Uot heydəR ƏLİyevin nitqində MÜRƏKKƏb cüMLƏLƏRDƏN İSTİfadə Üsullari
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- РЕЗЮМЕ СЛОВО «МУЭЛЛИМ» КАК ФОРМА ОБРАЩЕНИЯ Эминли Б.И. Ключевые слова
- SUMMARY THE WORD "TEACHER" AS AN APPLİCATİON FORM Eminli B.İ.
- UOT MAHMUD KAŞĞARİNİN “DİVANÜ LÜĞAT-İT TÜRK” ƏSƏRİNDƏ ATALAR SÖZLƏRİ VƏ ZƏRB MƏSƏLLƏRDƏ İŞLƏNƏN İSMİ BİRLƏŞMƏLƏR
|
UOT MÜƏLLİM SÖZÜ MÜRACİƏT FORMASI KİMİ EMİNLİ BÖYÜKXANIM İBRAHİM qizi Sumqayıt Dövlət Universiteti , baş müəllim e-mail:
İnsanlar arasında ünsiyyət vasitəsi olan dil məhz sözlərin seçilməsi əsasında ortaya çıxır. Ədəbi dildə və eləcə də adi danışıq dilində fikrin səlis, təsirli, nəzakətli ifadəsi üçün sözlərin seçilməsi və yerində işlədilməsi əsas şərtlərdəndir. Bədii əsər ancaq o zaman müvəffəqiyyətli olur ki,bütün ədəbi-bədii priyom və vasitələrin bacarıqla işlədilməsi ilə yanaşı onun dili də gözəl və axıcı olur, oxucunu həyəcanlandıra bilir, onu cəlb edir. Bütün bu deyilənlərin hamısında söz əsas yer tutur. Məhz buna görədir ki, böyuk sənətkarlar xalqın mənəvi xəzinəsinin – doğma dilinin qiymətli incisi olan sözə böyük ehtiram və ehtiyatla yanaşmış, ondan xüsusi diqqət və məharətlə istifadə etmişlər. Cəmiyyətdə yaşayan hər bir fərd cəmiyyət üzvləri ilə daim ünsiyyətdə olur. Bir fərdin sözü başqa bir fərdə necə təsir edir, onda hansı psixoloji durumu yaradır? Bu, birbaşa ünsiyyətin xarakterindən, tutumundan və qarşılıqlı münasibətin formasından asılıdır. Çünki ünsiyyət həm də psixoloji aktdır və burada hər şey psixolinqvistik amillərə tabedir. Necə danışmağımız, deyiliş tərzimiz haqqında daim düşünməyimiz lazımdır. Əgər adam söylədiyi fikri məqsədyönlü müraciətlə, təbii bir intonasiya ilə zənginləşdirirsə, analoji olaraq, onun həmsöhbəti də eşitdiyi nitqdə təkcə mətni deyil, məqsədi, başqa sözlə, son nəticəni də qavrayır. Məşhur sənətçi Stanislavski bu məsələni – «mətn və mətləb» ifadəsi ilə çox dəqiq müəyyənləşdirmişdir 8, 68 . Burada mətn tələffüz edilən bütün sözlər, mətləb isə hər cür ifadə vasitələrindən istifadə edərək bildirmək istədiyimiz fikirdir. Teatr təcrübəsindən məlumdur ki, mətləb mətndən zəngin, dolğun və mürəkkəb olur. Eyni bir mətn tamamilə müxtəlif mətləbləri (fikirləri) ifadə edə bilər. Təkcə «bəli» sözündən ibarət adicə bir mətn müxtəlif mənaları – həm sual, həm inamsızlıq, həm təsdiq, həm də etiraf mənasını bildirir. Qeyd edək ki, bu məsələdə heç də hər şey öz yerində deyildir. Köhnə qaydalar bizə yaramır, elmi cəhətdən əsaslandırılmış yeni qaydalar isə yoxumuzdur. Biz isə tez-tez belə bir vəziyyəti görüb təəssüflənirik ki, qabaqcıl cəmiyyətimizin əsasını təşkil edən yaxşı insanlar heç də həmişə bir-biri ilə bizim istədiyimiz qədər yaxşı rəftar etmirlər. Bu mühüm ictimai məsələdə nəyi isə əldən vermişik, indi özümüz onun əziyyətini çəkirik 7, 52 . Daim inkişafda olan cəmiyyət üçün davranış qaydaları yaratmaq o qədər də asan deyil. Belə bir kompleksi formalaşdırmaq üçün ilk növbədə mövcud ünsiyyət formalarını qaydaya salmaq, normal cəmiyyətin mühüm atributlarından biri olan davranış qaydalarını sistemləşdirmək lazımdır. İnsanın gündəlik davranışı onun, ümumiyyətlə, dünyaya, adamlara, müasir cəmiyyətə necə baxmasından asılıdır. Nitq mədəniyyəti hər hansı bir xalqın ümumi mədəniyyətinin qırılmaz, üzvi bir hissəsidir.