Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
“PEYĞƏMBƏR”İN İCTİMAİ VƏ ƏXLAQİ CƏHƏTLƏRİ
Söylədiyimiz üzrə pyesin ən qüvvətli və başlıca tipləri Şəmsa və Peyğəmbər özüdür. Onların ətrafındakılar isə Cavidi o qədər düşündürməmiş. Olsun ki, bir çoxları bi xüsusda Cavidə nöqsan dutacaqlar; bizcə o qədər ötəsinə varmaq tənqid nöqteyi-nəzə- rindən doğru olmasa gərək. Ona görə də biz əsas etibarilə məzkur iki tipin təhlilinə çalışaraq digərlərindən vaz keçdik. Bu təhlildə daha mühüm bir nöqtə var. O da pyesin ictimai əhəmiyyətidir. İctimai cəhətdən Peyğəmbərin mənası az deyildir. Bir dəfə qayədən bəhs edərkən bizim anladığımıza görə, Cavid, sarsılmaz bir tip yaratmağa çalışmış dedik. Böylə bir ruhun, Şəmsa təhlililə məşğul olurkən görüldüyü inkar edilməz zənindəyəm. Ondan maəda Cavid “Peyğəmbər” pyesi yaratmasilə hazırkı əsrin həqiqi bir oğlu olduğunu isbat etdi. O, hər kəsin düşüncəsində əlçatmaz bir dərəcədə yüksəklərə çıxarılmış bir dühanın adi bir insan, fəqət düşünüldüyünə inanan, idealına qoşan bir insan olduğunu gös- tərmiş oldu.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 101
Vaxtilə “Kərbəla” nam faciənin sabiq Tağıyev, imdiki Bün- yadzadə namına teatroda mövqeyi-tamaşaya qonulacağını eşidən hər kəs təlaş etməyə başlamışdı. Qara cəmaət namını daşıyan, o zamankı qırmızısaqqal güruhi-layəfləhuni təlaş edir; üləma kis- vəsinə girmiş ağ sarıqlı ehtikarçılar təlaş edir. Rus şapqalı, Avro- pa qiyafəli, orta əsr qafalı ziyalılarımız təlaş edir; inqilabçı ruhlu, dindən bezmiş, öz qəlbində tanrıyı da, Peyğəmbəri də, Həsən- Hüseynləri də çeynəmiş münəvvərlərimiz təlaş edirdi. Bunların hər biri bir cəhətdən məsələyəı yaxlaşdığı məlum idi. O zaman aburlu, həyalı bir surətdə ədəblə oturmuş həzəratın qarşısında “İmam Hüseynin səhnəyə çıxmasına” razı olmayanlar, küçələrdə min cür ləhvü-ləəblə dolu “şəbihlər” göstərilməsibə razı olurdu- lar. Arxadaşlar xatırlayırlar. Bunun için bıçaqlar, xəncərlər bilöv- lənmiş, tapançalar yağlanmış bir halda müəllifə hücumlar göz- lənilirdi. Məlum ki, bu dəfə Cavidə böylə bir hücum olmazdı. Çünki Cavidin pyesindən üç il əvvəl Azərbaycana yerləşmiş fəhlə-kəndli hakimiyyəti böylə boyunduruqları çoxdan qırmış və xəlqi Kərbə- layə “baş bağlamaqdan” qurtarmışdı. Bu ümumi bir vəziyyət içərisində yenə də din və allah ilə bərabər Peyğəmbərə “itaət” ara- dan götürülməmişdi. Bunun üçün Cavidin pyesi əlbəttə ki, lazım idi. Peyğəmbəri təsəvvür edilən mənziləsindən düşürüb adi bir insan şəklinə salmaq gərək idi. Bir dəfə göstərilməliydi ki: “Pey- ğəmbər” dediyimiz adam, başqa palçıqdan yoğrulmamış, o da bi- zim kibi adi bir fərd olmuş, bəlkə əsrinin, zamanın ən sadiq, ən bariz kibi adi bir fərd olmuşdur və bunlardan əlavə onun nə kibi bir şəxs olmasını bilmək istədikdə özündən, dost-aşnasından, tə- rəfdarlarından sormaq əbəsdir. Çünki bunlar, onun ancaq yaxşı cəhətlərini göstərəcək, onu tanımaq istəyən, onun əsrindəki yağı- lardan əhval bilməlidir. O zaman tarixi-Təbərinin göstərdiyi kibi Məhəmmədim bir şəhvətpərəst erkək, “bəyəndiyi qadınlarla zöv- qə, cünbüşə” dalan, “həftədə bir taza qadın alan” birisi olduğu, onun altunu təhqir edəcəyi bir zamanda “yaşı keçmiş dul Xədicə”nin parasilə ətrafına bir çox biətçilər toplaya bilən bir Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 102
siyasətçi olduğu; hər kəsi köhnə bütlərdən küsdürmək, anlamaz, sarsaq kahinlərdən iyrəndirmək istədiyi halda yerinə yenilərini hazırlayan olduğu, “gözəl Aişənin” işlədiyi bir xəta dolayasilə “həp qadın aləmi”ni yasa batıran, bütün cahan qadınlarını ona fəda etmək istəyən olduğu tamamilə anlaşılır və Peyğəmbərin yeni götürmüş olduğu din əskisindən çox az fərqli olduğu görülür. Bədəvi ərəblərin bir pınayır yanında bir ticarət mərkəzi sayılan Məkkəyi “ümum” dünyaya hökmüran etmək və əski isimlər ye- rinə başqa isimlər qollanaraq hər bir şeyi əvvəlki halında saxlamış olduğu aydın olur. Netəkim Baş Rəisin ağzilə Peyğəmbərə uyacaq kor millətləri nasıl cəlb ediləcəyi də göstərilir:
Büt də bir daş, o da, adlar başqa... Dünkü bütxanə bu gün beyti-xuda. Ərəbin var-yoxu dün nəyisə bu gün Olacaqdır daha yüz qat üstün. Bir Hicaz əhli deyil, hər millət, Tökəcək Kəbəyə altun, sərvət, Buraxıb yurdunu həp ac, çılpaq, Sizə kor, duyğusuz ellər qoşacaq... Şimdi kərtənkələ yerkən bir ərəb, Sürəcək ömrünü püreyşü tərəb, Yurdumuz başqa səadət bulacaq, Səbəb ancaq şu böyük din olacaq...”
