Türkçesi: Hilmi Ziya Ülken

ETİKA ÜZERİNE
12
Rijnsburg’da oturduğu sırada, 1661 yılından başlayarak, Spinoza geo­
metricilerin metoduna göre Tanrı hakkındaki doktrinini açıklamaya
12) Apphun’un önsözünden.

---

SPINOZA VE ETİKA ÇEVİRİSİ ÜZERİNE BİRKAÇ SÖZ 23
girişti.  Oldenburg’a  yazdığı  mektubun  bir  parçası  bunun  doğruluğunu 
gösteriyor ve Kısa Kitap’ın (Cours Traité) birinci ek bölümü ki, aşağı yukarı 
aynı  zamanda  yazılmıştır,  bu  cinsten  ilk  denemeleri  hakkında  hüküm 
vermemize imkân bırakıyor.
Bu  açıklayış  yolu,  hatırlayalım  ki,  Descartes  Felsefesinin  İlkeleri  adlı 
kitabındaki  açıklayış  yolunun  aynıdır  ve  Descartes’in  kendisi  de  İkinci 
İtirazlara Cevaplar’
ında bunu kullanmıştı.
Zihin  Reformuna  Dair  Kitap'ın
  ve  asıl  Etika’nın  bütün  dikkatli  okuyu­
cularına  pek  açık  görünen  sebeplerden  dolayı,  geometrik  yani  sentetik 
düzen  düşüncesi  tam  yetkinliğine  eriştikten  sonra,  Spinoza  tarafından 
doğru ve zorunlu düzen diye görülmekten geri kalamazdı. İşin doğrusu, o 
bu suretle birçok yanlış anlamalara sebep oldu.
Hazırlıksız olarak Etika’nın ilk sayfasını açan ve hakiki anlamını kav­
ramadığı cevher, sıfat, tavır tanımları, sonra aksiyomlar karşısında bulunan 
okuyucu,  kendisinin  gerçekten  çok  uzak  olduğuna  hükmeder.  Okuduğu 
kelimeler  zihninde  hiçbir  hayal  ve  hemen  hiçbir  düşünce  uyandırmaz; 
onlardan  sonra  gelen  kanıtlamalar,  reddedilebileceklerine  inanmadan, 
ona hiç tesir etmez: Spinoza Tanrıyı ve varoluşu, Tanrının varlığı mantık­
ça  zorunlu  olacak  ve  başka  türlüsü  de  imkânsız  olacak  surette,  önceden 
tanımlamamış  mıdır?  Soyut  kavramlar  üzerinde  böyle  akıl  yürütmelerle, 
bizim  için  gerçekten  önemli  olan  şeyler  göz  önüne  alınacak  ve  zihnin 
tasaları doyurulacak mıdır? Bu davranış anlamsız gibi görünüyor; birçok­
ları daha ilk sayfalarda yılıyor ve kitabı kapıyorlar. Filozof ve felsefe hakkın­
da yanlış anlayışları görünüşte mütevazı olan şöyle bir sözle ifade edilebi­
lir: “Ondan hiçbir şey anlamıyorum, fazla kuru; gerçi soyut spekülasyon­
lara bayılırım, ama kendimi bu işe verecek yatkınlığım yok.” Kitabı oku­
maya  devam  eden  ve  bitirenler  bile,  yazara  tam  hakkını  verirlerse,  çoğu 
kere onun deneye ayırdığı büyük payı göremezler ve kitaptaki gürültücü 
ve  bencil  olmayan,  geniş,  derin  ve  rahat  hayat  şiddetinin  harikasını  an­
cak uzun bir incelemeden sonra duyabilirler
13
.
Spinoza’nın maksadını belirten ve en yakın fikirlerini habersiz okuyu­
cunun  soyut  diye  hükmettiği  kavramları  derin  tahlili  ile  haklı  gösteren 
bir  girişle  işe  başlanması,  aksiyomlar  hakkında  mesela,  “Doğru  bir  fikir,
13)Burada zekâ yetmez. Renan’a göre Spinoza hayat fikrine ve gerçek duygusuna yabancı 
bir idealisttir. (1877’de La Haye’dan verilen nutuktan.)

