Türkçesi: Hilmi Ziya Ülken
Yüklə 1,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Nature Naturante
, Yaratılmış tabiat Nature Naturee karşılığıdır. Eskiden bu yerde Tabiat-i Fâtıra ve Tabiat-i Meftûre denirdi. 62 ETİKA Önerme XXX Fiil halinde sonlu ya da fiil halinde sonsuz olan bir zihin Tanrının sıfat larını ve Tanrının duygulanışlarını kavramalı ve başka hiçbir şey kavrama malıdır. Kanıtlama 6’ncı aksiyoma göre doğru bir fikir objesine uygun olmalıdır, yani ken diliğinden bilindiği gibi, zihinde objektif olarak bulunan şey zorunlu ola rak tabiatta verilmiş olmalıdır; halbuki tabiatta tek bir cevher yani Tanrı vardır (14’üncü önermenin sonucu); ve Tanrıda olanlardan başka (öner me 15), nitekim Tanrıda olan ve aynı önermeye göre, Tanrısız ne var olabilen, ne de tasarlanabilenlerden başka duygulanışlar yoktur; öyle ise fiil halinde sonlu ya da fiil halinde sonsuz bir zihin Tanrının sıfatlarını ve Tanrının duygulanışlarını kavramalı ve başka hiçbir şey kavramamalı dır. Önerme XXXI İster sonlu ister sonsuz olsun, fiil halinde zihin, nitekim irade, arzu, sevgi, vb. Yaratıcı Tabiata değil, Yaratılmış Tabiata nispet edilmelidir. Kanıtlama Gerçekten zihin deyine biz, kendiliğinden bilindiği gibi, mutlak Düşünceyi değil, fakat yalnız düşünmenin herhangi bir tarzını anlıyoruz ki, o arzu, sevgi, vb. gibi öteki tarzlardan ayrılır ve bunun sonucu olarak (tanım 5), mutlak Düşünce yardımıyla tasarlanması gerekir; düşüncenin ezeli ve sonsuz özünü ifade eden Tanrının bir sıfatı yardımıyla tasarlanmalıdır diyorum (önerme 15 ve tanım 6) ve bu o tarzda olmalıdır ki bu sıfat olmadan o ne var olabilsin ne de tasarlanabilsin ve bu sebepten (29’uncu önermenin scolie’si) onun, düşünmenin başka tarzları gibi Yaratıcı Ta biata değil Yaratılmış Tabiata nispet edilmesi gerekir. Scolie Burada fiil halinde bir zihinden söz etmemin sebebi, güç halinde, kuvve halinde başka hiçbir zihni kabul etmeyişim değildir; fakat, her türlü karı şıklıktan kaçınmak için, bizim en açık olarak algıladığımız şeyden, yani asıl bilme etkisinden söz etmeyi istedim, çünkü o bizim en açık olarak TANRI HAKKINDA 63 kavradığımız şeydir. Zira bilme etkisinden daha büyük bilgiye götüren hiçbir şeyi bilemeyiz. Önerme XXXII İradeye hür neden denemez, yalnızca zorunlu neden denebilir. Kanıtlama Zihin gibi irade de, düşüncenin bir tavrından ibarettir; ve bundan dolayı (önerme 28) her istek (volition) ancak başka bir gerektirilmiş ne denle var olabilir ve bir eser meydana getirilmesi gerektirilmiş olabilir, bu neden de yine bir neden tarafından gerektirilir ve sonsuzca bu böyle gider. Eğer bir iradenin sonsuz olduğu var sayılırsa, o da var olmak ve bir eser meydana getirmek için Tanrı tarafından gerektirilmiş olmalıdır ve bu Tanrının mutlak surette sonsuz bir cevher olması bakımından değil, fakat düşüncenin mutlak ve ezeli özünü ifade eden bir sıfatı olması bakımındandır (önerme 23). Öyle ise hangi tarzda tasarlanırsa tasarlan sın, sonlu ya da sonsuz bir irade, kendisinin var olması ve bir eser meyda na getirmesini gerektiren bir neden ister ve böylece (tanım 7), ona hür neden denemez, yalnızca zorunlu ya da zorlama neden denir. Önerme sonucu I Buradan şu sonuç çıkar ki: 1. Tanrı eserlerini