Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ŞAİR VƏ ƏDİBLƏRİMİZ
- ƏDƏBİYYATDAKI HƏYATİ DÖVRLƏR
- Bu ruh tamamilə dərəbəylik cəmiyyətinin ruhu və bu üsu- li həyatdan hala çıxmamış Şərq millətlərinin həyati ruhudur
- HÜSEYN CAVİD VƏ “PEYĞƏMBƏR”İ
|
*
u kitabda toplanılan məqalələrin böyük əksəriyyəti, xati- rələrin isə hamısı partiyanın XX qurultayından sonrakı dövrdə qələmə alınmışdır. Hüseyn Cavidin sağlığında onun yaradıcılığı haqqında uzun illər boyu mətbuatda çıxan külli miqdarda ədəbi-tənqidi məqa- lələrin, demək olar ki, çoxu Cavidi ədalətsiz tənqidlərdən, yersiz ittihamlardan ibarət olmuşdur. Buna görə kitabın müqəddimə- sində də deyildiyi kimi, indi də onları ortalığa çıxartmaq qətiyyən mümkün deyildir. Ona görə ki, bu məqalələrdə Cavidin yaradı- cılığı, onun ayrı-ayrı əsərləri, pyeslərinin səhnə təcəssümü birtə- rəfli şərh olunmuşdur. Bu, bir tərəfdən vulqar sosiologiyanın hökm sürdüyü, meydan suladığı dövrün ziddiyyətləri ilə bağlıdır- sa, digər tərəfdən, tənqidin özünün zamanın təlbləri ilə ayaqlaşa bilməməsi ilə əlaqədardır. Buna görə şairin sağlığında onun yara- dıcılığı haqqında yazılan məqalələrin çoxunu, yuxarıda deyildiyi kimi, kitaba daxil etmək mümkün olmadı. Beləliklə, 1920-30-cu illərdə Hüseyn Cavidin şeirləri, dram əsərləri, pyeslərinin səhnə taleyi haqqında tənqid tərəfindən deyi- lən fikirlərin, demək olar ki, hamısı kitabdan kənarda qalmışdır. Əlbəttə, bütün böyük söz sənətkarları kimi, Cavidin də hər bir yeni əsəri, öz zəmanəsində mübahisələrə, müzakirələrə səbəb ol- muş, onların haqqında mətbuatda bir-birinə zidd fikirlər söylən- mişdir. Ancaq təəssüflə qeyd edilməlidir ki, söylənilən tənqidi fikirlərin böyük əksəriyyətində Cavid sənəti layiqincə qiymət- ləndirilməmişdir, hətta bir çoxları açıqdan-açığa qərəzli mahiy- yətdə olmuşdur.
* 1982-ci ildə kitabı nəşr etmiş “Gənclik” nəşriyyatı nəzərdə tutulur. – Tərtibçi. B Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 71
Nəticə etibarilə şairin yazıb-yaratdığı dövrün tənqidi fikri, Cavid sənətinin sirlərini aça bilməmişdir. Lakin o zaman Cavid yaradıcılığını düzgün şərh etməyə, müasir dövrlə və tarixlə əlaqələndirib, elmi-metodoloji cəhətdən düzgün qiymətləndirmə- yə can atan münəqqidlər də olmuşdur. Belələrindən – Abdulla Şaiqin və nisbətən Hənəfi Zeynallının adını çəkmək olar. Məhz buna görə tərtibçi və redaktorlar Cavidin müasirlərinin tənqidlə- rindən nümunə olaraq Abdulla Şaiqin “Cavidin “İblis” nam hailə- si haqqında duyğularım” (1925), Hənəfi Zeynallının “Hüseyn Cavidin yazdığı “Peyğəmbər” haqqında mülahizələrim” (1926), “Şeyx Sənan” haqqında mülahizələrim” (1926) adlı məqalələrini kitaba daxil etməyi lazım bilmişlər. Məlumdur ki, bu məqalələr müasirlərinin Cavidə münasibəti, həmçinin o zamankı tənqidin sviyyəsi haqqında oxucularda müəyyən təsəvvür doğuracaqdır. Məsələn, Cavidin “İblis” faciəsi haqqında görkəmli ədib Abdulla Şaiqin kitabda verilən