Ədəbi dil problemləri nitq mədəniyyəti məsələləri ilə üzvi vəhdət təşkil edir. Bu, təsadüfi deyil. Seçmə və əvəzetmə prinsipləri əsasında müəyyənləşən normalar ədəbi dili ümumxalq danışıq dilindən ayırır, sistem daxilində sistem yaranır ki, bu da dildən şüurlu istifadənin yeni mərhələsi kimi meydana çıxır. Əlbəttə, bu proses uzun,mürəkkəb bir əməliyyatın, kortəbii və şüurlu, obyektiv və subyektiv amillərin dialektik əlaqəsi zəminində yaranır. Xalqın tarixi kökləri onun mədəniyyətində və eləcə də dilində, bəlkə də, elə ilk növbədə dilində öz əksini tapır. Məhz mədəniyyət vasitəsilə biz dilimizin, ədəbiyyatımızın inkişaf tarixini Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi Cild 11 №3 2015
20
öyrənir, tarixi şəxsiyyətlərin həyat və fəaliyyətilə tanış olur, milli dəyərlərimizi yaşadır və mənimsəyirik. Bütün bunları isə əsas ünsiyyət vasitəsi kimi cəmiyyətdə fəaliyyət göstərən dil özündə əks etdirir, bugünkü və gələcək nəsillərə çatdırır. Sivilizasiyanın müasir inkişafı dövründə, vətəndaş cəmiyyəti quruculuğunun möhkəmləndiyi bir zamanda mədəniyyət məsələlərinin öyrənilməsinə diqqət daha da gücləndirilməlidir. Millətin və bəşəriyyətin xilası mədəniyyətdədir. Milli mədəniyyətimizin təcəssümü kimi ortaya çıxan və eləcə də milli dəyərlərimizin daşıyıcısı və ötürücüsü sayılan Azərbaycan ədəbi dili uzun tarixi inkişaf yolu keçməsinə baxmayaraq, praktik cəhətdən bügünkü nitqimizlə reallaşan, bəzi araşdırmalara ehtiyacı olan müxtəliflikləri, çoxvariantlıqları, çoxmənalıqları özündə əks etdirir. Dil cəmiyyətdə ilk növbədə insanlar arasında ünsiyyətə xidmət edir. Münasibətlərin formalarından asılı olaraq ünsiyyətin səviyyələri də müxtəlif olur. Ünsiyyətin məna səviyyəsi ilə anlam səviyyəsi arasında, informasiya və təsir aspektləri arasında kontekslə, bütün anlam şəraiti ilə müəyyən edilən sıx qarşılıqlı əlaqə vardır. Bu əlaqəni informasiya və bu informasiya ilə necə hərəkət etmək haqqında göstəriş, əmr arasındakı əlaqə kimi təsəvvür etmək olar.Beləliklə, əgər məna özündə ümumi informasiya daşıyırsa, anlam ünsiyyətə girənlər arasında əlaqəni göstərir, nitq davranışını təşkil edir və istiqamətləndirir, çoxvariantlı, çoxmənalı, konkret, təsirli səciyyə yaradır. Nitq insana məxsusdur. İnsan öz nitqini unikal fərdi şəxsiyyət kimi, özünəməxsus səciyyəvi əlamətlərin daşıyıcısı kimi, emosiyaların və temperamentin, fərdi ifadə keyfiyyətlərinin sahibi kimi ifadə edir. Həm fərdi və səs xüsusiyyətləri, həm də psixoloji durum, zahiri görkəm və davranış keyfiyyətləri – səciyyəvi şəxsiyyətin təzahür etməsi üçün vacib olan bütün bu keyfiyyətlər insana təbiətdən verilir. Müxtəlif fəaliyyətlərdə bir-biri ilə eyni olan, bir-birini təkrar edən nitq mümkün deyildir. Nitqin xarakteristikaları mütəhərrikdir. Nitqin