bu inteqrasiyanı müəllim etmiş oldu və metodik vəsaitdə verilmir.Müəllimin yaradıcılığından ortaya çıxan bu əlaqə şagirdlərin dərsi daha yaxşı qavramasına kömək etmiş olur.Rəsmi inteqrasiyanın 3 səviyyəsi var: 1. Fəndaxili inteqrasiya.(sinifdaxili inteqrasiya): Sinif daxilində olan standartların bir-birilə məqsədyönlü əlaqəsinə imkan yaradır.Hər bir fənn üzrə anlayış,bilik və bacarıqların əlaqələndirilməsi – fənn daxilindəki faktların sistemləşdirilməsidir.Bu səviyyədə inteqrasiyanı verilmiş materialın ayri-ayrı tədris vahidlərində cəmləşdirilməsi də hesab etmək olar. Bu isə son nəticədə fənnin məzmununun, strukturunun dəyişdirilməsinə gətirib çıxarır.Fəndaxili inteqrasiyanın isə 2 növü var.: -1. Şaquli İnteqrasiya (siniflərarası inteqrasiya). Eyni mövzunun standartlarının siniflər üzrə əlaqəsini təmin edən inteqrasiyadır.Bu inteqrasiya bilik, bacarıq və vərdişlərin sinifdən- sinfə tədricən dərinləşib genişlənərək inkişaf etməsinə zəmin yaradır və məzmun xətləri arasında varisliyi təmin edir.Məsələn, “İsim” mövzusu sinifdən-sinfə keçdikcə daha da ətraflı öyrənilir,aşağı siniflərdə İsim sadə izahla öyrənilsədə, yuxarı siniflərə döğru daha da geniş formada,İsmin mənaca növləri, İsmin quruluşca növləri və s. Bu ardıcıllıqla öyrənilir.Yəni, göründüyü kimi, alt standart sinifdən- sinfə keçdikcə məzmun eyni olaraq qalır və dəyişmir.Məzmun eyni qalsada, sadədən mürəkkəbə doğru irəliləyərək sinifdən –sinfə keçdikcə dəyişib təkmilləşmiş olur və standartlar arasında əlaqə itmir. -2. Üfüqi İnteqrasiya.- Fənn üzrə eyni sinif daxilindəki standartların yəni məzmun xəttlərinin əlaqələnməsinə xidmət edir,müvafiq məzmun standartlarının müəyyən tədris vahidlərində ifadə olunmasını təmin edir.Yəni sinif üzrə müəyyən olunmuş bilik, bacarıq və vərdişlərin formalaşmasına kömək edir.Məsələn, 5- ci sinif Texnologiya dərsində Oduncaq detalların birləşdiriməsi mövzusunda məzmun xətləri aşağıdaki kimi əlaqələndirilir.1.1.1.. Əl alətlərindən istifadə etməklə, oduncaq detallarının birləşdirilməsi texnologiyalarını izah edir.2.2.1. Çəkiç,kəlbətin,vintaçan və s. Istifadə edir.Texnalogiya fənninin məzmun xətlərini xatırlayaq.1. Emal texnalogiyaları. 2.Texnika elementləri. 3.Məişət mədəniyyəti. 5-ci sinif Texnologiya fənnin Oduncaq detalların birləşdirilməsi mövzusunda şagird emal texnologiyaları ilə tanış olur,yəni yuxarıda qeyd olunankimi(1.1.1), şagird dərsin əvvəlində əl alətlərindən istifadə etməklə oduncaq detalların birləşdirilməsi qaydaları ilə tanış olur.Daha sonra isə dərsin gedişatında çəkic,kəlbətin, vintaçan və .s .alətlərdən istifadə edir.