İştə Cavidin adi kişilər dərəcəsinə endirdiyi Peyğəmbər bun- dan başqa bir şey deyil, fəqət onun yucalıqlara çıxmasındakı siir ancaq mühitini tanımaq, qorxmazlıq və sarsılmazlıqdadır. Cavid bunu da açıq göstərmiş və bunlarla da bir şey demək istəmiş: gər bir padşah müstəbid, hər hakim zülmkar olduğu kibi, hər bir dahi də adi bir fərd ola bilər. “İctimai vəziyyət avand və uyğun dü- şərsə, hər bir bu günkü çoban yarın bütün bir ölkəyə deyil, böyük bir qitəyə rəhbər ola bilər. Yalnız mətanət, səbat və məqsədinə
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 103
düzgünlük və əyilməz bir xətt istər. Heç bir dahi, özü özlüyündən dahi olmamış və bəlkə onun bir çox yardımçısı, tarix boyu onu hazırlayan amilləri olmuşdur. Zatən tarixin göstərdiyi heç bir filosof, heç bir siyasiyun, heç bir din rəhbəri yoxdur ki, özündən əvvəlkilərin qurduğu pillələrdən keçməsin, onların keçdiyi mərhə- lələri aşmasın və onlardan xəbər almadıqda, onların müvəffəqiy- yət və nisyanlarını nəzərə almayaraq, mühitini tanımayaraq, onun qüvvətlərini ölçməyərək dahilik iddiasına düşənlərin əlindən heç bir şey gəlməyəcəyi açıqdır. Ona görə də bu vaxta qədər gəlib getmiş “dahiləri” heç də fövqəlbəşər saymamalı, çünki onlarda da ümidsizlik, ruh düşkünlüyü olur. Fəqət onların ruh düşkünlüyü adi insanlar kimi qüvvəti-qəlbi qırmayır. Mədd-cəzr misalı bir ümidsizlik arxasınca gələcəyə ümid doğur. O zaman:
Bir gün gəlir, qaranlıq sıyrılır Hər kəs qarşısında diz çökər Xain silahları qırılır. kibi və yaxud: İmidsizlik sana heç yaraşmayır İnan imiddir qayələr qayəsi Acıdır imidsizliyin meyvəsi İmidsiz bir insan, imidsiz bir millət Səfil və bədbəxt olur nəhayət.
Fikirləri onları yenidən ruhlandırır və əzm-səbatını toplayaraq axan selin, yüyürən kütlənin cərəyanına qarşı getməyə sövq edir. Bununla bu adamlar tarixdə böyük ad və san sahibi olur. Cavid əsmin başlanmasını qeyd etmədən də keçməyir: Düşün nə əhd etdin Həra 10 dağında Deməklə şair iki nöqtəyə birdən daş atır. Onlardan birisi: Xədicənin iştirakilə bərabər altı adam arasında Məhəmməd bir əhd etdi ki, bəni-həşim və bəni-üməyyə mübarizəsinin nəticəsində Ərəbistanı öz əlinə toplasın. İkincisi: heç bir dahi birdən-birə Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 104
parlayamaz, onun üçün yuxarıda söylədiyimiz nöqtələri əvvəldən sezmək, düşünmək və sonra da əhdini hər zaman gözü önündə dutmalıdır. Böylə taleləri oynatdıqdan sonra, Cavid fərdin tarixdə oynayacağı rol məsələsinə yaxlaşaraq böylə bir nəticəyə gəlir: Ey böyük yalavac, inan ki, sussan Bəs bəlli tarix görür böyük ziyan. Yəni özünü tanrı elçisi sayan Peyğəmbər bütün tarixi simalara müxtəs olan iradəsi ilə qarşısındakı əngəlləri qırmaq, atmaq və məqsədinə irmək istəyir: Əcəba, Peyğəmbərin susmasilə tarix ziyan görəcəkmi idi? Bəlkə də yox! Plexanovun riyazi bir şəklə qoymuş olduğu fikrə baxalım: “A” hadisatın vücuda gəlməsi üçün müəyyən bir zaman içəri- sində, dutalım məlum bir fərdin “B” taqəti də lazımdı. Bu olduqda bütün tarixi hadisələr məcmuəsi “S” əldə edilmiş olacaqdı. Yox, məzkur fərd dəqiqəsi gəlmiş ikən öz iqtidarını göstərmiş olmazsa o zaman “S” məcmuəsində bir “B” nöqsan olacaq, onun için də olsun ki, lazım olan səbəblərin hamısı mövcud olmamasilə tələb edilən hadisə meydana gəlməmiş olacaq. Ona görədir ki, bəzən bir fərd ən böyük ictimai bir qüvvət ola bilir”. Lakin burada bir şəxsin əhəmiyyəti o qədər böyük görünməməlidir. Çünki tarixi simaları meydana gətirən qeyd etdiyimiz bütün ümumi ictimai səbəblərdir. Onlar olmasa, onlar axıb bir məcraya gəlməsə mlum ki, cəmiyyət içində heç bir dəyişiklik olmaz. Hetə- kim Böyük Oktyabr inqilabının başında duran şəxsiyyətlər min doqquz yüz on yeddinci ildə olan kibi min doqquz yüz beşinci ildə də var idilər, fəqət ictimai hazırlıq o zaman meydanda olma- dığı üçün bu gün bütün proletar rəhbərləri sayılan fərdlər o zaman böylə bir inqilab yapmaqdan aciz idilər. Zatən tarixdəki bütün inqilablar böylə olmuşdur. Şəxsiyyətin əhəmiyyəti olduğu kimi ictimai cərəyanların da bir məcraya tökülməsi də şərtdir. Bu cərəyanlar müxtəlif cəhətcə axmış olsa, o zaman məzkur şəxsiyyət heç bir böyük qüvvə göstərməyəcək və zəif düşəcəkdir. Yuxarıda göstərdiyimiz nöqtələrdən Cavid boş keçməyir. Bir tərəfdən ictimai qüvvələrin bir yerə toplanması Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 105