məqalə- sində “İblis” təhlil edilmiş, faciə haqqında maraqlı elmi fikirlər söylənilmişdir. Şəksiz ki, oxucular bu məqalə ilə tanış olarkən əsərin məziyyətləri, sənətkarlıq xüsusiyyətləri haqqında müəyyən məlumat əxz edəcəklər. Lakin eyni sözləri Hənəfi Zeynallının yuxarıda adları çəkilən məqalələri haqqında demək çətindir. Doğrudur, iyirminci illərin nüfuzlu tənqidçilərindən olan Hənəfi Zeynallının bu məqalələrini oxuyarkən inanırsan ki, o, bədii yaradıcılıqda tarixilik və müasir- lik problemini nisbətən düzgün başa düşür, Cavid yaradıcılığının mahiyyətini, ideya-bədii əsaslarını açmaq üçün maraqlı müqa- yisələr aparır, bəzən inandırıcı elmi fikirlər söyləməyə can atır, fəqət buna həmişə müvəffəq ola bilmir, dolaşıqlığa, bir-birinə zidd mülahizələrə yol verir, bəzən Cavidin əsərlərindən süni nəti- cələr çıxarır, əsassız, tənqidi fikirlər söyləyir. Məsələn, onun “Aktiv, passiv millətçilik” haqqındakı anlayışları tamamilə yan- lışdır. O, bəzən əllaməliyə keçərək Cavid yaradıcılığına dair düzgün olmayan fikirlər uydurur, lakin öz təhlilləri və sübutları ilə oxucunu heç də qənaətləndirə bilmir. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 72
Məlumdur ki, kitabın müqəddiməsində * və kitabın sonundakı izahlarında da göstərildiyi kimi, bütün bunlar Hənəfi Zeynallının şəxsi ziddiyyətləri kimi deyil, iyirminci illərin ədəbi prosesinin, xüsusən o zamankı ədəbi tənqidin məlum ziddiyyətlərindən doğan bir haldır. Hənəfi Zeynallının məqalələrinin yazı üslubu da bu gün üçün köhnəlmişdir. Ancaq bunlara baxmayaraq 58 il bundan əvvəl yazılmış bu məqalələrin Cavid irsinin öyrənilməsində müəyyən tarixi əhəmiyyəti vardır. Çünki müasir oxucu bu məqalələrlə tanış olduqda iyirminci illərin ədəbi-bədii fikrinin səviyyəsi və o za- mankı tənqidin Cavid yaradıcılığına münasibəti haqqında müəy- yən təsəvvür qazana biləcəkdir. Aydındır ki, bu da hər hansı bir sənətkarın yaradıcılıq yolunu tənqid edib öyrənərkən vacib olan elmi şərtlərdən biridir. Əgər bu şərt nəzərə alınmazsa sənətkarın yaradıcılıq yolu haqqındakı təsəvvür tam təsir bağışlaya bilməz. Elə buna görə də onların kitaba daxil edilməsi məqsədə uyğun hesab edilmişdir. Müasir müəlliflərimizin kitaba daxil edilən məqalələri bir tərəfdən tənqidimizin inkişafı haqqında xoş təsir bağışlayır, digər tərəfdən Cavidin ayrı-ayrı əsərləri, Cavid teatrının tarixçəsi, inki- şaf yolları haqqında oxucuda düzgün təsəvvür yaradır. Əlbəttə, bu da oxuculara təqdim edilən kitabın məziyyətlərindən biridir. Kitabda verilən xatirələr də maraqlıdır. Bu xatirələrdə oxucu Cavidin həyatı, məişəti, pedaqoji fəaliyyəti, şəxsiyyəti, sənət və ədəbiyyat qarşısındakı vəzifəsini yerinə yetirərkən göstərdiyi mətanət, əzm və prinsipiallıq haqqında qiymətli epizodlarla tanış olacaq, Cavidin obrazı haqqında təsəvvürü daha da geniş- lənəcəkdir. Cavidin anadan olmasının 100 illik yubileyi münasibəti ilə nəşr edilən bu kitab oxuculara gözəl hədiyyədir.