formaları və strukturu nitq şəraitindən və nitqin motivindən, insanın psixoloji və fiziki vəziyyətindən, tərəf-müqabillər arasındakı münasibətlərin səciyyəsindən asılı olaraq dəyişir. Azərbaycan dili inkişaf edib zənginləşdikcə onun lüğət tərkibində digər söz qrupları ilə yanaşı, müəyyən müraciət formaları da meydana gəlmişdir. Hələ qədim dövrlərdən dilimizdə şəxs adlarını, qohumluq münasibətlərini, insanların cəmiyyətdəki mövqeyini, sənət və peşəsini, məşğuliyyətini, dərəcəsini, rütbəsini, həmçinin, adamların milli, yaxud yaş mənsubiyyətini, qarşılıqlı əlaqəsini bildirən sözlərdən müraciət forması kimi istifadə olunduğu məlumdur. Təbii ki, müəyyən zaman keçdikcə qarşılıqlı ünsiyyət üçün zəruri sayılan nitqin aydınlığını, dəqiqliyini təmin edən bu müraciət formaları daha da təkmilləşmişdir. Burada bir ailə üzvləri, qohum-əqrəba arasında müraciətdə işlədilən adi, ənənəvi sözləri deyil, ilk növbədə geniş məna tutumuna malik, artıq rəsmi şəkil almış müraciət vasitələri nəzərdə tutulur. Belə sözlər həm cəmiyyətin, həm də dilin inkişafının nisbətən sonrakı mərhələlərinin məhsuludur. Buna görə də tarixi hadisələr, ictimai həyatda baş verən dəyişikliklər bu sözlərin də dəyişməsinə səbəb olmuşdur. Bu baxımdan, müraciət vasitələrində çoxvariantlılıq, müxtəliflik, pərakəndəlik yaranmışdır. Bu, hamı tərəfindən qəbul edilib istifadə olunan vahid müraciət formalarının tarixi kateqoriya səciyyəsi daşıdığına əsaslanır. Müraciət formaları, eyni zamanda, termin mahiyyəti daşıdığına görə də onları vaxtaşırı nəzərdən keçirmək, dilimizin müasir inkişaf səviyyəsi, nitq mədəniyyətinin tələbləri baxımından götür-qoy etmək zərurəti qarşıya çıxır. Müraciət nitqdə emosional təsir vasitəsidir. İnformasiya vasitələrinin sürətlə artdığı bir zamanda yazı dilinə nisbətən şifahi dilin, yaxud danışıq dilinin işləkliyi yüksəlir. «Əgər bir zamanlar Azərbaycan danışıq dili Azərbaycan yazı dilinin təsirinə məruz qalırdısa, bu gün əksinədir: danışıq dili yazı dilinə əhəmiyyətli təsir göstərir. Təsadüfi deyildir ki, hər hansı informasiya, adətən, mətbuat səhifələrinə çıxmamışdan əvvəl radioda, televiziyada, müxtəlif xarakterli, miqyaslı yığıncaqlarda və s. (çox zaman məhz birinci şəxsin dilindən) səslənir. Azərbaycan dilində danışan radioların, televiziyaların sayı bu dildə yazan qəzetlərin, jurnalların Müəllim sözü müraciət forması kimi 21
sayını keçməsə də, etiraf etməliyik ki, dinləyənlərin auditoriyası oxuyanların auditoriyasından çox- çox genişdir» 3, 4 . Dilimizdə müraciət forması kimi çox geniş yayılmış «müəllim» sözünə diqqət yetirək. Əvvəlcə bu ərəb mənşəli sözün leksik mənasına nəzər salaq. Ümumiyyətlə, «müəllim» sözü elmli deməkdir. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasında müəllim anlayışı belə şərh edilir: «Müəllim – ümumtəhsil, texniki peşə, orta ixtisas məktəblərində və ya ali məktəbdə hər hansı fənni tədris edən pedaqoji işçi» 2, 120