üçün bütün müxalif qüvvələrin, müxalif axıntıların darmadağın edilməsi keyfiyyətini göstərməkdən qaçmayır. Və eyni zamanda bir məqsədə irmək üçün daima ox kibi doğru uçub dağa-daşa çarpmaqda bəzən lüzumsuz olduğu nəzərdə dutulmalıdır. Müm- künat nə ola bilərdi: Məkkə kibi müxalif cərəyanlara qarşı zəif düşdükdə ya o mühitin içindəki qüvvələri ayrı-ayrı olaraq qırmaq. Bunun üçün də Peyğəmbərin əlində sarsılmaz məntiqdən başqa bir çarə yox- dur. Ya tamamilə məyus olub hələ vaxt yetişməmiş deməklə məz- kur qüvvələrə qarşı boyun əymək və yaxud qarşısında bulunan əngəlləri qırıb atmağa çalışmaq gərəkdi. İştə hər bir “tarix yaratmaq istəyən” simaların trajedisi də bu nöqtədədir və C a v i d i n:
Beynim atəş saçıb durur hər an; Yanıyor bənliyim, düşüncələrim, Çarə bul, yoxsa məhv olub gedirəm.
Sözlərilə sənətkaranə təsvir etdiyi bir hal Peyğəmbəri qurmuş olduğu plan ilə mühitin uyğunsuzluğundan vücudə gələn bir xələcan nidasıdır. Bir tərəfdən.
Deməkdə öhdəsinə aldığı vəzifədə tamamilə yalqız, digər tə- rəfdən mühitin sapqın, azğın, ənənədar, laübalı olmasilə bərabər yolun yeniliyinə qarşı büsbütün inadlı və ipəyatmaz olması meydana çıxır. Burada bir tərəfdən Mələk sifətində göstərilmiş əqli - Əzm və səbat...
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 106
Deyə dönməməzliyi tələb edir. Fəqət bununla bütün məsələlər bitmiş olmayır. Mühiti hazırlamaq, onun (mühitin) yaşayışındakı nöqsanları ona göstərməklə ayrı-ayrı fərdlərin özünə tərəfdar ol- masa da mövcud haldan iyrənci bir vəziyyətə soxmalıdır, ona görə də Topal ilə İxtiyar bütçinin qızğın bir qavğa yapdığı sırada Peyğəmbər həm ağulu, həm də təbliğ və təşviqedici bir dil ilə deyir:
Vaxt gəlmişkən bir nöqtəni də unutmayalım ki, Peyğəmbərin fəsahət və bəlağətlə danışması bütün ona inanarlar tərəfindən qə- bul edilmişdi. Hətta Xəttab oğlundan qorxan bacısı Səidi tələsdirir və Peyğəmbərə xəbər verməklə onu ölümdən qurtarmaq istədikdə Səid mətin bir iman ilə:
deyir. Zatən bütün mühitin təşviq və təbliğə hazırlamaq istəyən hər bir zatda sarsılmaz bir məntiq olmazsa, öz mühitinə təsir edəməz. Cavid dəxi bu nöqteyi də sezmiş və başqalarının dililə də olsa Peyğəmbərin bu cəhətini gözə çapdırmaq istəmiş. Bir çox yerdə qeyd etdiyimiz kibi burada da Cavidin zəif bir nöqtəsinə işarə elədim. Cavidin əsərlərində ümumi bir nöqsan, qüvvətli bir fikrin felən deyil söz ilə göstərilməsindədir. Uzun-uzun söyləmə- lərdən isə qısa bir fəaliyyət əsəri qat-qat yüksəldə biləcəyi halda Hamlet tipində olan Cavid özü əsərlərini “fəlsəfəçiliyə” soxur. Burasında böylə çalışırkın Şəmsa və Rəisə ilə yürüdülən məntiq
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 107
də, onu tamamilə zəif buraxmaq da Cavidin nöqsanı sayılmalıdır. Buna görə də məqaləmizin “Hüseyn Cavid və “Peyğəmbər”i qismində böyük simaları yaradırkən, Cavid onları qarşısına çağı- rıb adam əqilli tədqiq və təhlil etməz demişdik. Bununla biz Cavidi istedadsız göstərmək istəməyirik,bəlkə onun tələsməsini vəqələrlə qeyd edirik. Məlum ki, Peyğəmbər əskiyi bəyənməyib keçmişləri təhqir- edici və hazırkıları əzici bir fəsahət və məntiq yürütməkdə özünə zəminə hazırladı. Onu eşidənlərdə də ənənəyə qarşı bir şübhə oyandırdı. Köhnə yolları buraxmağa və doğru yol dutmağa çalışdı. Bu doğru yol hankısıdır? – deyə sormağa hazırlaşan dinləyi- cilərə Peyğəmbərin idealizm ilə suvarılmış icadı, aldadıcı şirin və müşfiq bir dili: Bütün məbudların fövqündə parlar Yalnız gözə görünməz bir tanrı var.