(2.2.1.) Fənnlərarası inteqrasiya. Müxtəlif fənnlərin əhatə etdiyi ortaq biliklərin və eyni prinsiplərin qarşılıqlı əlaqəsindən yaranan, fənləri birləşdiorən inteqrasiyadır. Bu sintez ayrı-ayrı fənlərin məzmun standartlarını bir-biri ilə əlaqələndirir, eyni bir bacarığı fəqli fənlərin köməyilə birləşdirib daha da inkişaf etdirir,bir-birini tamamlayan mövzuları müəyyən bir çərçivədə birləşdirir, bir və ya birdən artıq fənnlərin oxşar anlayışlarını, yanaşmalarını, kateqoriyalarını birləşdirərək eyni vaxtda tədrisinə şərait yaradır,təlimi daha da genişləndirərək təkmilləşdirir həmçinin bir fənnə aid olan qanun,qayda, nəzəriyyə və üsulların başqa bir fənnnin öyrədilməsi zamanıistifadəsinin formalaşdırılmasına kömək edir.Fənnin bu usul ilə tətbiq olunması həmçinin şagirdlərin təfəkküründə dünyanın bütöv və bölünməz obrazının sistemləşdirilməsinə kömək edir.Gördüyümüz kimi bu inteqrasiyanın əsas məqsədi şagirdlərdə yeni tip bilikləri formalaşdırmaqdır. Fənnüstü inteqrasiya- (transfənn inteqrasiyası). İnteqrasiyanın ən yüksək səviyyəsi sayılır.Təlimin əsas və əlavə komponentlərini özündə birləşdirir.Yəni bu inteqrasiya ilə şagirdlərin məktəbdə öyrəndiklərini həyatda tətbiq etməklə daha da yaxşı qavraya bilir. 10. Taksanomiya. PLAN: 1. Taksanomiya anlayışının mahiyyəti. 2. Taksanomiyanın məqsədi. 3. Taksanomiya nın yaranmasında əsas prinsiplər. Taksanomiya rus-dilində «таксаномия», ingilis dilində “taxonomy”kimi işlədilir, “taxis-dərəcə, sıra, düzülüş, nizam”, “homos” isə “qanun” deməkdir.Taksanomiya - taksonlar,onların qruplaşdırılması və tabeliyi haqqında elm və ya yaxud təsnifatın prinsipləri haqqında təlimdir.Taksonomiya və Taksonomik kateqoriyalar- sadədən mürəkkəbə doğru zəncirvari, iyrarxiya(Şaxələndirmə-bir-birinə tabe olunmuş halda düzülmə) üzrə inkişafı əks etdirən anlayışlar sistemidir.Taksonomik kateqoriyaların iyerarxiyasını ilk dəfə Kari Liniey yaratmışdır.İlk dəfə termin kimi isə 1813 cü ildə Ogüsten Dekandol tərəfindən bitkilərin siniflərə bölünməsini vermək üçün işlədilmişdir.Sonralar bu termin biologiya ilə yanaşı, pedaqogika,linqi vistika,coğrafiya, gealogiya və başqa elm sahələrində də mürəkkəb sistemlərin mahiyyətini,klasifikasiyasını göstərmək üçün geniş istifadə edilməyə başlandı. 30- cu illərdə isə psixologiyada istifadə olunmağa başlanmışdır.Taksanomiyanı “Takson” kəlməsi ilə dəyişik salmayın:Taksanomiya sistemli, sadədən- mürəkkəbə, zəncirvari,iyerarxik, yəni ağacşəkilli təsnifatdır və təfəkkürün inkişafıdır.Takson isə təkamüldür və taksanomik təsnifatın üzvüdür.. Taksanomiya – ağacvari struktura malik, sistemləşdirilmiş obobyektlər toplusudur.Taksanomiya –nəyi?, oyrətmək, “necə?” öyrətmək və “necə?”qiymətləndirmək kimi sualları sistemli şəkildə cavablandırmağa imkan verir.Taksanomiya –iyrarxik quruluşa malikdir.Taksanomiyalarda yuxarı mərhələ aşağıdakı mərhələlərin bütün xüsusiyyətlərinin daşıyıcısıdır.Lakin aşağıdakı mərhələlər yuxarıdakıların bütün xüsusiyyətlərinin daşıyıcısı deyil. Taksanomiya – bacarıqların pillə-pillə inkişaf etməyinə imkan yaradır və təlim məqsədlərinin şəbəkəli (iyerarxik) və ya sistemli təsnifatıdır.Təlim məqsədlərinin taksanomiyası