. Burada müəllimlik yalnız hər hansı fənnin tədrisi ilə məhdudlaşdırılır. Halbuki müəllimlik hər hansı fənn üzrə biliklərin öyrədilməsi ilə bitmir. Müəllimin başlıca vəzifələrindən biri həm öyrətdiyi biliklər vasitəsi ilə, həm də pedaqoji prosesin digər imkanlarından istifadə edərək şagirdlərə (tələbələrə) hərtərəfli tərbiyəvi təsir göstərməkdən ibarətdir. İkincisi, təhsil müəssisələrində çalışan bəzi mütəxəssislərin baza təhsili pedaqojidir, bəziləri isə heç pedaqoji təmayüllü kurslardan da keçməmişlər. Mənbələrdən bəziləri müəllimliyi bu və ya digər fənnin tədrisi ilə məhdudlaşdırır; bəziləri müəllimləri ümumtəhsil çərçivəsinə salır; bəziləri müəllim anlayışında pedaqoji təhsilin vacibliyinə məhəl qoymur; «Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti»ndə «müəllim» sözünün izahına diqqət yetirək: «Müəllim, is. ər . 1. Məktəbdə hər hansı bir fəndən dərs deyən adam…// Nəsihət verən, öyüd verən, öyrədən, ağıl verən. 2. Hörmət üçün adlara qoşularaq deyilir. 3. Hər hansı sahədə nüfuz sahibi olan, başqalarına nümunə ola bilən adam, ustad.» 1, 356
. Hazırda müəllim sözü çox geniş məna tutumuna malikdir. Hamımıza məlumdur ki, peşəsindən asılı olmayaraq layiqli hörmət qazanan şəxsə müraciət edəndə xalq arasında dilə gətirilən ilk söz müəllim olur. Etiraf edək ki, indi bu söz daha çox müraciət forması kimi işlənir. Məsələn:
5, 329 . -Dadaş müəllim, neçədən bağlayırsınız? 5, 27
. Əziz Teymur müəllim, bu təmtəraqlı və pafoslu sözlər üçün məni bağışlayın 5, 46
. Dadaş müəllim, mən belə şeylərdə yaman vasvasıyam 5, 113 . Nə var, nə yox, ay Muxtar müəllim? 5,
293 . – Nə zəhməti var, Bəhlul müəllim, – deyə o, ahəngindən zərrəcə belə narahatçılıq hissi olunmayan həlim səslə cavab verib, geri döndü 6, 188 . Deməli, peşə və sənətindən, ümumiyyətlə, cəmiyyətdə tutduğu mövqedən asılı olmayaraq, müxtəlif təbəqələrin nümayəndələrinə də müraciətdə bu sözdən istifadə olunur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, dünyada belə bir xalq yoxdur ki, orada böyük nüfuzu olan hər hansı şəxsə müraciət edəndə müəllim sözü işlədilsin. Bu xüsusiyyət yalnız Azərbaycan xalqına məxsus olduğundan milli mənəvi dəyərə çevrilmişdir. Lakin bundan sui-istifadə etmək olmaz. Müraciət zamanı müəllim sözünün də yerini bilmək lazımdır. «Ara-sıra yumoristik səhnəciklərdə də «müəllim» sözünün hallandırılması təsadüfi deyildir. Bu, bir tərəfdən gülüş doğurmaq məqsədini güdürsə, digər tərəfdən həmin sözün yerli-yerində işlədilməməsinə işarədir, daha doğrusu etiraz əlamətidir.» 4, 4
. Çox güman ki, müəllim sözünün bir çox peşə, sənət sahiblərinə, böyük nüfuz sahiblərinə müraciət kimi işlənməsinin əsas səbəbi müəllimlik sənətinin digər peşə və sənətlərdən, müəllimin isə digər peşə, sənət sahiblərindən uca tutulmasıdır. Nəzərə alınmalıdır ki, müəllimin bilikləri və mənəvi keyfiyyətləri xalqımızın və bəşəriyyətin əldə etdiyi başlıca nailiyyətlərdir. Müəllim əxlaqi cəhətdən qüsursuz olur, dediyi sözün və atacağı addımın nə ilə nəticələnəcəyini əvvəlcədən ölçüb- biçir. Müəllim şəxsiyyətində tələbkarlıqla hörmət vəhdətdə olur. Müəllim vətəncanlı olduqda təbliğ etdiyi biliklər və mənəvi keyfiyyətlər milli və bəşəri xarakter daşıyır. Beləliklə, müəllim – gənc nəsli sistemləşdirilmiş milli və bəşəri dəyərlərlə məqsədyönlü, planlı və mütəşəkkil şəkildə silahlandırmaq yolu ilə nəsillər arasında mənəvi əlaqə yaradan, xalq təsərrüfatının, elmin, mədəniyyət və incəsənətin sonrakı inkişafına güclü təkan verən pedaqoji