Özü də necə? Peyğəmbərin dimağından doğmuş, onun duyğularilə bəzən- miş, onun fəlsəfəsindən ayrılmış:
Onun şəfəqlərdən qoparılmış bir tanrısı var. Peyğəmbər ənənənin qırılması üçün kahinlərin nüfuzunu qıracağı kibi Kəbənin də hörmətini əskildəcək:
Deməklə sarsıdıcı, fəqət hər kəsin gözünə soxulan həqiqətləri göstərəcək və ona qızmışlar ilə birdən-birə qavğaya atılmayacaq. Hər dəqiqədən istifadə etdiyi kibi cəmiyyətin hər bir vəziyyətin- Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 108
dən də istifadə etməyə çalışacaq; o zamankı cəmiyyətin əxlaqi səciyyələrinin son dərəcə düşkün olduğunu göstərəcək, cəmiyyə- tin içində olan əzilən və istismar edilən sınıflardan da istifadə edəcək. Əvvəlcə cəmiyyətin tərəfindən təhqir edilən qadınlıq, sonra qullar (kölələr) və daha sonra yoxsul ərəblər, bunlar həp peyğəmbərin imidgahıdır. Bunları qabartmaq ilə o işini görə biləcəkdir. Canavar kibi öz qızının ölümünə susamış ərəbin beş-altı yaşı- na varmış qızını məzarlıqda gömürkən:
Qızlar məhkumdur heçliyə ...Artıq yox fəzlə ətməyim. Deməsinin zatən vaxtı keçmişdir. Çünki Kəbə özü Yoxsul ərəbçin məbəd Bir ticarət ocağı... olmuşdu.
Və bunun nəticəsində daha əvvəlki işrət həyatı qalmamış, bəl- kə qulları istismar etməklə varlanmış “köləlik cəmiyyəti” o qədər irəliləmişdi ki, inqrazə yüz qoymaq zamanı gəlmişdi. Kübarlar və rəislər təbəqəsi artıq “cəhl və inaddan” başqa bir şey bilməyir- dilər. Sərxoşluq, zövq və səfadən nəşələnmək onların bütün hə- yatını qaplamışdı. Odur ki, böylə eyş və işrət ilə keçinənlərə baxıb həsrət çəkən ərəbləri bir az da qızdırmaq və əvvəlcədən təbliğ etdiyi üsulu yenə də sınamaq üçün Peyğəmbər:
Bu qədər uydunuz İblisə, yetər Yetişir içdiyiniz qanlı şərab Ayılın bir baxın aləmdə nə var? Sizi həp məhv edəcək şürbü qumar, Sonu heçdir, uçurumdur bu yolun”.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 109
Deyir və bununla balalarını acından gömən ərəblərə və səfalət içərisində boğulan rəisləri təxti-rəvan üzərində daşıyan kölələrə apaçıq bir psixoloji təsir yapmaq istəyir:
Omuzlarda gəzmək neçin? Şu zavallı insanları Yük altında əzmək neçin? Halbuki zənginlə yoxsul Bir torpaqdan yaradılmış, Bir sultanla bir qara qul Eyni çamurdan yapılmış. deyir.
Burada Peyğəmbər tamamilə öz gücünə etimad etməyir. O, bütün-bütünə özünə mühit hazırlamağa sarılmış. İşbu nöqtədə Peyğəmbərin yürütdüyü siyasət həp mahiyyətlə marksistlərin “afəti-təbiyyəni insan ağlı intizama salar”, yəni tarixin mülahizə- siz, düşüncəsiz hadisələr yığını nəticəsində meydana gələn cərə- yanına gərəkli bir şəkil, yol vermək olar, fikri doğrudan da özü- özlüyündə isbat edilir. Peyğəmbər əvvəlcə:
Rəhbərin sənəti-kəlam olacaq təbliğat yapan: Bəhs edər busədən, məhəbbətdən İncilər sərpər elmü hikmətdən
olmuşdu. Fəqət bunun ardınca bir doğru və hər bir əsrə müvafiq olan fikri vardı ki, Hüseyn Cavid də həyatın fəlsəfəsini bunda görür və Peyğəmbərin ağzına da
sözlərini verir. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 110
Zəif olduqca Peyğəmbər qayət sərt və cəngavər olan Əbutalib oğluna müharibədən çəkinməyi öylə təlqin etmiş ki, Xəttab oğlu- nun Peyğəmbəri öldürəcəyini eşidərkən:
Böyük tanrı mən ediyor
Deməyə məcbur edir. Və hətta sonradan özü də öylə qızır ki, sinirli bir surətdə:
Həp düşmanları güldürür”.