* Ön sözündə. İ.A. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 73
Ì ß Ã À Ë ß Ë ß Ð Hənəfi Zeynallı Ùöñåéí Úàâèäèí éàçäûüû “Ïåéüÿì- áÿð” ùàããûíäà ìöëàùèçÿëÿðèì
əlum ki, qüvvətli ədib və şairlərin meydana gəlməsi müqtədir qələmli tənqidçilərin də vü- cuda gəlməsini istilzam etdiyi kimi, öv- raqi-ədəbiyyələrin kəskin bir surətdə ədəbiyyat həvəskarları tərəfindən tənqid və təqriz edilməsi də məharətli bir mühərririn, mədid-əlbəsər bir münəqqi- din və yüksək zövqlü və şümullu, gör- külü bir şairin də doğmasına xadim olur. Şimdilik isə bizdə tamamilə ədə- biyyat namını daşımağa əsərlər olmadığı kimi bənim göstər- diklərim dəxi bir tənqidçi nəzəriyyələri olmağa qabil deyildir. Bunlar bəlkə adi bir lisan və ədəbiyyat müəllimlərinin gözlərinə çarpan nöqtələrdən daha zəif, daha bəlirsiz cəhətlər sayıla bilər. Məəttəəssüf övraqi-ədəbiyyəmizin layiqli bir müntəqidi füqdanı dolasıyilə ədəbiyyatda ixtisas kəsb etmədən belə Cavid kibi ümu- min sevgilisi olan bir şairimizin hələ mürəkkəbi qurumamış
* 1923-cü ildə “Peyğəmbər”in təb edilməsi münasibətilə yoldaş Zeynallının Maarif evində aprelin sonunda verdiyi məruzəsinin eynidir. İDARƏ. M
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 74
məyə cəsarət etməyə məcbur olduq, zatən bən əvvəlcədən bu fikirdə deyildim. Bəlkə böylə iqdamata məcbur edildim. Fərq etməz; bizlər həpmiz sağlam bir gələcəyin təməl quranlarından olsaq da şükürlər edəriz.
Hər hansı bir elin və ölkənin ədəbiyyatı və lisanı araşdırılsa o millətin və məmlkətin tərəqqi və inhitat dövrlərini görmək elm və fənn nöqteyi-nəzərindən çox da güc deyildir. Hətta bir millətin digər bir millətə az-çox icra edə bildiyi nüfuzu, onun lisan və ədəbiyyatından seçmək qabildir (Netəkim ruslarda türk sözləri, farslarda ərəb və biz azərbaycanlılarda bir çox rusca ləfz və kəlmələrin mövcud olması kibi). Lisan və ədəbiyyat yekdigərin- dən ayrılmadığı kibi, tarix və ədəbiyyat dəxi toəm olataq getmək- dədir. Yunan ədəbiyyatının isgəndəriyyə dövrilə Homerus 1 za-
manları; Fransa və Almaniyanın XVII-XIX əsrləri ədəbiyyatı ilə ondan daha əvvəlki dövrlərin hankısını götürmüş olsaq ədəbiy- yatın tarix kölgəsində gəzdiyini, bəzən bir inqilabın barometrosu, bəzən əksinqilab təranələrilə malamal olaraq qaldığı görülür; ölkənin tərəqqisinə yüksələn və tədənni etməsilə düşən ədəbiyyat tamamilə hyati-ictimaiyyə güzgüsü olmamış nə ola bilər. İştə bu ədəbiyyatın hər hankı millət içində olsa onun təsvirləri, tərkibləri, təşbihləri, istiarələri, tamamilə o millətin, o cəmiyyətin malı ola- cağı bədihidir. Yalnız bu zaman, o ədəbiyyat həqiqi bir ədəbiyyat namını almağa müstəid olur. Həqiqi ədəbiyyat; mövzunu əksər ovqat təsvir etmək istədiyi cəmiyyətin ruhunu tamamilə kəndində inikas edəcək, o cəmiy- yətin hər bir əzasi yaşadığı mühiti büsbütün bu əsərdə görmüş olduğu için hər bir tip ola biləcək fərdi digərindən təşxis və təfriq edə bilər. İştə ona görədir ki, həqiqi ədəbiyyat tərəfdarları bir əsəri hə- yat və həqiqət nöqteyi-nəzərindən araşdırmaq istədikdə onda gös- tərilmiş zaman və məkan cəhətlərindən başlıca tipləri öyrənməyə Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 75