22
təhsilli işçidir. Müəllim sənətinin bütün sadalanan müsbət xüsusiyyətləri müəllim sözünün müraciət forması kimi işlənməsinin əsas səbəbidir. Dahi bəstəkar və dramaturq Ü.Hacıbəyov yazırdı: «Müəllimlik vəzifəsi çox çətin və ən məsuliyyətli bir vəzifədir. Hər adam onun öhdəsindən gələ bilməz və hər adama müəllim deyib, uşaqları ona tapşırmaq böyük xatadır… Tərbiyə işində cüzi bir səhlənkarlıq uşağın gələcəyini pozub evini yıxar.» 1960-cı illərdə müəllim sözü qeyri-rəsmi, 1980-ci illərdə isə rəsmi və qeyri-rəsmi müraciət forması kimi istifadə edilirdi. Təbii ki, ayrı-ayrı şəxslərə müəllim sözü ilə yox, peşə, sənət və ya vəzifəsinə uyğun sözlərlə müraciət etmək daha münasibdir. Məsələn, həkim, şair, rəssam, müəllim və s. Müxtəlif peşəli və vəzifəli şəxslərə müəllim sözü ilə müraciət konkretlik yox, ümumilik yaradır. Müxtəlif peşəli, vəzifəli şəxslər eyniləşdirilir, onlar arasında fərq qoyulmur. Belə ki, müəllimi şairdən, həkimdən, mülki şəxsdən, hərbiçidən və başqalarından ayırmağa imkan vermir. Bu gün müraciət formaları içərisində daha geniş yayılmış müəllim sözü radio və televiziyada, mətbuatda daha çox ziyalılar tərəfindən istifadə olunur. Dilimizdə hörmət, sayğı mənasında müraciət forması kimi işlənən müəllim sözü yerini sabitləşdirmişdir. Bu da təbii ki, bu sözün mənbə dildəki mənası ilə əlaqədardır. Təbii ki, Azərbaycan dilinin hər bir cəhətdən imkanları genişdir. «Dilimiz lüğət tərkibinin zənginliyi, ifadə vasitələrinin səlisliyi baxımından dünyanın bir çox dillərindən, o cümlədən, türk dillərindən xeyli fərqlənir. Odur ki, müraciət forması kimi, yerinə görə vətəndaş sözündən də, həkim sözündən də, hakim sözündən də, hətta tamaşaçı, dinləyici, oxucu, sürücü, sərnişin, alıcı, satıcı və s. sözlərindən də istifadə edilməsi mümkündür və məqsədə uyğundur. Əsas məsələ odur ki, hər bir söz yerini tapsın, nitqin ümumi ahəngi pozulmasın» 4, 4
.
ƏDƏBIYYAT 1. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti: 4 cilddə, III c., Bakı: Elm, 1983, 556 s. 2.Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: 10 cilddə, VII c., Bakı: Elm, 1984, 544 s. 3. Cəfərov N.Q. Danışıq dili: «Mən»in müraciət mədəniyyəti. // Ədəbiyyat qəzeti, 2000, 8 dekabr, s. 4 4.. Qasımov M.K. Dilimizdə işlədilən bəzi müraciət formaları haqqında// Azərbaycan, 1998, 25 sentyabr, səh. 6 5. Anar. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Lider, 2004, 416 s. 6. Xəzri N.Ə. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə, I c., Bakı: Lider, 2004, 264 s. 7. Формановская Н.И. Вы сказали «здравствуйте». // Речевой этикет в нашем общении. 3-е издание, М.: Знание, 1989, 156 с. 8. Чихачев В.П. Культура речи и стиль устного выступления. М.: Знание, 1977, 138 с.