irade hürlüğü ile meyda na getiremez. Önerme sonucu II Yine buradan şu sonuç çıkar ki: 2. İrade ve zihin Tanrının tabiatında hareket ve sükûnla ve mutlak olarak varlığı ve etkisi herhangi bir tarzda gerektirilmiş olan bütün şeylerle aynı münasebetle bulunmaktadırlar (önerme 29). Zira iradenin de, bütün öteki şeyler gibi, herhangi bir tarz da var olması ve bir eser meydana getirmesini gerektiren bir nedene ihti yacı vardır. Bir irade verilmiş olunca, ya da bir zihin verilmiş olunca, ondan sonsuzca şeyler çıktığı için, bundan dolayı denemez ki Tanrı irade hürlüğü ile hareket ediyor; nitekim hareket ve sükûndan bazı şeyler çık tığı için —ve bu eserler de sayısız olduğu için- Tanrı hareket ve sükûn hürlüğü ile etki yapıyor denemez. Öyle ise, irade tabiatın başka şeylerinden ziyade Tanrının tabiatına ait değildir, fakat onun Tanrı ile münasebeti 64 ETİKA hareket ve sükûnun Tanrı ile münasebeti gibidir ve onlar tanrısal tabia tın zorunluluğuna bağlıdırlar ve var olmaları, bir eser meydana getirme leri onun tarafından gerektirilmiştir. Önerme XXXIII Şeyler Tanrı tarafından meydana getirildikleri tarzdan ve düzenden başka hiçbir tarzda ve düzende meydana getirilemezler. Kanıtlama 16’ncı önermeye göre, her şey verilmiş diye varsayılan Tanrının ta biatından çıkar (önerme 16) ve herhangi bir tarzda var olması ve bir eser meydana getirmesi Tanrının tabiatının zorunluluğu ile gerektirilmiştir (önerme 29). Eğer, başka tabiatta şeyler var olabilseydi, ya da tabiat dü zeni başka olacak gibi bir eser meydana getirmeleri gerektirilebilseydi, o zaman Tanrı da başka tabiatta olabilmeliydi ve bundan dolayı (önerme 11), bu başka tabiatın da var olması gerekirdi ve bunun sonucu olarak da iki ya da daha çok Tanrı olabilirdi ki, bu da saçmadır (önerme 14’ün önerme sonucu I). Bu sebepten dolayı şeyler olduklarından başka bir tarzda ve başka bir düzende olamazlar. Scolie Yukarda gördüklerimizle, gün ışığından daha açık olarak kendilerine zorunsuz denebilecek şeylerin mutlak surette bulunmadıklarını göster dikten sonra, şimdi birkaç kelime ile zorunsuzdan ne anladığımı ve önce zorunlu ve imkânsızdan ne anlamamız gerektiğini açıklamak isterim. Bir şeye, gerek özüne nispetle gerekse nedenine nispetle, zorunlu denir. Zira, bir şeyin varlığı ya kendi özünden ve tanımından ya da verilmiş bir etker nedenden zorunlu olarak çıkar. Aynı nedenlerden dolayı bir şey imkân sızdır; ya gerçekten ya özü ya tanımında bir çelişiklik bulunur, yahut da bu şeyi meydana getirecek tarzda gerektirilmiş olan hiçbir dış neden bulun madığı için bu böyle olur. Şimdi bizdeki bilgi eksikliğinden başka hiçbir nedenden dolayı bir şeye zorunsuz denemez; özünde çelişme olduğunu bil mediğimiz, ya da kendisi hakkında hiçbir çelişmeyi içermediğini bildiğimiz bir şey nedenler düzenini bilmediğimiz için varlığını kesin olarak olumla yamasak da, derim ki, böyle bir şey bize asla ne zorunlu ne imkânsız gibi görünebilir ve bundan dolayı da ona zorunsuz ya da mümkün deriz. TANRI HAKKINDA 65 Scolie II Yukarda geçenlerden açıkça şu sonuç çıkar ki, şeyler Tanrıca üstün bir yetkinlikle meydana getirilmiştir, çünkü bu şeyler en yüksek derece den yetkin olan verilmiş bir tabiattan zorunlu olarak çıkarlar. Ve