başlar. Və bir tənqidçi dəxi əsərdə təsvir edilən həyat və simaların nə dərəcədə müvəffəqiyyətlə meydana sürüldüyündən mütləqa bəhs edəcəkdir. Bundan əlavə, orada görülən həyat ilə simaların təsvirilə bu əsər cəmiyyətin hankı sınıfına, tarixinin hankı dövrünə və ya bir dövrün hankı zamanlarına isabət etdiyini qeyd edəcəkdir. Lakin talesiz türk ədəbiyyatı (bilxassə Azəri ədəbiyyatı) ta bidayətdən bu ana kibi öz cəmiyyətini təsvirdən aciz qaldığı cəhətdən gərək fars, ərəb, rus və bəlkə də bir çox nüfuzlar altına düşməyə məruz qalmışdır 2 . Və bu gün xəlqin əksəriyyətini təşkil edən zəhmətkeşlər böylə dursun, kübaranə yaşayanların belə bir ədəbiyyatı yoxluğunu hər kəs hiss etmədədir 3 .
ŞAİR VƏ ƏDİBLƏRİMİZ Azərbaycan və bilümum türk ədəbiyyatına baxdıqda hər tə- rəfdə əşarın mündəmic olduğunu, şairlərin göbələk misalı çoxal- dığını görürsünüz və hər əlinə qələm alan yalnız bir-üç qəzəlilə, üç-beş təxmis yazmaqdan başqa bir şey bilməz. Sabir kibi bir qüvvətlisi meydana gəldikdə əsrimizin üzərində hökmüran olan ədəbi konservatizm o qədər ağır zəncirlə bizi sarmış ki, içindən çıxamağa və yenilik tərəfdarlarını sevdirməyə və xəlqə tanıtmağa belə uzun bir müddət lazım gəlir. Qəzəl və təxmislərin qübarı altında məxmər olan ruhlar əski cinas, lütf və ədalara o qədər aşiq olmuşlar ki, ondan ayrılmaqda ağır bir əziyyət görürlər. Böylə bir halda mövzun və müqəffa lisana və ədasına öyrənmişlər, sadə bir dil ilə mənsur bir əsər yazmağı heç bir zaman qəbul edəməyəcəyi aydındır. Və yazdığı ən gözəl bir parçanın cümlələrin nəhayətini təxfiyə edərcəsinə yazmağı özü için vəzifə ədd edər. Bərəkət versin ki, bir parça səhnələrin meydana gəlməsi və mətbuatın iləriləməsi nəsr ilə əsər yazmağı ədiblərimizə öyrətdi. Fəqət burasında da bir ibtilayə uğrandı. O da yazıçılıramızın əski dahilərdən bir taqım qaydalar alması və onun üzərində yazı yaz- maq istəməsi və yaxud məşhur bir əcnəbi əsərini təbdil və tər- cümə ilə səhnəyə atması və ən nəhayət, yaratdıqları əsərlərdə yerli
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 76
xəlqin, nə həyatını, nə ruhunu, nə də adət və ənənəsini tamamilə göstərməməsindədir ki, aciz qaldıqları için xəyal xanələrinə rücu etmək ehtiyacı hiss etdilər. Böylə əsərlərin heç birisi xəlqimizin ruhuna da uyğun olmadı, cəmiyyət əfradımızın da simasını yarat- madı, hankı sinfə mənsub və nə yolun saliki olduğu da ortaya çıxarılmamış qaldı. Bu surətlə mənsur ədəbiyyatımızdan da geniş xəlqimiz istifadə edəmədi. Ona görə də şair və ədib namını daşı- yanlarımız da əcnəbilər qədər məşhur və calibi-diqqət olmadan söndülər.