В статье рассмотрено слово «муэллим» (учитель) как форма обращения. Указаны цель и место употребления этого слова в качестве формы обращения, так как формы обращения оказывают большое влияние на общую культуру речи. Müəllim sözü müraciət forması kimi 23
SUMMARY THE WORD "TEACHER" AS AN APPLİCATİON FORM Eminli B.İ.
In the article the word "teacher" has been looked through as an application form. The aim and place of the use of the word was indicated as an application form. So the application form influences greatly and directly on every person’s speech habits. .
Daxil olma tarixi: Ilkin variant 14.05.2015
Son variant
Eminli B.İ. 24
MAHMUD KAŞĞARİNİN “DİVANÜ LÜĞAT-İT TÜRK” ƏSƏRİNDƏ ATALAR SÖZLƏRİ VƏ ZƏRB MƏSƏLLƏRDƏ İŞLƏNƏN İSMİ BİRLƏŞMƏLƏR ZEYNALOV RAMİL SAMƏDDİN oğlu Sumqayıt Dövlət Universiteti, doktorant e-mail: ramil-zeynalov-1982@mail.ru
atalar sözü, zərbi-məsəl. Söz birləşmələrinin daha doğru izahı üçün ilk növbədə onların təsnif prinsiplərini müəyyənləşdirmək lazımdır. Y.Seyidov yazır: “Hər bir elm sahəsində, hər bir problematik məsələnin tədqiqində olduğu kimi, söz birləşmələrinin hərtərəfli və düzgün izahı üçün onların təsnif edilərək qruplaşdırılması mühüm əhəmiyyətə malikdir. Təsnifat tədqiqat obyektini əhatə etmək, dəqiqləşdirmək və düzgün başa düşmək üçün ən əhəmiyyətli vasitələrdən biridir” 1, 142
.
Söz birləşmələrini müxtəlif prinsiplər əsasında qruplaşdırmaq və təhlil etmək olar. “Söz birləşmələrinin bu və ya başqa şəkildə qruplaşdırılaraq öyrənilməsi tədqiqatın ümumi istiqamətindən, məqsədindən, tədqiqatçının üslubundan çox asılıdır. Bununla yanaşı, burada söz birləşmələrinin təbiətinə və tələbinə də fikir vermək lazım gəlir. Söz birləşmələrini qruplaşdırarkən ən əhəmiyyətli, ən mühüm əlamətlər nəzərə alınmalıdır” 1, 142 . Bu mənada dilçilik ədəbiyyatında söz birləşmələrini sintaktik əlaqələrə görə, predikativliyə görə, sərbəst və sabit olmasına görə, əsas tərəfin ifadə vasitəsinə görə və s. prinsiplərlə bölünür. Fikrimizcə, söz birləşmələrinin əsas tərəfə görə təsnifi daha məqsədəuyğundur və biz bu prinsipi əsas götürürük. Bu birləşmələrin sayı məsə- ləsində də dilçiliyimizdə müəyyən fikir ayrılığı vardır. Belə ki, dilçilərin bir qismi söz birləşmələrindən danışarkən zərfi birləşmələri də ayrıca qrup kimi qeyd etsə də, bəzi dilçilər bunu qəbul etmir. Buna səbəb isə dilimizdə zərfi birləşmələrin nisbətən az işlənməsidir. Lakin qeyd olunmalıdır ki, əgər vahid prinsip tətbiq etsək, zərflər də özlərinə bir qrup sözü tabe edə bilir və birləşmə yaradır. Bu səbəbdən onların sayı az olsa da, zərfi birləşmələr da dilimizdə ayrıca qrup kimi tədqiq olunmalıdır. “Söz birləşmələrinin formalaşmasında birləşmələrin hər iki komponenti rol oynayır, lakin söz birləşməsinin ümumi mənsubiyyəti, əsas xüsusiyyəti birləşmədəki tabe edən, mərkəzləşdirici sözlə müəyyənləşir. Bu cəhətdən söz birləşmələrini, adətən, üç qrupa ayırırlar: 1) ismi birləşmələr; 2) feili birləşmələr; 3) zərfi birləşmələr 1, 180
.