deyir. Lakin bu helm ilə təbliğ üsulu yalnız müəyyən bir zamana qədər davam edir. Xəttab oğlunun yeni dini qəbul etməsi və Xəttab qızilə Səid kibi bir çoxlarını artıq hazır olması bir məqamədək lazım idi. Bu zamanə qədər ayələr söyləmək həp bədihəpərdazlıq, hikmətşünaslıq ilə tərəfdarlar qazanmaq istəyən Peyğəmbər bu dəfə, yeni bir üsula keçmək, əski cəmiyyəti yıx- maq, təərrüzə başlamaya hazırlaşır. Buna görə də iki yol qarşısın- da bulunur. Biri məzkur mühitin içində bulunub təbliğdən təşviqə keçmək və birdən-birə xəlqin bir təbəqəsini – yoxsul sınıfını – bu əyyaşlar; “tülkü”lər və rəqqasə düşkünləri üzərinə hücum etdir- mək və yaxud bunların arasından çəkilib xaricdən bir az da qüvvətli və ağır zərbələrlə bu cəmiyyəti büsbütün məhv etmək idi. Məlum ki, bunların birincisi doğru olmazdı. Çünki bəlkə üsullar həm daim əvvəldə olduğu kibi avand (müvəffəqiyyətli) olmayacaqdı, bəlkə də Peyğəmbərin tərəfdarları içinə bir taqım ünsürlər soxulmaq ilə onun bütün planlarını bərbad edəcək idi. Bəlkə də açıq “vətəndaş” döyüşü və müharibəsi meydana gələcəyi nəticəsində əbdilik zəif düşmüş olacaqdı. Ona görə də ən doğru bir yol: buradan köçmək və Mədinə kibi daha zəngin bir mühitə atılmaqdı, sonra mədinəlilər ilə məkəllilər arasındakı yağılıqdan istifadə edərək bu cəmiyyəti büsbütün ələ keçirmək məsələsi Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 111
meydana çıxardı. Burada Peyğəmbərə bir şey dəxi yardım edə- cəkdi ki, anası Mədinədən olduğu için orada çox-çox əqrabası var idi. Ona görə Peyğəmbər oraya atılır və yenidən Məkkəyi yədi- təsərrüfünə salmaqa müvəffəq olur. Bu qədər yürütdüyümüz mülahizədə biz tarixin gedişini təhlil etmək deyil, bəlkə Cavidin böylə tarixi və ictimai incəliklərdən bacarıqlı bir qələmlə pyesində kompozision yaratmasıdır. O böylə əsaslı cəhətləri unutmayaraq bir quş baxışıyla əsrə göz gəzdirə və qaba taslaq bir rəsm yapan sənətkar kibi fırçasilə iri-iri ləkələr və cizgilər ataraq, böyük bir ictimai müəmmayı təsvir etmiş olur. O, qarışqa addımı ilə yürüyüb incədən-incəyə xətlər cızanlardan deyildir. Qısa deyilsə Cavidin bəzi ictimai görüşləri qəbul ediləcək dərəcədə ola bilir. Təsvir etdiyi ictimai axıntılarda ictimai bir hazırlıq olmadıqda bir quru fərdin və yaxud yüz, iki yüz adamın nə əhəmiyyəti olacağını bir az da hiss edir, fəqət dərindən ayırd etməyir. Burada Cavidin tarix fəlsəfəsinə diqqət etməməsi meydana çıxır. Onu qeyd edəlim ki, müəyyən tarixi bir vəqəyi hər ədib öz məsləkinə müvafiq bir nöqtədən görmək istər. Cavid dəxi öz əsrinin, öz mühitinin gizlin bir surətdə tələb etdiyi cəhəti mey- dana qoyur. O, gözlüklə Peyğəmbərə baxır. Onu bir adi bəşər ha- lına endirir. Fəqət burada Cavid yenə də tərbiyəsi xaricinə, ata-ba- basının ona buraxmış irsi mülahizələri ilə düşünüşü bir dürlü bu- raxmayır. Bu nöqtəyi şair özü “Bahar şəbnəmləri”ndə daha gözəl təqdir edir:
Bir də ram olmaz o dugər bir şeyə. Haqq təcəssüm etsə birdən həpsinə, Tutduğundan kimsə vaz keçməz yenə. Çünki pək gücdür unutmaq keçmişi Həm düşünmək istəməz bir çox kişi.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 112
Daha sonra fikrini bir az da aydınlatır və guya Leninin fikrini nəzmə çəkibmiş kibi:
Burada görüldüyü kibi Cavid dəxi ata-babasının görüşilə yaşayır. Realist olmağa çalışsa da olmayır. Digər tərəfdən Cavid özü xəyalpərvər olduğu üçün Peyğəmbəri də bir parça romantik və xəyalpərvər görmək istəyir. Bununla bərabər tarixin vəqələri qarşısında çabalamağa məc- bur olur. Cavid öz qəhrəmanını tamamilə ictimai axınlardan ayır- mağa çalışır; onu bir əsr dahisi görmək istəyir. Peyğəmbərin ətra- fındakıları, Peyğəmbərin kimlər ilə hərəkət etdiyi, o mühitin nə yolla hazırlandığını ictimai baxışdan görməyir. Onların hamısı bir pərdeyi-nisyan içində solub qalır. Kitlənin qızması, kitlənin qımıldanması, kitlənin coşub yürü- məsi və qarşısına çıxan hər bir əngəli basıb keçməsi Cavid üçün bilirsiz qalır. Müəllif ancaq və yenə də ancaq Peyğəmbərin siması ilıə məşğul olmuşdur. Peyğəmbərin heykəli Cavidin gözündə o qədər böyümüş ki, onun arxasında yürüyən ictimai seli görməyir; onu da qeyd edəlim ki, Peyğəmbər tip deyil, öylə də bir İsgəndəri- Kəbir və yaxud bir Çingiz tip olmamışlardır, bəlkə onlar müəyyən bir dövrün indifai bir qüvvəsi olmuşlar. Məzkur dövr içində hər kəs özünü onlara oxşatmaq istər, lakin o, ola bilməz. Kitlənin ayrı-ayrı fərdi öylə müstəsna simaya qarşı son dərəcə zəif qaldığı üçün bunlara da dahi adını vermişdilər.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 113
Həp çalışmış durmadan, sarsılmadan, Bir dügün... onlarca hər bir təhlükə, Həpsi olmuşlar fəda bir məsləkə.
İştə bu məslək fədası nəticəsidir ki, bu adamlar hər bir əziy- yətə, azara dözür, ölənə qədər mübarizədən çəkilmək istəməyir. Bu da səbəbsiz deyil, çünki:
İştə bu nöqtələri araşdıran Cavid şəxsiyyətlər üzərində daha çox durur; bəzən fəlsəfi müəmmaların həllinə atılır, lakin onları ətrafı ilə möhkəm iplər vasitəsilə bağlamayır. Cavid kitlədən qaçır, onun içərisinə girib dərdlərini araşdır- mayır, onların hisslərilə yaşamayır, ona görə də uzaqlığı hər şeydən artıq sevir. Çünki
Yaxın zəhərlidir, əmma uzaqda cənnət var Uzaqda var əbədiyyət ki, başqa nemətdir.