Hər hankı bir millətin ədəbiyyatı tədqiq edilsə onun xəvas və avam ədəbiyyatından mürəkkəb olduğu görüləcəkdir. O ədəbiyya- tın mənsub olduğu xəlq nə qədər ibtidai hyat keçirirsə ədəbiyyatı da o qədər bayağı, o qədər sadə, o qədər adi bir tağım şeylərdən bəhs edəcəkdir. O xəlqin həyatı irəlilədikcə iqtisadən tərəqqi et- dikcə, cəmiyyət arasındakı qruplar artmağa və yekdigərindən ay- rılmağa başladıqca lisanı da, adabı da, düşüncəsi də,nəhayət ədə- biyyatı da başqalaşmağa yüz qoyacaqdır, o zaman artıq əvam ədə- biyyat ilə xəvas ədəbiyyatı bir növ uc-uca gəlməyəcəyi bədihidir. Hələ keşməkeşlər içində bulunub tamamilə mövqelərini ayır- mamış cəmiyyət qrupları məlum ki, zehniyyətcə yekdigərinə yaxın olur. Biri-birinin dilini anlar və biri-birinin ədəbiyyatına o qədər də yabançı olmaz. Böylə bir dövrdə, Fransada truverlər Trouverlər, provansda trubadur Troubadourlar, Almaniyada minnezinger Minnizinqerlər, İngiltərədə minstrel Minstrellər, farslarda dastan şairləri doğduğu kibi bizdə də saz şairləri, bayatı söyləyən AŞIQLAR doğmuşdur. Bu zamanın şeirləri, əksəriyyətilə bədahətən söylər, əsrinin məşhur ən səxavətli bir ağasına mədhiyyələr, bayatılar ithaf edər; sevgilisini gördüyü yerdə mühitlə bərabər təsvir edər; sevgilisini gördüyü yerdə mühitlə bərabər təsvie edər. Kəndi yarına məxsus söylənilən sözlər nə qədər içindən gəlirdisə o qədər mədhiyyələri
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 77
lütf və kərəm qazanmaq için deyilirdi. Bunların ardınca gələn klassik şairlər isə qəsidələr, rübailər, dübeytlər yaratmağa giriş- dilər. Lakin ümumiyyərlə ruh o qədər də iləriləmədi, çünki təbiət ilə mübarizədən aciz qalan insan öz iradəsi xaricində ummadığı bir yerdən imdad arzu etdiyi için daim gözlərini səmalara çevirər, oradan yardım istərdi. Bu zehniyyət ümumxəlqin zehniyyəti, hələ möcüzələrə inanan cəmiyyət əfradının dimağından doğan ləmə- lər idi. Ona görədir ki, tanrı, peyğımbər və övliya (imamlar) fikir- ləri, onların mömin və saf qəlbli insanlar ilə ruhən yaxın olduq- ları, haqqı daima müdafiə etdikləri qafalardan çıxmazdı, netəkim: möcüzə qəbilindən olmaq üzrə Aşıq Qəribdə:
Üç aylıq yolları üç gündə gəldim.