Tanrıya bu bakımdan hiçbir eksiklik isnat edilemez; zira bunu olumlamaya bizi zorlayan onun yetkinliğidir. Daha doğrusu, biraz aşağıda göstereceğim gibi, bunun aksinin olumlanmasından Tanrının üstün yetkinliği olmadı ğı sonucu çıkar; zira, eğer şeyler başka bir tarzda meydana getirilmiş olsa lardı, Tanrıya başka bir tabiatı, en yüksek derecede yetkin Varlığın göz önüne alınmasını ona atfetmeye bizi zorlayan bir tabiattan farklı bir ta biatı atfetmek gerekirdi. Fakat şüphe etmem ki birçokları bu görüş tar zını önce saçma diye reddederler ve onu incelemeye bile razı olmazlar; ve bunun sebebi yalnızca onların Tanrıya bizim tanımladığımızdan büs bütün başka bir hürriyeti vermeye alışmış olmalarıdır (tanım 7), yani mutlak iradeyi Tanrıya verme alışkınlıklarıdır. Ve ben hele hiç şüphe etmem ki, bu konuda düşünmek ve kanıtlamalarımın akışını vicdanlı bir görüşle incelemek isterlerse, Tanrıya atfettikleri bu türlü hürriyeti yalnız boş bir şey olarak değil, aynı zamanda bilime büyük bir engel olduğu için büsbütün reddederler. 17’nci önermenin scolie’sinde söylemiş olduğum şeyi burada tekrar etmeye ihtiyaç yoktur. Bununla birlikte onların lehine olarak, yine göstereceğim ki, iradenin Tanrının özüne ait olduğu kabul edilse bile, şeylerin Tanrıda yaratılmış olduklarından başka bir tarzda ve başka bir düzende yaratılamayacakları onun yetkinliğinden de pekâlâ çıkacaktır. Her şeyden önce asıl kendilerinin kabul ettiklerini, yani var olan her şeyin ne ise o olmasının yalnızca Tanrının emrine ve yalnız onun iradesine bağlı olduğunu göz önüne alacak olursak, bunu göstermek ko lay olacaktır. Gerçekten başka türlü olsaydı, Tanrı her şeyin nedeni olma yacaktı. İkinci olarak onlar Tanrının bütün emirlerinin ezelden beri yine Tanrı tarafından yerine getirilmiş olduğunu kabul ederler. Eğer başka türlü olsaydı Tanrıya eksiklik ve kararsızlık isnat edilmiş olacaktı. Ezelde ne zaman, ne önce, ne sonra vardır; öyle ise buradan yani sırf Tanrının yetkinliğinden, Tanrının başka bir şeyi emredemediği ve asla emretmemiş olduğu sonucu çıkar. Fakat diyeceklerdir ki, Tanrının olduğundan başka türlü bir âlem yapmış olduğu, ya da ezelden beri tabiat ve onun düzenine dair başka emirler verdiği varsayıldığı zaman dahi, bundan dolayı Tanrı da hiçbir eksiklik olduğu sonucu çıkmaz. Ben ise, onlar bunu söylerken 66 ETİKA Tanrının kendi emirlerini ister istemez değiştirdiğini de kabul ettikleri şeklinde cevap veririm. Zira, eğer Tanrı tabiat hakkında ve onun düzeni hakkında emretmiş olduğundan başka bir şey emretmiş olsaydı: yani tabiat konusunda başka bir şey istemiş, tasarlamış olsaydı zorunlu olarak şimdiki Zihninden başkası olacaktı. Ve eğer Tanrıya, özünden ve yetkinliğinden hiçbir şey değiştirmeksizin, başka bir zihin, başka bir irade atfetmeye imkân olsaydı, yine de yetkin kalmak üzere, yaratılmış şeyler konusundaki emir lerini şimdiki hale hangi sebeple değiştirenlesin? Zira, hangi tarzda tasar lanırsa tasarlansın, onun Zihni ve İradesi yaratılmış şeylere taallûk eder (aittir), her zaman kendi özü ve yetkinliği ile aynı nispettedir. Öte yandan, benim bildiğime göre bütün filozoflar Tanrıda güç halinde zihin olmadı ğı, yalnız fiil halinde bir zihin olduğu noktasında