Həmin bu uzaqlığı sevən Cavid romantikdir. O,həyatın zəhərli neştərini görmək, onu duymaq istəməyir, o müvəqqət də olsa aldanmaq istəyir və aldandığını da anlayır. Cavid nə istəyir? Bütün həyatı bir gözəllik bürüsün; şəfəqlərlə çiçəklər açsın, həp insanlar mələyə dönmüş olsa da yenə ən müstəsna bir gözəl qıza bütün kainat əyilmiş olsun. Çünki mələk də, gözəl də, gözəllik də “ulu dahilərin nədimə- sidir”, ona görədir ki, Şəmsanın ağzına:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 114
Bən istərəm, həp nə var uzaq və yaxın Böyük dahilərin, qəhrəmanların Bütün ruhi bir çöhrədə parlasın O da bənim pərəstişkarım olsun.
Sözlərini verir. Bu surətlə Cavid nə yaratmaq istəsə yalnız incəlik və gözəllik xatirəsinə, yalnız bir gözəlin “süzgün” baxış- larına, “canlar alan” gülüşünə xidmət etmək xatirəsinə yaradır. Gözəllik və sevgi Cavidin bütün varlığını qaplamışdır. Hətta:
Bənim tanrım gözəllikdir, sevgidir
Deməsi Cavid için ən səciyyəvi bir cəhətdir. Filhəqiqə Cavi- din bundan yüksək bir tanrısı yoxdur, demiş olsaq yanılmayız zənindəyiz. Cavid - əsərində heç bir əxlaq dərsi vermək istəməyir, bəlkə bir az da Oskar Uayld kibi hüsn peyvərisi olaraq qalmaq istəyir. Əsərlərini təlqin fikrilə də yazmamış. Bu nöqtədə Cavid sənəti sənət için sevənlərdən olmamış nə olur? Lakin Cavid əxlaq məsələlərilə məşğul olmaya bilər. Onun qəhrəmanı Peyğəmbər isə ən birinci addımını əxlaq təshihindən başlamış, ətrafındakıların “İblisə uyaraq fəna yollara sapdıqlarını” görüncə onları doğru yola çağırmaq istəmiş və yalnız Sokrat misal xocalıq ilə bir ömür keçirmək istəməmiş. Kitlə içərisinə gir- miş, çarpışmış, əzilmiş, döyülmüş, fəqət məsləkindən dönməmiş. Peyğəmbər yeni din gətirmək istəmiş. Əski ənənələrə tabe olmaq- la “gözə görünməz tanrıdan” yüz döndərməkdə hər kəsi ittiham etmiş, hər kəsə azğın, sapqın deməklə ətrafına bir vəlvələ salmış. Deməli meydanə kitlə həyatı, kitlə rəhbərliyi, ictimai mübarizə gəlmiş din boyası ilə qarışmış yeni, bir qədər də həyati bir fəlsəfə məsələsi ortaya fırlanmışdır. Cavid dəxi bütün bu “etilalara” çıxıb əvvəlcə məsələni özü üçün həll etməliydi. Görülür ki, bunların heç birisini yapmamış. Bəlkə də özü anlatdığı kibi bir təsadüf Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 115
dolayısilə bir ilham ucu görmüş, haman qələmi almış “bir şey yazayım” diyə bu əsəri qaralamış. Yox əsəri mükəmməl yazmaq istəsəydi Cavid yaza bilərdi. Peyğəmbərin əxlaq üzərində yapdığı təshihə göz yumub keçməzdi. Burasında bir ləhzə durmalıdır. Peyğəmbər baş qaldırarkən əşirətin inqirazi üstündə qurulan bir köləlik mədəniyyəti dövri idi. Məkkə xəlqi iki qismə ayrıl- mışdı. Bir ucda bütün səfalətilə rəislər təbəqəsinə ayrılmışdı. Bir ucda bütün səfalətilə rəislər təbəqəsi, digər ucda da yoxsulluq, aclıqdan balalarını torpağa gömən canavarlar təbəqəsilə ərəblərə əsir olanlardı. Bunlar axın və məcralar arayır, ta cəhalətdən “səadət” dövrünə varıncaya qədər fütuhal için can atar və günün birində yıldırımvari bir itiliklə dünya tarixinə soxulduqları kibi bir elektrik sürətilə də çəkilə bilirlər. Tarixçilərin göstərdiyinə baxılsa ərəblər həp zatında xülyapə- rəst deyildilər. Onlar tamam mənasilə təbiətin balaları idilər. Peyğəmbər də bunların arasından çıxmış müstərib də olsa belə yenə də bir Ərəbistan səmərəsidir. Ona görə də Cavidin təsvir etdiyi qədər də romatik olmazdı. Digər tərəfdən onun yeni əxlaqi tamamilə əskisindən ayrılma- lıydı, əsərdə buna bir işarə varmı? Baxalım Peyğəmbər nə deyir?