Kibi xəyali bir şeyə xəlq iman edir; Kərbəla xüsusundakı mərsiyələrdə cin Cəfərin imam Hüseynə yardım etmək istəməsi, quşların səmalarda mələklərin və həp kainatın, aşura günü göz yaşları tökdüyünü qeyd etmədən keçməyirlər. Bundan əlavə gərək xəlq içində, gərək ədəbiyyatda xülyapərəstlik, röyaya inanmaq, bəzən bir röya tamamilə bir fərdin, bir cəmiyyətin, bir ölkənin müqəddəratını təyin və təqdir etməyə qabil olduğunu görmək olur. Hətta bu günə qədər analarımızın röyada ölüdən axirət məsə- lələrini öyrənmək istədikləri mövcuddur. İştə daima təvəkkül və pənah ilə yaşayanlar cahanı gördükləri kibi tələqqi etməz, bunun arxasında başqa aləm, başqa bir zat, başqa bir qüvvət bulundu- ğunu nəzərə alaraq hər şeyə birər simvol, birər rəmz kibi baxarlar və bunların həpsini xaliqi-kainatın cilvələri nümunələrindən sayırlar. Bunların düşüncələrini təsvir etdikdən sonra adi həyatların- dakı yekdikərilə olan münasibata baxalım. Erkəklərin qarşılığını təşkil edən qadınlar bu zamanlarda tamamilə erkəklərin yədi- təsərrüfündə bir məta misalı olduqları için ən gözəllərinə qiymət verir; şahənələrə qədər çıxarılır, çirkinlərinə daima xor baxarlar. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 78
Kəndini idarə etməkdən belə aciz olan ata-ana, bir qızın vü- cuda gəlməsindən o qədər də məmnun olmaz. Kim bilir, bu qız həddi-bülüğə gələnə qədər gözəlmi, çirkinmi olacaq, başına nə müsibətlər gələcək, təbiətin və ətraf ellərin hücum və axıntılarına qarşı durmaq, elinə-əqdabasına yardım edə biləcək yalnız oğlan, yenə də oğlan ola bilər: böylə isə bir qızın nə əhəmiyyəti var, onun içindir ki, daima bir qızı ərə verəndə:
Bircə dənə qız, gəlin!”
diyorlar. İştə onun içindir ki, “Qız yükü, duz yükü” zərbül-məsəli mövcuddur. Böylə olan surətdə qız və qadının mövqeyi iki nöqtədə duracaqdır: 1 – Qadın bir oyuncaq. 2 – Qadın bir ehtiras, bir şeytənət mənbəyi. İştə onun içindir ki: Həp cinayət!.. Qadın cinayatı! Həp qadın cürmi-ehtirasatı! Qadın insanı haqdan ayrı salır, Həm qadınlar başa bəla sayılır. *
Kibi fikrini bir şeyxin ağzından eşidirsiz. Böylə bir zehniyyə- tin qadına xor baxacağı aşkardır. Madam ki, insanın yeganə imid- gahı tanrıdır. Qadın da insanı ondan ayrı salırmış, demək ki, o qa- dına yaxlaşan, ona məczub olan zatdı. Ona görə də həqiqətə var- maq istəyənlər, gözəl qadından qaçmalı, işvəkara aldanmamalıdır. Cəmiyyətin bundan başqa tələbləri də var: ailənini övladı oldu, cəsur, dilavər, cəngavər olsun. Qəhrəmanlıq, pəhləvanlıq ərz edən gənc cəmiyyətin ən sevimli, ən möhtərəm bir fərdi sayıla- caqdır. Əksər ovqat böylə gənclər az bir zamanda cəmiyyətin
* Şeir parçası “Şeyx Sənan” faciəsindəndir. İ.O. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 79
rüəsasına əqraba ola bilər. Ona görə də gələcəyi əmindir denilir (Avropada XI əsrdən əvvəldə tibqi böylə idi). Bir tərəfdən əşraf, rüəsa, üməra əlində (xan, sultan, padşah), digər tərəfdən də gündən-günə qüvvətlənməkdə olan ruhaniyyət əlində çarmıxa çəkilmiş xəlq özünün talesizliyini layənşüur bir surətdə anlamağa başladıqca həyatda münfəil (Passiv) olur. Burasını eyni anlamış ruhanilər dəxi dünyanın faniliyindən axirət için çalışmaq lazım olduğundan bəhs edər və əvam xəlqi bir az da qəflətə daldırmağa səy və qeyrət edərlər. Müstəsna bir kitlə isə saraylar, xanədanlar ətrafında eyş və işrətlə gün keçirməkdən başqa bir şey bilməzlər.
