0 ‘z b e k is t 0n respublikasi oliy уа 0 ‘rta m axsus ta’lim vazirligi
Yüklə 4,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
(fossa retromandibu laris) deb
atalib, unda quloq oldi bezi, qon to m irlar va nervlar yotadi. T o 'sh - o ’mrov-so'ig'ichsimon mushak bo'yinni uch sohaga: regio sternocleidom as- to id e a , la te r a l va
m ed ia l b o ’yin uchburchaklariga (60-rasm) ajratadi. B o'yinning lateral uchburchagi (trigonum colli laterale) to'sh- o'mrov- so'rg'ichsim on mushakning orqasida
joylashib, old tomondan shu mushak masi. 1 -trigonum omotrapezoideum ; bilan, pastdan o'mrov suyagi, orqadan 2-trigonum omoclaviculare; 3-trigonum . . .
. , , caroticum; 4-trigonum omotracheale; tra p e tsiy a sim o n m u sh a k b ila n
5-trigonum submandibulare. chegaralangan. Bo'yinning m edial uchburchagi (trigonum colli m ediale) to ‘sh-
o ‘mrov-so‘rg‘ichsimon mushakning oldida joylashib orqa tom ondan shu m ushak bilan, yuqoridan pastki jag‘ va old tom ondan b o ‘yinning o ‘rta chizig‘i bilan chegaralanadi. Kurak-til osti mushagi pastdan yuqoriga yo‘nalib, b o ‘yinning ikkala uchburchagini yana kichik uchburchaklarga ajratadi. Bo'yinning lateral uchburchagi ikkiga bo‘linadi: 1. Yuqorigi kurak-trapetsiyasimon uchburchak (trigonum omotra- pezoideum) old tomondan to'sh-o'm rov-so'rg'ichsim on mushak, pastdan kurak-til osti mushagining pastki qorinchasi, orqadan trapetsiyasimon mushakning tashqi chekkasi bilan chegaralangan. 2. Pastki kurak-o‘mrov uchburchagi
old tomondan to‘sh-o‘mrov-so‘rg‘ichsimon mushak, yuqoridan kurak-til osti mushagi, pastdan o'mrov suyagi bilan chegaralangan. Bo'yinning medial uchburchagi uchga bo'linadi: l.Uyqu uchburchagi (trigonum caroticum) orqadan to ‘sh-o'm rov-so‘rg‘ichsimon mushak, yuqoridan ikki qorinli mushakni orqa qorinchasi, old va pastdan kurak-til osti mushagining yuqorigi qorinchasi bilan chegaralangan. 3. Kurak-kekirdak uchburchagi
orqa va past tomondan to ‘sh-o‘mrov-so‘rg‘ichsimon mushak, orqa va ust tomondan kuraktil osti mushagining yuqori qorinchasi, old tomondan kekirdak bilan chegaralangan. 4. Pastki jag' osti uchburchagi (trigonum submabdibulare) yuqoridan pastki jag‘, pastdan ikki qorinli mushakning oldingi va orqa qorinchalari bilan chegaralangan. Bu sohada jag‘ osti bezi, qon tomirlar va nervlar joylashadi. Bu uchburchak sohasidagi jarrohlikda katta ahamiyatga ega bo'lgan til (Pirogov) uchburchagi tafovut qilinadi. U old tom ondan jag‘-til osti mushagining orqa chekkasi, past va orqa tomondan ikki qorinli mushakning orqa qorinchasi, yuqoridan til osti nervi bilan chegaralangan bo'lib, unda til arteriyasi yotadi. B o'yinning yon tom onida narvonsim on m ushaklar orasida ham uchburchak shaklidagi oraliqlar bo‘lib, bulardan qon tomir va nervlar o ‘tadi. 1. Narvonsimonaro oraliq (spatium interscalenium) oldingi va o‘rta narvonsimon mushak o'rtasida, pastdan I qovuig'a bilan chegaralangan. Undan o'mrov osti arteriyasi va yelka chigali poyalari o'tadi. 2. Narvonsimon oldi oraliq
oldindan to'sh- qalqonsimon va to'sh-til osti mushaklari, orqadan oldingi narvonsimon mushak bilan chegaralangan. Bu oraliqdan o'mrov osti venasi va kurak osti arteriyasi o'tadi. B o'yin mushaklari yangi tug'ilgan chaqaloqda yupqa bo'ladi. T o'sh - o'm rov-so'rg'ichsim on, ikki qorinli va narvonsimon m ushaklar nisbatan yaxshi rivojlangan. 5—7 yoshlarda bo'yinning ham m a mushaklari yaxshi takomillashib, 10—14 yoshlarda kattalamikiga o'xshaydi. Yangi tug'ilgan va 2—3 yoshli bolalarda bo'yin chegaralari yuqori joylashgani sababli uning uchburchaklari ham kattalam ikiga nisbatan yuqori joylashadi.