uyuşmaktadırlar; sonra madem ki onun Zihninin ve İradesinin kendi özünden ayrılmadığı nok tasında uyuşmaktadırlar, öyle ise buradan şu sonuç da çıkar ki, eğer Tan rıda fiil halinde başka bir zihin, başka bir irade olsaydı, onun özü de zo runlu olarak başka olacaktı; ve bundan dolayı (önce sonuçlamış olduğum gibi) eğer şeyler Tanrı tarafından şimdiki halde olduklarından başka türlü meydana getirilmiş olsalardı, Tanrının zihni ve iradesi, yani (kabul edildiği gibi) özü de başka türlü olacaktı ki, bu da saçmadır. Sonra madem ki şeyler Tanrı tarafından başka hiçbir tarzda, başka hiçbir düzende meydana getirilememiştir ve madem ki bu önermenin hakikati Tanrının üstün yetkinliğinin bir sonucudur (sonurgusudur), Tan rının fikirlerde bulunan bütün yetkinlikle kendi zihnindeki fikre göre bütün şeyleri yaratmak istememiş olmasına hiçbir sebeple asla kanaat getiremeyeceğiz. Buna karşı şeylerde ne yetkinlik, ne eksiklik olduğu ve haklarında yetkin ve eksik, iyi veya kötü denilen şeylerin yalnızca Tan rının iradesine bağlı bulundukları şeklinde itiraz edilecektir; bundan do layı da eğer Tanrı istemiş olsaydı şimdiki halde yetkinlik olan şeyi aşırı derecede eksiklik, ya da eksiklik olan şeyi aşırı derecede yetkinlik haline koyabilirdi. Fakat istediği şeyin zorunlu olarak fikrine sahip olan Tanrın iradesiyle şeyler hakkında sahip olduğu fikirden başka bir fikre sahip ola bilmesini açıkça kabul etmek, (göstermiş olduğum gibi) büyük bir saç malıktır. Kendi kanıtlarını onlara karşı çevirebilirim ve bu da aşağıdaki şekilde olur. Her şey Tanrının gücüne bağlıdır. Şeylerin olduklarından başka türlü olabilmeleri için, zorunlu olarak Tanrının iradesinin başka türlü olması gerektir; halbuki Tanrının iradesi olduğundan başka türlü TANRI HAKKINDA 67 olamaz (son apaçıklıkla Tanrının yetkinlikten çıktığını göstermiş olduğu muz gibi). Öyle ise şeyler de başka türlü olamazlar. Her şeyi Tanrısal ilgisiz bir iradeye bağlı kılar ve her şeyin onun keyif ve hevesine (bon plaisir ) bağlı olduğunu kabul eder. Bu sanının Tanrının gözünde daima iyilik amacı olduğu halde etki (tesir) ettiğini kabul etmeden ibaret başka bir görüşten daha az hakikatten uzaklaştığını tasdik ediyorum 10 . Zira onu savunanlar, Tanrının dışında Tanrıya bağlı olmayan işlemlerinde Tan rının kendisine model olarak aldığı ya da amaca gider gibi kendisine mey lettiği bir şeyi ortaya koyar görünüyorlar. Bu ise Tanrıyı kadere tâbi kıl maya varır ki, Tanrı konusunda bundan daha saçma bir şey kabul edile mez, biz ise onun ilk neden, bütün şeylerin özünün ve varlığının biricik nedeni olduğunu göstermiştik. Öyle ise bu saçmalığı reddetmekle zaman kaybetmeye gerek yoktur. Önerme XXXIV Tanrının gücü kendi özüdür. Kanıtlama Gerçekten, Tanrının özünün zorunluluğunun sonucu olarak, Tanrı (önerme 11) kendi kendisinin Nedenidir ve her şeyin Nedenidir (önerme 16 ve önerme sonucu 1); o halde her şeyi var ve etkin kılan ve kendisini var kılan Tanrının gücü, onun kendi özüdür. Önerme XXXV Tanrının kudretinde olduğunu tasarladığımız her şey zorunlu olarak vardır. Kanıtlama Gerçekten, Tanrının kudretinde bulunan her şey özünde o tarzda bulunur ki (önceki önerme), onun zorunlu bir sonucudur ve bundan dolayı da zorunlu olarak vardır. Önerme XXXVI Tabiatından bir eser çıkmayan belirli hiçbir şey yoktur. 