Məlum ki, böylə zamanlarda ən çox bəyənilən nəzm və yüksək üslublu ədəbiyyat olmalıdır. Böylə olmazsa nə şahanə böyük- lərə, nə də kübaranə yaşayan müstəsna kütləyə yaxışmaz olur. Böylə bir əsrin fəlsəfəsi nə olmalıdır? Mütləqa təsəvvüf – M i s t i s i z m. Bunun ardınca gələn ədəbiyyat isə yuxarıda söylədiyim ədəbiyyati həqiqidən Reálité olur. Keçmiş dərəbəylər ədəbiyyatı nəsil və pədərlə fəxr etməyi tərcih edərdisə, bu ədəbiyyat şəxsi qüdrət və istedada, qabiliyyətə, zəkavətə diqqət edər. İstiarələrdən, rəmzlərdən qaçar, həyatı sev- məyə, dini şeylərdən uşaqlaşmağa çalışar. Sevgi və əşqi-ilahi bir şəkildə olmaz və onun nəhayəti Leyli və Məcnunda olduğu kibi bir Zeydin uyqusilə aydınlaşmaz, bəlkə mübarizələrlə aşiqlər məşuqələrinə vasil olurlar. Eşqi-bəşəri başlar. Bunun ardınca həyatda daha nə təbəddülat olur? İnsanlar daha fəal, daha uzaqları görmək və bilmək iştiyaqilə qalxar. Bu dəfə bütün civarını bir az daha günəşin yolu ilə gedərək hər tərəfi təsərrüfünə almaq istər. Bu zamanlarda dünya səyahətləri başlar. Mİllətlərin bir yerdən digər bir yerə köç nidası eşidilər. Dinlərə rəxnə düşər; insanlar əski bütlərdən vaz keçməyə çalışar; özünün, bütün dünyaya hakim olmaq fikri, onun başı üzərində öylə də Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 80
böyük qüvvət bulunbduğunu təqdiq edər. Məbədlər bütlərdən xi- las olmağa yol arar. Və üzərində gözə görünməyən və bütün-bü- tünə bir qayə (ide) şəklinə girmiş tanrı istər. Təbiətə qələbə çal- mağa başladıqca, yenə də ruhaniyyət və tüccar təbəqələrinin sınfı zehniyyəti təsirində qalan geniş kütlələr tanrıya da inanmağa başlar.
Buraya qədər ərz etdiyimiz mülahizələr ümum millətlərin ba- şına gələn hallardır. Bizim ədəbiyyatımız isə bunların hərəsindən bir nəbzə göstərə bilmişdir. Dünya ədəbiyyatının ölməz nümunə- lərinə diqqət edilmiş olsa hər böylə əsərlərdə təsvir edilə bilən əsr tamamilə inikas etdiyi kibi o əsrin bariz simalarının cəziyyələri – характерные черты – xarakter cizgiləri layəmut bir surətdə mey- dana qoyulmuşdur. Məlum ki, müəyyən əsrə aid bir əsər yazmaq istəyən şair və ədib dəxi əvvəla mövcud olduğu mühitin qüvvətli nüfuzundan sonra mənsub olduğu məktəbin, cəmiyyətin və zeh- niyyətin təsirlərindən xaricə bəzən çıxar, bəzən də çabalar, lakin çıxamaz.