B o'yin uchburchaklari 15 yoshdan keyin kattalam ikiga xos joyga ega bo'ladi.
Yangi tug'ilgan chaqaloqda bo'yin fassiyalari juda yupqa va bo'sh bo'lib, fassiyalararo bo'shliqlarda yumshoq to'qim a kam bo'ladi. Ulaming hajmi 6—7 yoshlarda sezilarli o'ssa, balog'at davrida juda ortadi.
Bosh mushaklari mimika va chaynov mushaklariga bo'linadi. Mimika mushaklari tananing boshqa sohasi mushaklaridan o'zining kelib chiqishi, birikishi va faoliyati bilan farq qiladi. Ular teri ostida yuza joylashib, fassiyalar bilan qoplanmaydi, suyaklardan boshlanib, teriga birikadi. Shuning uchun ulaming qisqarishi terini harakatga keltirib, odamning hissiyotini ifodalaydi. Mimika mushaklari ko'proq tabiiy teshiklar atrofida joylashgan bo'lib, tolalari aylanma yoki radial yo'nalishga ega. Joylashgan joyiga qarab mimika mushaklari kalla qopqog'i mushaklari; ko'z yorig'ini o'ragan mushaklar; burun teshigini o'ragan mushaklar; og'iz yorig'ini o'ragan mushaklar va quloq suprasini o'ragan mushaklarga bo'linadi. Kalla qopqog'i ust tomondan kalla usti mushagi (m. epicranius) bilan
qoplangan. U peshona qorinchasi (venter frontalis), ensa qorinchasi (venter occipitalis) va ulam i o'zaro qo'shib turgan keng serbar paydan (galea aponeurotica) iborat. Bu mushakning ensa qorinchasi yuqori ensa chizig'ining lateral 2/3 qismidan boshlanib,
ga o'tib ketadi. Uning peshona qorinchasi
dan boshlanib, qosh sohasi terisiga birikadi. Keng serbar pay yassi fibroz qatlamdan iborat bo'lib, kalla qopqog'ining katta qismini qoplaydi. U bilan kalla qopqog'ini qoplagan suyak parda o'rtasida yumshoq biriktiruvchi to'qima qatlami joylashgan. Shuning uchun ensa-peshona mushagi qisqarganida bosh terisi galea aponeurotica bilan biiga kalla qopqog'i ustida erkin harakat qiladi. Faoliyati: ensa qorinchasi bosh terisini orqaga tortadi, peshona qorinchasi esa peshona terisini yuqoriga ko'tarib, peshonada ko'ndalang burmalar hosil qilib qoshni yuqoriga ko'taradi. Innervatsiyasi:
Takabburlik mushagi (m. procerus) burun suyagining tashqi yuzasidan boshlanib, yuqoriga yo'naladi va peshona terisiga birikadi. Faoliyati: ikki qosh o'rtasida ko'ndalang egat va burm alar hosil qiladi. Innervatsiyasi: n. facialis. K o'z yorig'ini o'ragan mushaklar 1.