tədris prosesinin elmi- metodik səviyyədəplanlaşdırmaq və onun nəticəsini ölçməyə imkan verir.Təlim məqsədləri bilik, bacarıq, vərdiş və dəyərlərin formalaşmasını əks etdirir. Alimə görə, hər bir şagirdin öz patensialı, maraqları,metodu və qavrama qabiliyyəti var. Buna görə də hər bir şagirdi öz potensial imkanına uyğun istiqamətləndirmək lazımdır. Bu səbəblərə görə Amerika professoru Benjamin Blum təlim məqsədlərinin əsasən 3 istiqamətdə cərayan etydiyini vurğulamış,”Təhsil məqsədlərinin taksanomiyası” nəzəriyyəsini təklif etmiş və onun bu addımı 1956 –cı ildə kitab şəklində işıq üzü görmüşdür.Təsnifata əsasən isə təhsilin 3 taksanomiyası müəyyən edilib: 2.Emosional taksanomiya; (emosiaların idarə edilməsini tərbiyə edir). 3. Psixomotor taksanomiya; (fiziki inkişafı tənzimləyir). -Taksanomiya -hadisə və proseslərin qarşılıqlı əlaqə əsasında təsnifatını sistemləşdirilməsini bildirir,ardıcıllıqla yerləşmiş artan meyarlarını özündə əks etdirir.Taksanomiya – varlığın mürəkkəb quruluşu sahələrinin sinif və qruplar üzrə paylanması haqqında nəzəriyyədir. Taksanomiya şəbəkələr düzülüşünə malik olan mürəkkəb fəaliyyət sahələrinin sistemli nəzəriyyəsidir.-Taksanomiya məqsədəuyğunluq nəzəriyyəsini əks etdirir, müəllim-praktika uçun effekt vasitəsidir. Taksanomiya təlimin fərdiləşməsini təmin edir.Şagirdlərin fərdi bacarıqları müəyyən edildikdən sonra onlara taksanomiyaların müxtəlif səviyyələrində hazırlanmış tapşırıqlar veməklə ayrı-ayrı qruplar və ya fərdlərə fədi yanaşma təmin edilir.Beləliklə, səviyyədən- səviyyəyə hər bir şagirdin inkişafı müəllimin tam nəzarətində olur. –Taksanomiya problemləri düzgün müəyyənləşdirmək, şagirdin bu vəya digər materialın öyrənilməsində hansı çətinliklərlə qarşılaşdığını müəyyən etmək(diaqnostikasını aparmaq) və həmin çətinlikləri aradan qaldırmaq imkanı yaradır.- Taksanomiya təfəkkürün müxtəlif növlərini inkişaf etdirmək üçün tapşırıqları tərtib edir, şagirdin təfəkküünü (məntiqi, tənqidi, yaradıcı) inkişaf etdirir. –Taksanomiya qiymətləndirmə və üsul vasitələrini hazırlamaqda, refleksiyanı həyata keçirməkdə müəllim üçün istiqamətləndirici rol oynayır.Yəni ki, şagirdin refleksiyasına nail olmağa şərait yaradır.Taksanomiya təlim prosesinin düşünülmüş təşkili planlaşdırılması üçün vasitədir. -Taksanomiya intellektual bacarıq və vərdişlərin inkişaf etdirilməsini istiqamətləndirir və şagird bacarıqlarının inkişaf etdirilməsində mühüm rol oynayır. –Taksanomiya təlim məqsədlərinin əlaqəliliyini və əhatəliliyini, məqsədlərinin ardıcıllığını təmin edir. -Taksanomiya düşünmə strukturunu təmin edir, məntiqi baxımdan tamamlanmış və mükəmməl daxili bitkinliyə malikdir.Taksanomiya aşağıdan yuxarıya tabeçilik əlaqələri əsasında hissələrin düzümü deməkdir. Deməli taksanomiya nəyə xidmət edir?. -Təlim məqsədlərinin düzgün müəyyən edilməsi; - Qoyulmuş tələbə uyğun qiymətləndirmə