İştə biz də Hüseyn Cavidi tədqiq etdikdə ərz edə bildiyim nöqtələrdə nə qədər müvəffəqiyyətli olduğunu öyrənmək istəriz. Hüseyn Cavid bir osmanlı ədəbiyyatı dəstpərvərdəsi, bir azər- baycanlı balası olduğu için ədəbiyyatımızda göstərdiyimiz dairə xaricinə çıxamamış qalmışdır. Kim bilir, bəlkə bu hal müvəqqət bir zaman içindir. Bəlkə də biz burada işbu sətirləri mütaliə edər- kən möhtərəm şairimiz nə kimi möhtəşəm və böyük bir mövzu düşünüb durur ki, birdən-birə parlasın və əsrinin mafövqünə çıxmış olsun. Böyük mövzu dedik ya! İştə Cavidin ən zəif nöqtələrindən biri də böyük mövzuları alıb üzərində çox çalışmamasıdır. Ona görədir ki, ondan gözətlədiyimiz qədər meydana böyük bir əsər atmaz.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 81
Cavid bir Şeyx Sənan yazar, bir Uçurum açar, bir Afət doğu- rar, bir İblis rəqs etdirər, bir Peyğəmbəri yaratmağa qeyrət edər, bəlkə də şimdi bir Çingiz, yarın bir İsgəndər, ertəsi gündə bir Lenin diriltməyə can atacaqdır. Bu gün Cavid bu yolu tutub getməkdədir. Və böylə simalar yaradırkən Cavid onları qarşısına çağırıb adam əqilli tədqiq və təhlil etməz, yalnız meydanda əşxas çox görünsün deyə qələmi ucuna gələn bir ismi təsvir etdiyi əfradım içərisinə atar və sonra- dan bu novzadələrə – siz neçin buraya soxuldunuz – deyə bir dəfə də sormaz. Bəzən birisini olduqca qüvvətli təsvir etmək istərkən dodaqlarına verdiyi sözlər son dərəcə zəif və biçimsiz bir hala qoyar və təcəlli etdirdiyi simaların nə hərəkatını, nə də sözlərini təsadüf və kontrol altına alar. İştə bu nöqtələrdə Cavidin əsəri Ha- midanədir. Fəqət Hamidin əsərlərilə Cavidinkində böyük fərq vardır. Cavid əşkal cəhətdən nə qədər Hamidanə isə üslub cəhətdən Fikrətanə və fəlsəfə cəhətdən Tofiqanə bir əsər yaratmaq istəmiş- dir. Bəlkə yazarkən bu üç şairin heç birini düşünməmiş, fəqət bunların cızdığı dairə xaricinə də çıxmağa müvəffəq olmamışdır. Məsələn, Peyğəmbərin ağzına vermiş sözlərə baxınız, nə sufiya- nədir.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 82
Yüş çevirmiş də tanrıdan insan Küfri haqq, cəhli mərifət sanıyor. Dinləməz kimsə qəlbi, vicdani Məhv edən haqlı, məhv olan haqsız… Başçıdır xəlqə bir yığın cani, Həp münafiq, şərəfsiz, əxlaqsız.
Yaxud: Onu duymaq, duyurmaq istərkən, Gəririm hər bəlaya köksümü bən. Daş, tikən, ox, qılınc, tokat, yumruq Həpsi xoş, hər nə gəlsə dönmək yoq. Yuxarıda göstərdiyimiz 4 parça Cavidin şeirləri yanına Tofiq Fikrətin:
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|