K o'z tirqishi atrofidagi aylana mushak (m. orbicularis oculi) yassi
mushak bo'lib, qovoqlaming tashqi yuzasini va ko'z kosasining chekkasini egallaydi. Bu mushak uch: qovoq, ko'z kosasi va ko'z yoshi qismlaridan iborat. Qovoq qismi
yupqa mushak qavatidan iborat bo'lib, qovoqlaming medial boylami va ko'z kosasining medial devoridan
boshlanadi. Ko‘z kosasi qismi (pars orbitalis) qalin va keng bo‘lib peshona suyagining burun qismi va yuqori jag' suyagining peshona o'simtasidan va qovoqlaming medial boylamidan boshlanadi. K o'z yoshi qismi (pars lacrimalis) ko'z yoshi suyagi qirrasidan va lateral yuzasidan boshlanadi. Mushakning uchala qismi ko'z yorig'ining lateral chetiga, yuqori va pastki qovoqlaming birlashgan yeriga birikadi. Faoliyati: ko'z tirqishini yopadi. Ko'z yoshi xaltachasini kengaytiradi. Innervatsiyasi:
2.
Qoshlarni yaqinlashtiruvchi mushak (m. corrugator supercilli) qosh usti ravog'ining m edial chetidan boshlanib yuqori va lateral tomonga yo'naladi va o'z tomonidagi qosh terisiga birikadi. Faoliyati: qoshlarni bir-biriga yaqinlashtirib, qoshlar o'rtasida vertikal burmalar hosil qiladi. Innervatsiyasi:
1. Burun atrofidagi mushak (m. nasalis) yuqori jag' suyagining qoziq va lateral kurak tishlari alveolasi ustidan boshlanib yuqoriga ko'tariladi va ikki qismga bo'linadi. Ko'ndalang qismi (pars transversus) burun qanotini aylanib o'tib, qarama-qarshi tomondagi mushak payiga birikadi. Qanot qismi
burun qanoti terisiga birikadi. Faoliyati: burun teshigini toraytiradi. Innervatsiyasi:
2. Burun to'sig'ini tushiruvchi mushak (m. deperssor septi nasi) yuqori
jag' suyagining medial kurak tishi alveolasi ustidan boshlanib, burun to'sig'i tog'ayiga birikadi. Faoliyati: burun to'sig'ini pastga tortadi. Innervatsiyasi: n. facialis. O g‘iz tirqishini o ‘ragan mushaklar 1. Og'iz tirqishi atrofidagi aylana mushak (m. orbicularis oris) ustki va pastki lablar asosini hosil qilib, tolalari yo'nalishi turlicha bo'lgan ikki qismdan iborat. Lab qismi (pars labialis) ustki va pastki lablar ichida joylashib, tolalari og'iz burchaklari sohasida o'zaro birikadi. Chekka qismi
ustki va pastki lablarga keluvchi og'iz tirqishi yaqinida joylashgan mimika mushaklari tolalaridan iborat. Faoliyati: og'iz tirqishini yumadi, so'rish va chaynash jarayonlarida ishtirok etadi. Innervatsiyasi: n.facialis. 2. Og'iz burchagini tushiruvchi mushak
pastki
jag' suyagining oldingi yuzasidan engak teshigining ostidan boshlanib, og'iz burchagi terisiga birikadi. Faoliyati: og'iz burchagini pastga va tashqariga tortadi. Innervatsiyasi:
3. Pastki labni tushiruvchi mushak (m. depressor labii inferioris) pastki
jag'ning oldingi yuzasidan engak teshigi oldidan boshlanadi. Tolalari yuqoriga va medial tomonga yo'nalib pastki lab terisi va shilliq pardasiga birikadi. Faoliyati: pastki labni pastga tortadi. Innervatsiyasi:
4. Engak sohasidagi mushak (m. mentalis) pastki jag‘ kurak tishlari alveolasi bo'rtmasidan boshlanib, engak terisiga birikadi. Faoliyati: engak terisini yuqoriga va tashqariga ko'taradi. Innervatsiyasi: n.facialis. 5. Lunj mushagi (m. buccinator) yupqa to'rtburchak shakldagi mushak, pastki jag‘ shoxidagi qiyshiq chiziqdan, yuqori jag‘ alveolar ravog'ining katta oziq tishlari sohasidan, qanotsimon o'simta ilmog'i va pastki jag' o'rtasidagi fibroz pardadan boshlanib og'iz burchagi shilliq pardasi va terisiga, ustki va pastki labga, og'iz tirqishi atrofidagi aylanma mushakka birikadi. Faoliyati: og'iz burchagini orqaga tortadi. Lunjni tishlarga va milkka tegizadi. Innervatsiyasi: n.facialis. 6. Yuqori labni ko'taruvchi mushak (m. levator labii superioris) yuqori
jag' suyagining ko'z kosasi osti qirrasidan boshlanib, yuqori lab terisiga birikadi. Faoliyati: yuqori labni ko'taradi, burun-lab egatini hosil qilib, burun qanotini tortadi. Innervatsiyasi:
7. Yonoq sohasidagi kichik mushak (m. zygomaticus minor) yonoq
suyagining oldingi yuzasidan boshlanib, pastga va medial tomonga yo'nalib lab burchagi terisiga birikadi. Faoliyati: lab burchagini ko'taradi. Innervatsiyasi: n.facialis. 8. Yonoq sohasidagi katta mushak (m. zygomaticus major) yonoq
suyagining yon yuzasidan boshlanib, lab burchagi terisiga birikadi. Faoliyati: lab burchagini yuqoriga va tashqariga tortib, asosiy kulgu mushagi hisoblanadi. Innervatsiyasi:
9. Og'iz burchagini ko'taruvchi mushak (m. levator anguli oris) yuqori
jag' suyagining oldingi yuzasidagi kuldirgich chuqurchasidan boshlanib, lab burchagi terisiga birikadi. Faoliyati: og'iz burchagini yuqoriga va lateral tomonga tortadi. Innervatsiyasi:
10. Kulgich mushak (m. risorius) chaynov fassiyasidan boshlanib, og'iz burchagi terisiga birikadi. Faoliyati: og'iz burchagini lateral tomonga tortadi. Innervatsiyasi: n.facialis. Quloq suprasi mushaklari Quloq suprasi mushaklari odamda kam rivojlangan. Bu sohada oldingi, yuqori va orqa quloq mushaklari tafovut qilinadi. 1. Oldingi quloq mushagi (m. auricularis anterior) chakka fassiyasi va galea aponeurotica dan boshlanadi. U pastga va orqa tomonga yo'nalib, quloq suprasi terisiga birikadi. Faoliyati: quloq suprasini oldinga tortadi. 2. Yuqorigi quloq mushagi (m. auricularis superior) galea aponeurotica dan boshlanib, quloq suprasi tog'ayining yuqori qismiga birikadi. Faoliyati: quloq suprasini yuqoriga tortadi.
Orqa quloq mushagi (m. auricularis posterior) boshqalardan ko'proq rivojlangan bo'lib, so'rg'ichsimon o'simtadan boshlanib, oldinga yo'naladi va quloq suprasini orqa yuzasiga birikadi. Faoliyati: quloq suprasini orqaga tortadi. Quloq suprasi mushaklarini n. facialis innervatsiya qiladi.
Bu guruh mushaklar (61-rasm) kalla suyaklaridan boshlanib pastki jag‘ suyagiga birikadi. Ular kallaning biigina haiakatchan birlashmasi bo‘lgan chakka-pastki jag* bo‘g‘imi harakatini ta ’minlaydi.
Chaynov mushagi (m. masseter) to'rtburchak shaklda bo'lib, yuza, oraliq va chuqur qismlardan iborat. Yuza qismi
yonoq ravog'ining pastki qirrasidan va ichki yuzasidan oraliq qismi
yonoq ravogining ichki 61_rasm. c h a y n o v m u s h a k la ri. yuzasidan hamda chakka suyagi bo'g'im i-m.temporalis; 2-m.pterygoideus lat- do'm bog'idan boshlanadi. Chuqur qismi eralis; 3-m .pterygoideus m edialis;