Deyə qaba qüvvətin hökmfərma olduğunu göstərir. Onun yerinə İsa məsihdən məlhəm olaraq yeni bir əxlaq sistemi təklif edir və bunların hamısını da yığıb bir məvhum nöqtəyə bağlayır. Əski bütləri dağıdır, onun yerinə qara daşı ibadətgaha qoyur. Kahinləri təlin edərkən
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 116
deyir və eyni zamanda özünün hərəkətlərini müxtəlif cəhət nə qədər qüvvətli bir surətdə tənqid edir:
Diqqət edilsə Peyğəmbərin üzərinə və onun yeni gətirmiş ol- duğu dinə qarşı söylənilən bu sözlər tamamilə həqlidir. Çünki Peyğəmbər nə qədər dəvətində eşqdən-məhəbbətdən başladısa nəticədə ondan qaçdı. İnsanları sadə haqq yola dəvətlə qalmadı. Bəlkə bir “əldə silah, bir əldə kitab” təərrüzə başladı. Din yolu ilə ictimai əxlaqi düzəltmək istəyənlərin vəziyyəti daima böylə olur: onlar ya Budda 1 kibi şahzadə olur, siyasi nü- fuzu və iqtisadi qüvvəti sayəsində ətrafına böyük mürid dəstələri toplar; ya “İsa” kibi Roma imperatorluğunun ən qatı bir siyasəti nəticəsində dara çəkilir və yaxud Məhəmməd kibi əvvəlcə Budda ilə məsihdən ilham alıb ətrafındakılara cənnətlər vədə vermək, qiyamət əzabilə qorxutmaq kibi manevrələr yapsa da nəhayət siyasi və iqtisadi qüvvə beytülmalları öz əlinə toplamaqla qarşı- sında olan əngəllərlə mübarizə edir. Peyğəmbərin “yeni əxlaqı” tamamilə Musa və İsanın “qoy- muş” olduqlarını təsdiq etmək, onları tanımaq və nəhayət bəzi tə- dilat ilə özünü göstərməkdən, bunu yapmağa onu vadar edən yenə də ondan əvvəl mühitdə qüvvətli kök salmış olan din və əxlaqa sadiq qalanları müstəqim duşmanlardan ayırmaq məqsədi idi. Demək mövcud olan ictimai qüvvələr münasibətini Pey- ğəmbər nəzərə alırdı. Bu nöqtədə Peyğəmbər ən böyük realist idi.
1 Xədicənin mal-dövlətini verib özünə müridlər hazırlamaqda Peyğəmbər də tamamilə Buddanın rolunu oynamışdı. – H.Z. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 117
Peyğəmbərin ehtiyatla davranmasına daha başqa yerdə təsa- düf olunur: o, altun, varlılıq, şərəf iqbalının hamısını müvəqqət sayır, onlara təərüzlə deyir:
(
)
Və onun özünə “altun, rəyasət, gözəl” verməyə hazır olduq- larını anlatdıqda Peyğəmbər:
Qarşımda heçdir rəyasət, Xayır, istəməm gözəl qız Sevgilim tanrıdır yalnız.
deyə quru-quru iftixar və göz “qamaşdıracaq” cilvələr göstərir. Çünki bir qul ilə bir sultanın, tanrının qarşısında fərqi yox kibi bir fikri bir tərəfdən meydana atdığı halda, yoxsulluq ilə iftixar etdiyi halda o zamankı cəmiyyətin iqtisadi sistemini pozmaq istəməyir. Mülkiyyət əsasını devirməyir, “Mallarınızdan əl çəkin!” deməyir. Rəyasət, gözəl və altundan əl çəkən bir məntiq cəsarətlə sona qədər davam etsə mütləqa məmləkətin aradan qaldırılmasını tələb etmək nəticəsinə gəlməlidi. Lakin Peyğəmbər Baş Rəisin
Bu səbəbdən uyaraq həp füqəra Həp zəiflər, kölələr, cariyələr Onu dinlər, ona hörmət bəslər Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 118
Ah bir gün düşünüb yol bulacaq Bizə qalib və müsəllət olacaq...
sözünü eşidirdi. Və gözəlcə anlayırdı ki, onun “əl vurulmaz yeni tanrısı” mühit üçün o qədər qorxulu olmayacaqdır. Əvvəldə sər- səmlik kibi tələqqi edilsə də axırda ona boyun əyməyə məcbur ola bilirlər. Yalnız mülkiyyətə toxunmamaq, hər kəsi tutduğu ictimai möğvqedə buraxmaq şərtilə öz təlqinatına davam edə biləçəkdi. Görünür ki, Peyğəmbər yenə də mövcud ictimai quruluşu da- ğıtmaq istəməyir. Hətta mülkiyyət sistemini xüms və zəkat kibi vergilər ilə bir az da möhkəmlətmək və iki çarpışmadan olan varlı-yoxsul təbə- qələrini barışdırmaq istəyir; “əğniyalər allahın vəkili, yoxsullar da əyalıdır” deyir. Bu nə demək? Öz vicdanilə alver yapmaq deyil- mi; yoxsulların susması için zəkat özü onlara bir rüşvət məqa- mında təklif edilməyirmi? Bundan görülür ki, Peyğəmbər bu kibi ictimai məsələləri anlamamış deyildi. Bəlkə anlayaraq altun və sərvət adamlarını da özünə yağı etməməyə çalışırdı. Deməli öz sözündə sadiq deyildi. Peyğəmbərin təbliğ etdiyi sistemdəki böylə təzadlara iki səbəb vardı.