---

24 ETİKA
bu fikrin objesi ile uyuşmalıdır”, gibi bir aksiyom (Vinci) hakkında peşin­
den  açıklama,  her  türlü  yorumlama  yanlışlığına  engel  olmadan,  Etika’nın 
okunmasını itiraz götürmez bir derecede kolaylaştırır ve Spinoza’nın tesi­
rini daha geniş bir çevreye yayardı.
İşe  yarayacağına  tamamen  inanmakla  birlikte,  bu  girişin  ve  bu  açık­
lamanın  yazarınca  Etika’ya  eklenmemiş  olmasından  dolayı  eseflenmek 
gerekip gerekmediğinden şüpheliyim. Zihin Reformuna Dair Kitap ve Mek­
tuplar,
  zannederim,  Spinoza’nın  düşüncesi  için  istenen  aydınlığı  hakika­
ten  meraklı  kimselere  vermektedir  ve  şüphe  yok  ki  o,  eserini,  zahmetle­
rine  acıyan  kimseler  için  yazmamıştır.  Etika’nın  son  satırları,  birkaç  keli­
meyi  değiştirerek,  okuyucuyu  aydınlatmaya  yarayabilir.  “Hakiki  mem­
nunluğa  götürdüğünü  gösterdiğim  yol  son  derece  çetin  görünüyorsa  da 
yine  oraya  girilebilir.  Ve  şüphesiz  çok  nadir  bulunduğu  içindir  ki  çok 
çetin  olması  gerekir.  Eğer  kurtuluş  elimizde  olsaydı  ve  ona  zahmetsizce 
ulaşılabilseydi, onun hemen herkesçe ihmal edilmesi nasıl mümkün olur­
du? Fakat güzel olan her şey, nadir olduğu kadar da güçtür.”
Rinsburgh’da oturduğu sırada Etika’nın ilk bölümünü ilk şekli ile yazdı 
ve  bazı  dostlarına  bildirdi.  Bu  konuda  Spinoza’dan  manevi  gıdasını  alan 
ve Küçük kitap kendisi için yazılmış bulunan Simon de Vries’ın tanıklığı­
na  sahip  bulunuyoruz.  Üstadın  çırakları  doktrinini  birlikte  incelemek 
için toparlanıyorlardı. Onlardan biri Rinsburgh’dan gönderilen metni oku­
yor ve elinden geldiği kadar şerh ediyordu; sıkıntılı noktalar birlikte ince­
leniyordu ve fazla bir zorluk karşısında kalırlarsa not alıyorlar, yazardan 
yazı  ile  açıklama  istiyorlardı.  Böylece,  bu  bilgiler  arasından  çıkardığımız 
mektupta, Simon de Vries üçüncü tanımı şaşırtıcı diye gösteriyor ve Spi­
noza’dan  8’inci  önermenin  üçüncü  scolie’sini  açıklamasını  diliyor.  Adı 
geçen  metin  kesin  yazılışta  10’uncu  önermenin  scolie’sine  aittir  ve  bu 
suretle  Spinoza’nın  sonradan  gerekli  gördüğü  düzeltmeler  hakkında  bir 
fikir ediniyoruz.
Spinoza’nın 13 Mart 1665’te Guillaume de Blyenbergh’e yazdığı mek­
tupta Etika’dan şöyle söz edilmektedir:
“Doğru  adam  deyince,  diyor  yazar,  herkesin  asıl  kendisine  ait  olan 
şeye  sahip  olmasını  devamlı  surette  isteyen  kimseyi  anlıyoruz  ve  henüz 
basılmamış olan Etika adlı kitabımda bu arzunun köklerinin, zorunlu ola­
rak  gerek  kendilerinde,  gerek  Tanrıdan  çıkarılmış  açık  bilgide  olduğunu 
kanıtlıyorum.”  Eserin  yazılışı,  görülüyor  ki,  bu  tarihte  çok  ilerlemiştir,

---

SPINOZA VE ETİKA ÇEVİRİSİ ÜZERİNE BİRKAÇ SÖZ 25
zira  onun  işaret  ettiği  teori  dördüncü  bölümün  36  ve  37’nci  önermele­
rinde açıklanmış bulunmaktadır.
Bununla  birlikte,  şu  noktayı  belirtmek  gerekir  ki,  kitabın  düzenlen­
mesi bizim bildiğimizden farklıdır; aynı 1665 yılının Haziran ayında yazıl­
mış başka bir mektubun gösterdiği gibi, dördüncü bölüm üçüncü bölüm­
le birleşmiştir. Spinoza bunu şu şekilde ifade ediyor: “Felsefemizin üçün­
cü bölümüne  ait bahislerden gerek  çevireni olmak isterseniz size, gerek­
se dostum de Vries’e yakında bir parça göndereceğim. Bu çalışmayı bitir­
meden önce, hiçbir şey bildirmemeye karar verdiğim halde, düşündüğüm­
den fazla zaman alacağı için, sizi bekletmek istemiyorum ve aşağı yukarı 
ilk 80 önermeyi size gönderiyorum.”
Etika’
nın üçüncü bölümü içinde şimdiki haliyle 59 önerme bulunuyor. 
Blyenbergh’e yazdığı mektupta bulunan işaretle adı geçen bu parçayı bir­
birine  yaklaştırınca  dördüncü  bölümün,  şüphesiz,  insanların  birbirleriyle 
münasebetlerine  ve  sistemin  kuruluşuna  dair  düşüncesi  için  Spinoza’ca 
verilen açıklamalar dolayısıyla, 1665’den sonra üçüncü bölümden ayrılmış 
olması  gerekir.  Böylece,  ikinci  bölümün  sonuna  doğru  Spinoza,  yalnızca 
dördüncü  bölümde  olanın  ondan  sonraki  bölümde  açıklanması  gerekti­
ğini haber veriyor. Bu parçanın değiştirilmesi gerekiyordu ve bunu yapma­
mıştır.
Başka bir notta -Tractatus  theohgico-politicus  ’ un notunda- daha  etraflı 
tafsilatı olan sebeplerle, Spinoza’yı Descartes Felsefesinin İlkeleri’nin yayım­
lanmasından  beri  (1663)  aşağı  yukarı  yalnız  başına  uğraştırmış  olan  ve 
acele  bitirilmesi  gerektiğine  kani  olduğu  çalışma,  yukarıda  bir  parçasını 
naklettiğimiz mektuptan biraz sonra terk edildi.