yonoq ravogining ichki 4-discus articularis. yuzasidan, hamda yonoq suyagidan boshlanadi. Yuza qismi pastga va orqaga yo'nalsa, chuqur qismi pastga va oldinga yo'nalib, pastki jag'ning tashqi yuza bo'rtig'iga birikadi. Faoliyati: yuza tutamlari pastki jag'ni oldinga suradi, oraliq va chuqur tutamlari pastki jag'ni ko'taragi. Innervatsiyasi:
2. Chakka mushagi (m. temporalis) yelpig'uch shaklidagi mushak bo'lib, o'z nomidagi chuqurcha va kalla suyagining lateral yuzasida joylashgan. Chakka chuqurchasidan boshlanib, qalin pay bilan pastki jag' suyagining toj o'simtasiga birikadi. Faoliyati: pastki jag'ni ko'taradi va orqaga tortadi. Innervatsiyasi: n.trigeminus. 3. Medial qanotsimon mushak (m. pterygoideus medialis) to'rtburchak shakldagi qalin mushak bo'lib, ponasimon suyakning qanotsimon o'simtasi chuqurchasidan boshlanadi. Mushak tolalari pastga lateral va orqaga yo'nalib, pastki jag' burchagining ichki yuzasida joylashgan qanotsimon bo'rtiqqa birikadi. Faoliyati: ikki tomonlama qisqaisa pastki jag'ni yuqoriga tortadi. Bir tomonlama qisqarsa, pastki jag' qarama-qarshi tomonga yo'naladi. Innervatsiyasi:
4. Lateral qanotsimon mushak (m. pterygoideus lateralis) qalin qisqa mushak ikki: yuqorigi va pastki boshchadan iborat. Yuqorigi boshchasi
ponasimon suyak katta qanotining yuqori jag' yuzasi va chakka osti qirrasidan, pastki boshchasi
esa qanotsimon o'simtaning lateral plastinkasining tashqi yuzasidan boshlanadi. Mushak tolalari orqaga lateral tomonga yo'nalib, pastki jag' suyagining qanotsimon chuqurchasiga, chakka-pastki jag' bo'g'imi xaltasi va bo'g'im diskiga birikadi. Faoliyati: ikki tomonlama qisqarsa, pastki jag'ni oldinga, bir tomonlama qisqarsa, qarama- qaishi tomonga harakatlantiradi. Innervatsiyasi: n.trigeminus. Yangi tug'ilgan chaqaloqda mimika mushaklari og'iz tirqishi atrofidagi aylanma va lunj mushaklaridan tashqari hammasi yupqa va kuchsiz. Kalla usti mushagining keng serbar payi kam taraqqiy etgan. Ularda chaynov mushaklari ham kam rivojlangan. Sut tishlari, ayniqsa, jag* tishlari chiqishi davrida ular qalinlashib kuchayadi. Bu davrda bolalarning chakka va lunj sohalarida yog* to‘qimasi ko‘p to'planadi va yuziga yumaloq shaklni beradi. 5—8 yoshlarda bosh mushaklari va ulaming fassiyalari yaxshi rivojlanadi. Bosh fassiyalari Bosh sohasida: chakka, chaynov va lunj-yutqin fassiyalari uchraydi. Chakka fassiyasi
yuqori chakka chizig‘i va keng serbar paydan boshlanadi. U chakka mushagini o'raydi va yonoq ravog‘i yaqinida ikki qatlamga bo‘linadi. Yuza qatlam yonoq ravog'ini lateral yuzasiga; chuqur qatlam esa medial yuzasiga birikadi. Bu qatlamlar orasida qon tomirlar va yog 1 to‘qimasi joylashgan. Chaynov fassiyasi (fascia masseterica) yuqoridan yonoq suyagi va yonoq ravog'ining lateral yuzasiga birikadi. U o‘z nomidagi mushakni qoplab, oldinda lunj-yutqin fassiyasiga o‘tsa, orqada quloq oldi bezi xaltasiga birikadi. Lunj-yutqin fassiyasi
lunj mushagini qoplab, yutqinning lateral devoriga o ‘tib ketadi.