“İsmi birləşmələrin əsas aparıcı sözü isimlərdən, feili birləşmələrinki isə feillərdən ibarət olur. Məsələn, məktəb direktoru, kolxoz sədri, gələn adam və s. birləşmələr ismi, məktub yazmaq, kitaba baxmaq, “gələcək gün” romanını oxumaq, mən gələndə, dərsə gəlmək və s. feili birləşmələrdir. Zərf birləşmələri, ümumiyyətlə, dildə az işlənsə də hər halda onların da müəyyən rolu vardır. Belə birləşmələrin bir tərəfi zərf, o biri tərəfi başqa sözlərdən ibarət olur; məsələn: həyətdən uzaq, evdən aşağı, məktəbdən kənar, səhər tezdən və s.” 2, 209-210 . Söz birləşmələrinin mühüm bir qismini ismi birləşmələr təşkil edir. “Əsas tərəfi adlardan (isim, sifət, say və əvəzliklərdən) ibarət olan birləşmələrə ismi birləşmələr deyilir” 3, 47 . Bəzi
müəlliflərin fikrincə, ismi birləşmələrin əsas tərəfi ya isim, ya da isimləşmiş digər sözlər olur. Fikrimizcə, bu yanaşma heç də doğru deyil. Məsələn, N.Məmmədov yazır: “Qeyd olunduğu kimi, ismi birləşmələr onlarda olan əsas aparıcı sözlə, yəni ikinci tərəfdə işlənən sözlə müəyyənləşdirilir. Belə olduğu halda ismi söz birləşmələrində birinci tərəfdə işlənən söz və ya sözlərin hamısı nitq hissəsi ilə işlənməsindən asılı olmayaraq, ikinci tərəfdə işlənən söz ya isim ya da isimləşmiş Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi Cild 11 №3 2015
25
(substantivləşmiş) söz olmalıdır” 4, 296
. Lakin qeyd olunmalıdır ki, bəzi ismi birləşmələr vardır ki, onlardakı əsas tərəf sifətlə ifadə olunur, amma bu sözlər substantivləşmir. Məsələn, əlləri bağlı,
tanınmış dilçi alim ismi birləşmələrin substantivə və atributiv modellər əsasında formalaşdığını qeyd edir. İsmi birləşmələrin bir qismi substantiv, bir qismi atributiv model əsasında qurulur. Ona görə də ismi birləşmələri iki qrupa ayırmaq olar: a)
isimləşmiş nitq hissələrindən (sifət, say və əvəzliklərdən) ibarət olur; məs.: daş divar, şüşə qab, yaşıl çəmən, uca çinar, iki il, xeyli adam, dağlarda döyüş, ellərə yaraşıq, uzaqdan məktublar, vətəndaşləq borcu, çiçəyin ətri, axan su, çağlayan bulaq; almanın qırmızısı, meyvənin yetişmişi, uşaqların bir neçəsi, cərgələrdən ikincisi və s. Bu cür birləşmələrə M.Kaşğarinin əsərində də tez-tez rast gəlmək olur. Məsələn: Alp adam düşmən qarşısında, ağciyər adam isə döyüşdə bəlli olar 7, 115 ; Yaxşı paltarı özün gey, dadlı yeməyi başqalarına yedirt, qonağa yaxşı hörmət elə ki, adını-sanını el-obada yaysın 7, 119 ;
7, 155
; Zülm evin qapısından girsə, ədalət və insaf bacadan çıxar 8, 46 ; Pişik asılı yağa əli çatmayanda deyər: elin malı mənə yaraşmaz 8, 134
. “Divanü lüğat-it türk” əsərində işlənən atalar sözləri və məsəllərdən seçilmiş bu nümunələrdə ismi birləşmələr işlənmişdir. Bu birləşmələrin əsas tərəfi isə isimlərdən ibarətdir. Əsas tərəfi isimlər və ya isimləşmiş nitq hissələri ilə ifadə olunan bu cür birləşmələr substantiv birləşmələr adlanır. Substantiv birləşmələrin asılı tərəfi isim, sifət, say əvəzlik, feili sifət və zərflə ifadə olunur. b)
-ik, -uq, -ük və s. şəkilçili düzəltmə sifətlərlə) ifadə olunur. Yuxarıdakı birləşmələrdən fərqli olaraq, bu cür birləşmələr atributiv birləşmələr adlandırılır. Məsələn, durna gözlü, gözləri bağlı, qapısı Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|