vasitəsi seçilməsi; - Problemləri düzgün müəyyən etmə və uyğun tapşırıq tərtib etmə; - REFLEKSİYANI düzgün keçirməyə imkan vermə - Konqurentliyə əminlik yaratma; - Təfəkkürü inkişaf etdirmə. Təlim modelinin 4 kompenenti var.1. Təlim məzmunu(nəyi öyrədəcək); 2. Təlim metodları(hansı üsuldan istifadə edəcək); 3. Öyrədici mühit(hansı mühitdə təlim keşəcək); 4. Qiymətləndirmə(necə qiymətləndirəcək). Təlim sisteminin komponentləri arasında əlqə yaradan ünsürlər təlim prosesinin 2 əsas istiqamətini göstərir.1. –Şagirdin idrak proseslərinin inkişafı(təxəyyül,təfək -kür,hafizə,diqqət). 2.-Şagirdin şəxsiyyətinin inkişafı(sosial-psixoloji, emosional- iradi inkişaf). Taksanomiyanın yaradılmasında əsasən aşağıdakı prinsiplər nəzərə alınıb. 1. Praktiki istiqamət prinsipi.Taksanomiya məqsədəuyğunluq nəzəriyyəsini əks etdirməli,müəllim üçün praktik effektiv(yəni təcrübə qazandırmalıdır). 2. Psixoloji prinsip.Taksanomiya psixologiya elminin müasir nailiyyətlərinə aslanmalıdır.(təlim sistemində şagirdin psixologiyası ön planda durmalıdır). 3. Məntiqilik prinsipi: Taksanomiya məntiqi baxımdan tamamlanmış və mükəmməl daxili bitkinliyə malik olmalıdır.(mükəmməl nəticə üçün məntiqi ardıcıllıq olmalıdır. 4. Obyektivlik prinsipi: məqsədlərin təsnifatı,onların dəyərlərinin təsnifatı deyilir.(məqsədləri birlikdə deyil də, ayrılıqda həyata keçirdikdə daha effektli nəticə əldə olunur. Taksanomiyanı pozan kimdir? Əlbətdəki ki, müəllim Taksanomiyanı müəllim qurur, deməli ona düzgün əməl etmədikdə aftomatik taksanomiyanı elə müəllimin özü də pozmuş olur.Əgər müəllim dərsin məqsədini,vəzifəsini və ən əsası gedişatını özü tam başa düşmürsə,şagird- lərdə hansı bacarıqların, qabiliyyətlərin aşılanmalı olduğunu da düzgün seçə bilmir.Və nəticədə müəllim taksanomiyanı (dərsin zəncirvari əlaqəsini)pozmuş olur. 11.İDRAK TAKSANOMİYASI. PLAN: 1. Biilmə, anlama. 2. Tətbiq, təhlil(analiz). 3. Sintez, Dəyərləndirmə(qiymətləndirmə). İdrak taksanomiyası ən unversal bir model kimi tətbiq olunmaqdadır.Bu taksanomiyalar sadədən mürəkkəbə düşünmə bacarıqlarının 6 səviyyədə təşkilini təmin edir. SƏVİYYƏLƏR. AÇAR SÖZLƏR. 1. BİLMƏ MTTSSSS XİGA (Ümumi terminləri bilir). Bu mərhələni Deklarativ bilik kimi də başa düşə bilərik Bu mərhələnin əsas funksiyası məlumata heç bir əlavələr etmədən olduğu kimi çatdırmaqdır.Bu səviyyə bir növ Hafizəyə(həmçinin əzbərçiliyə) əsaslanır(Təfəkkürə yox. Çünki təfəkkür şagirdi düşünməyə vadar edir, hafizə isə sadəcə əzbərləməklə kifayətənir).Şagird şeiri əzbər söyləyə bilir, elmi anlayışları bilir,eşitdiyi informasiyanı olduğu kimi çatdırır, deyiləni təkrarlayır,amma mənasını dərk etmirsə, bilmə səviyyəsindədir,digər səviyyəyə keçməyib.Deməli hər hansı bir məluma- tı bilməklə onu alamış olmuruq.Amma növbəti pillələrdə həmin məlumatı qavramaq üçün mütləq bilmə mərhələ- sinin içindən keçməliyik,yoxsa onu dərk -“M”üəyyən edir.