ICHKI A’ZOLAR HAQIDAGI ILM Umumiy ma’lumotlar Ichki a’zolarga tana bo‘shliqlari (ko‘krak, qorin va chanoq), shuningdek, bosh va bo‘yin sohasida joylashgan a’zolar kiradi. Ichki a ’zolar: ovqat hazm qilish, nafas a’zolari, siydik-tanosil va yurak-qon tomirlar tizimlariga bo'linadi. Ular organizmning modda almashinuvi faoliyatida, uni ozuqa moddalar bilan ta ’minlash hamda modda almashinuvi jarayonida hosil bo'lgan moddalami chiqarib yuborish vazifasini bajaradi. Tanosil yoki jinsiy a’zolar esa ko'payish vazifasini bajaradi. Hazm a’zolari vositasida oiganizmga qattiq va yumshoq ozuqa moddalar qabul qilinadi, parchalanadi va so'riladi. Nafas a’zolari vositasida gaz almashinuvi ro'y beradi. Ayiruv a’zolari organizmda modda almashinuvida hosil bo'lgan qoldiq m oddalami chiqarishda ishtirok etadi. Bu jarayonlar o'simliklarga ham xos bo'lgani uchun ichki a ’zolarni o'sim lik hayoti a’zolari deb ataladi. O'simlik hayoti a’zolari tananing ventral qismida homila entodermasidan paydo bo'ladi. Entodermadan ichak nayi hosil bo'lib, u mezodermaning qorin qismi bilan o'raladi. Ichak nayi devorining mushak va seroz qavatlari mezenximadan rivojlanadi. Hazm a’zolarining ko'p qismi entodermadan taraqqiy etadi. Og'iz bo'shlig'i va to'g'ri ichakning ostki qismi ektodermadan rivojlanadi. Odamda o'simlik hayoti a’zolari tashqi muhit bilan aloqada bo'lgan 3 ta naydan iborat: 1. Ovqat hazm qilish nayi tananing bor bo'yicha o'tib ikkita teshik: kirish (og'iz tirqishi) va chiqish
vositasida tashqi muhitga ochiladi. 2. Nafas a’zolari nayining bitta teshigi (burun) bor. 3. Siydik va tanosil nayi tananing pastki qismida erkaklarda bitta (siydik chiqarish nayi), ayollarda ikkita (siydik chiqarish nayi va qin) teshik vositasida tashqariga ochiladi. Ichak nayi bosh va tana ichakka bo'linadi. Bosh ichak, o'z navbatida, og'iz va halqum qismlariga bo'linadi. Og'iz qismi epiteliysi ektodermadan kelib chiqqan. Halqum qismidan nafas a’zolari, qalqonsimon, qalqonorqa va ayrisim on bezlar hosil bo'ladi. Ichak nayining tana qismi oldingi, o'rta va orqa ichaklarga bo'linadi. Oldingi ichakdan qizilo'ngach va me’da rivojlanadi. O 'rta ichakdan ingichka va y o 'g'o n ichakning boshlang'ich qismi (ko'richak, ko'tariluvchi va ko'ndalang chambar ichak) rivojlanadi. Orqa ichakdan esa pastga tushuvchi chambar, S-sim on va to 'g 'ri ichak rivojlanadi.
Hazm a’zolari tizimi Hazm a’zolari (systema digestorium) bosh, bo'yin sohasida, ko'krak, qorin va chanoq bo'shliqlarida joylashgan. Ular og'iz bo'shlig'i va unda joylashgan a’zolar (tishlar, til, so'lak bezlari), halqum, qizilo'ngach, m e’da, ingichka va yo'g'on ichak, jigar, m e’da osti bezidan iborat. Bu tizim a’zolari organizmga tushgan ozuqa moddalami mexanik va kimyoviy parchalash, parchalangan ozuqa moddalami qon va limfa tomirlarga so'rilishi, so'rilmay qolgan qismini esa chiqindi (axlat) sifatida tashqariga chiqarib yuborish vazifasini bajaradi. Og'iz bo'shlig'i hazm a’zolarining boshlang'ich qismi bo'lib, bu yerda tishlar vositasida uzib olingan ozuqa moddalar maydalanadi, til yordamida aralashtirilib, so'lak bezlari ishlab chiqargan suyuqlik — so'lak bilan yumshatiladi. Hosil bo'lgan ovqat luqmasi halqum va qizilo'ngach orqali me’daga o'tkaziladi. Me’dada ovqat moddalari me’da shirasi ta’sirida suyultiriladi va parchalana boshlaydi. Ingichka ichakning boshlang'ich qismi bo'lgan o 'n ikki barmoq ichakda ovqat moddalari m e’da osti bezi shirasi va jigarda ishlab chiqarilgan o't suyuqligi ta’sirida parchalanishda davom etadi. Och va yonbosh ichakda parchalangan ozuqa moddalar qon va limfa tomirlariga so'riladi. Parchalanmay va so'rilmay qolgan ovqat moddalari yo'g'on ichakka o'tadi. Bu yerda suv so'rilib, qolgan moddalardan axlat hosil bo'ladi. Yüklə 4,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|