lərin toplanması, ikinci də altun və sərvətlərə yiyə olan Xədicənin təsiri idi. Böylə tellərə toxunduqca Peyğəmbərin “ən təmiz” sanıla biləcək hesablaşdıldığını görürüz. Peyğəmbərin miad məsələsinə diqqət edilsə, “Əddünya məz- rəətül-axirə” fəlsəfəsi araşdırılsa nə görüləcək? Bu dünya kimlərin isə axirət də onların olacaqdır. Bu dünyada çoxlu sədəqə verən əvvəlcə səlamət olacaq və sonra bu dünyada əkdiyini axirətdə
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 119
biçəcəkdir. Yəni kim bu dünyada malından versə o dünyada onun üçün köşklər hazırlanacaqdır. Behişt bağında istədiyi hurilərlə yaşayacaqdır. Burada bir tərəfdən varlılara boyun əymək üçün xəlqi hazırlamaq, o biri tərəfdən də varlıların səxavəti qarşısında onları ümidsiz buraxmamaq mülahizəsi vardır. “Budda”nın fəl- səfə sistemi – nirvan məsələsi, xristianlığın göylərdə yaşamaq ruhi tamamilə bu nöqtədə birləşir və cavidani bir həyat arzusilə daimi şadlıq təmənnasilə tanrı tanımaz ərəbdə bir xudbinlik (eqoizm) fikri qabardır. Peyğəmbərin təkcə axirət 1 məsələsi deyil, bəlkə bütün allah və metafizik fəlsəfə ünsürləri tamamilə ya Buddanın fəlsəfəsindən və yaxud Hindustanda məşhur altı fəlsəfə məktəbinin birini təşkil edən sufi ruhlu “Vedanta”dan alınmışdır. Buddaçıların təsvirincə nirvan – Nirvani sönmək, məhv olmaq, günahdan qurtarmaq və feyzlərə çatmaqdır. Zatən Məhəmmədin öldükdən sonra dirilmək məsələsində yenə də Buddanın maranı, yəni ölüm qorxusunu ona inananlar arasından qaldırmaq fəlsəfəsi gizlənmişdir, hər kəs ölümü özü üçün ən böyük bir səadət zənn edər və mömin şəxslər darifənadən dari-bəqayə köçməyə sevinərlər. Yeri gəlmişkən Cavidin və onunla da bir çox ondan əvvəlki şair və ədiblərimizin əsərlərində görünən və bu gün bir çox peyrəviləri olan Şərq sufiliyi yenə də məzkur “Veda”dan, yəni Hindustan metafizik fəlfəsindən alınmasını göstərəlim. Peyğəm- bər özü fəlsəfənin bir qismini aldısa onun ardınca gedənlər, işbu fəlsəfənin mütəbaqi qismini aldılar və bütün Şərqə yaydılar. Mət- ləbin anlaşılması və sözümüzün müdəlləl olması üçün “Vedanta” 2
edilir. Burada “mərifət” insanların aləmi-mənadə tanrı ilə qavuş- masından ibarətdir.
1 Axirət sözü hinduscadan alınmış Sanskritcə də axirət: inananlar üçün 4-cü ticarət dərəcəsidir. – H.Z. 2 Brahman (Brahma nam) da bunun izahnaməsi və əlavəsidir. Brahmanın hind əsatirindən ən ülvi zatıdır. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 120
Burada “arif” ilə “məruf” arasında tam bir eyniyyət əmələ gəlir. İştə buradan Peyğəmbərin merac məsələsi haradan gəldiyi də anlaşılır, zənnindəyiz. Bir az da ötəyə gedəlim. Bu həqiqət elmi üç formul ilə “Vedanta”da göstərilir 1 . Bir
(mövcud olan yalnızdır – şəriki yoxdur). İki (O – sən özünsən (Tat-tuamasi). Üç (Bən özüm – Brahmanam (Brahman) (ahm brahmanasini) mövcudatın ayrı-ayrı görünməsi insanların məri- fətdən uzaq olması nəticəsidir.
demək “irənlər”in ən yüksəyi fənafillahə yetişənlər olacaqdır. İmdi bütün Peyğəmbərin din, tanrı, axirət və metafizik fəlsə- fəsini alınız, onun ardınca da islamda vücudə gələn sufilik fəlsə- fəsini bunun yanına qoyunuz; tamamilə Budda ilə Hindustan “Vedanta” fəlsəfələrindən kopya edildiyinə qail olacaqsınız. Bun- lar ilə bərabər ərəbin sə xülyapərəst olmadığını nəzərə aldıqda, Peyğəmbərin yaratmış olduğu din fəlsəfəsinin öz mühiti için nə qədər yapma, nə qədər qondarma olduğunu görəcəksiniz. Lakin Peyğəmbərin bu kibi xəyalxanasına yerləşmiş mütə- zadd fikirlərin heç birisi həyati deyildir. Bunlar ancaq müəyyən bir müddət üçün, xəlqin beynini qızdırmaq üçün lazımdı. Pey- ğəmbər də öz məqsədinə çatdı. Ərəbistanda istədiyi kibi bir ərəb ittihadi yapmağa çabaladı. Fəqət cəmiyyət həyatı iqtisadi inkişafı və ictimai təzadlar öylə bir sarsılmaz yolda idilər ki, xülyapə- rəstlik ilə heç bir zaman onları dəyişmək olmazdı. Nəticədə ki, get-gedə din təbliğatı sönməyə başladı, kitlə isə öz iqtisadi quru- luşuna baxdı. Siniflər arasındakı uçurum daha da qorxunc bir şəkil aldı. Ona görə də din və etiqad üzərinə qurulmuş ümumfəl- səfə sistemləri iqtisadiyyat yanında şam kibi əriməyə başladılar.
1 Böyük ensiklopediya. Beşinci A. cildi. 694 səhifə. – H.Z. 2 Rəngsizlik rəngə əsir olduğundan, Musa (ümməti) Musa (ümməti) ilə vuruşdu. Beyt Cəlaləddin Ruminindir – Həmid Məmmədzadə.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 121
Bundan bir nəticə çıxara bilərik: ictimai əxlaqı devirmək istə- yənlər əvvəlcə iqtisadi quruluşu və ictimai qüvvələrin yekdigərilə olan münasibətini dəyişdirməlidir. Əks-halda heç bir əsaslı inqilab yaratmaq olmayacaq. Cavidin yaratmış olduğu Peyğəmbər dəxi Ərəbistana bir qasırğa kibi gəldi, bir tərəfi titrətdi və hətta tarixi-bəşəriyyətə də bir parça soxuldu və yenə Ərəbistanın qum- sallığında ümumi məmləkəti ilə yox oldu, getdi. Tarixin təsadüfi qüvvətli simalarından sayılan Napalyon, Teymurləng, həp bu qismidəndir. Bunlar tarixin mexanizməsini bilmədikləri üçün müvəqqətən bir tufan qoparmışlar. Fəqət hər tufan söndüyü kibi bunlar da sönüb getməyə məcbur olmuşlardır.
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|