Şagird verilmiş tapşırıq da sifətin dərəcələrini müəyyən edir. -“T”əsvir edir.Şagird sinif yoldaşının xüsusiyyətlərini təsvir edir. -“T”anıyır.Bu hansı şairin heykəlidir? Şagird tanıyır. -“S”adalayır.Şagird sait səsləri sadalayır. -“S”ıralayır.Şagird tək və cüt ədədləri sıralayır. -“S”eçir.Şagird cümlədə olan sifətləri seçir. -“S”axlayır.Şagird yeni sözləri yadında saxlayır. -“X”atırlayır.İlk öyrəndiyiniz şeirin adı nə idi? Şagird xatırlayır. -“İ”şarə edir.Bu simvollar nəyə işarə edir? -“G”östərir.Şagird xəritədə Gəncə etməkdə çətinlik çəkmiş olarıq.Məsələ - lən, şagird “May”modal felini,mübtəda- dan sonra gəldiyini,yalnız indiki zaman – da işləndiyini,”olarmı ? edə bilərəmmi?” kimi tərcümə olunduğunu və.s. bu kimi xüsusiyyətləri müəyyən edir, təsvir edir, adlandırır, sadalayır, sıralayır,seçir, göstərir.Başqa misala baxaq.“Kurikulum nəyə deyilir?” sualı verilir və onun tərəfini olduğu kimi deyirik.Mənasını soruşduqda isə cavab verə bilmiriksə, deməli bilmə səviyyəsndə qalmışıq.Əksi nə, cavab verə biliriksə, bu o deməkdir ki, əzbərlədiyimizin mənasını bilirk və artıq Anlama səviyyəsinə keçmişik. şəhərinin yerini göstərir. -“A”dlandırır.Bunlardan hansı ev heyvan larıdır?.Şagird onları adlandırır. 2.ANLAMA(QAVRAMA) ŞTK FİN Fakt və prinsipləri artıq anlayır.Məntiqi təfəkkürə əsaslanır.Bu səviyyəyə daxil olan bacarıqlara əsasən şagird artıq oxuduğunu anlayıb dərk edir, öz fikrini çatdıra bilir,əzbərlədiyi şeyrə izah verə bilir, söylədiyi qaydanın mahiyyətini anlayır,əzbərçilikdən kənara çıxıb öz sözləri ilə ifadə edir, mövzuya aid öz nümunələrini göstərə bilir.Yəni, şagird işi görməzdən əvvəl onun mahiyyətini anlayırsa, anlama səviyyəsini keçmiş sayılır.Məsələn, şagird sait və samit səsləri sadalayırsa, şeyri əzbər söyləyə bilirsə,deməli, bilir; əgər o bildiyini (qaydanı və ya şeyri) öz sözləri ilə ifadə edə bilirsə, deməli qaydanı qavrayıb. Yəni şagirdin hər hansı bir mövzu haqqında müəyyən bilgisi və məlumatı olmazsa,lazımi informasiya ilə təmin olunmazsa, o, mövzunu anlaya bilməz və öz sözləri ilə ifadə edə bilməz. -“Ş”ərh edir. Canlı aləmin müxtəlifliyinin səbəblərini şərh edir.Yəni, səbəbləri qavrayıb ki, artıq şərh edə bilir. -“T”əsvir edir.Qədim insanların Yer haqqında təsəvvürlərini şərh edir.Yəni artıq öz sözləri ilə təsvir edə bilir. -“K”eçilir.Bir ifadə vasitəsindən digər ifadə vasitəsinə keçirir. -“F”ərqləndirir.Dünya xalqlarını irq, din və dil baxımdan fərqləndirir. -“İ”zah edir.Köməkçi nitq hissələrini tanıyır,onların əsas nitq hissəsindən fərqini izah edir. -“N”ümunə göstərir.Şagird vuruqların yerini dəyişəkdə də hasil dəyişmir qaydasına nümunə gətirir. 3.Tətbiq . Konsepsiya və prinsipləri yeni şəraitdə artıq tətbiq edə bilr.Məntiqi təfəkkürə əsaslanır.Prosedural bilik kimi də başa düşülür.Şagird öyrəndiklərini praktiki Yüklə 1,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|