10) Olumluyorum. Onaylıyorum. 68 ETİKA Kanıtlama Var olan her şey belirli ve gerektirilmiş tarzda Tanrının tabiatını ve özünü ifade eder (25. önermenin sonucu) yani (önerme 34), var olan her şey belirli ve gerektirilmiş bir tarzda her şeyin Nedeni olan Tanrının gü cünü ifade eder; buradan şu sonuç çıkar ki, var olan her şeyden zorunlu olarak bir eserin çıkması gerekir (önerme 16). Zeyl Yukarıdaki bahislerde Tanrının tabiatını geliştirdim ve özeliklerinin neler olduğunu açıkladım. Gösterdim ki: O zorunlu olarak vardır. Tektir. Sırf kendi tabiatının zorunluluğu ile vardır ve tesir eder (etki yapar). Her şeyin hür nedenidir ve şu ya da bu tarzda bu böyledir. Her şey Tanrıdadır ve ona bağlıdır, o derecede ki, onsuz hiçbir şey var olamaz ve tasarlanamaz. En sonra Tanrı her şeyi bir irade hürlüğüyle ya da mutlak keyif ve hevesle değil, mutlak tabiatının yani sonsuz gücünün eseri olarak önce den gerektirmiştir. Fırsat düştükçe sırasıyla kanıtlamalarımın görülmesine engel olabilecek bütün peşin-hükümleri sileceğim; fakat birçok kimselerin, zihninde bazen bütün şeylerin zincirlenmesini açıkladığım sıraya göre kavramalarına engel olacak kadar daha birçok peşin-hükümler kaldığı için, onları burada hatırlat mak ve yeniden doğru aklın kantarıyla onları tartmak gerektiğine inandım. Burada söz etmek istediğim peşin hükümlerden pek çoğu bir ilk peşin hükümden doğmaktadır ki, bu peşin hükme göre insanlar ortak bir gaye- nedenler konusunda yaşıyorlar; gerçekten, genel olarak kendileri nasıl bir gayeye göre hareket ediyorlarsa, bütün tabiatın da bir gaye için etki (ve hareket) ettiğini var sayarlar ve Tanrının bütün şeyleri insan için ve insanı da kendisi için, yani tapılmak için yapmış olduğunu söylerler. Önce şu noktaları incelemeye girişmek isterim: 1° İnsanların pek çoğu neden dolayı bu peşin hüküm içinde böylece kalıyorlar ve her birinde niçin buna bağlanmak eğilimi vardır. 2° Bu peşin hükmün yanlışlığını ve 3° Bu peşin hükmün âlemde iyi ve kötü, erdem (sevap) ve günah, övmek ve yermek, düzen ve karışıklık, güzellik ve çirkinlik ve bu gibi TANRI HAKKINDA 69 daha birçokları üzerinde yapılmış olduğunu gördüğümüz bütün sanıları nasıl doğurduğunu göstermek isterim. Bütün bu sanıların zihnimizin ta biatından çıkmış olduklarını göstermenin yeri burası değildir. Hiç kim sece itiraz edilmeyen bir ilkeden, yani bütün insanların nedenler üzerin de tam bir bilgisizliğinden doğdukları; ve bundan başka hepsinin kendi lerine refahlarını aratan bir iştaha sahip oldukları ve bunu duydukları noktasından hareket etmek yeter. Buradan şu sonuç doğar ki: 1° İnsanlarda kendi iradelerinin, kendi iştahlarının bilinci ve yakın bilgisi olduğu için, kendilerini hür sanıyorlar ve bu iştahları kendilerinde meydana getiren ve istemelerine sebep olan nedenleri bilememek yüzünden, hatta rüyalarında bile, bunu asla düşün müyorlar. Yine buradan şu sonuç çıkar ki: 2° İnsanlar hep bir amaca göre, yani iştah duydukları faydalı olan şeye göre hareket ederler. Onların daima sırf yapılmış şeylerin gaye-nedenlerini bilmek için çabalamaları ve bun ları öğrenince artık huzursuzluk için hiçbir sebep kalmadığından rahat etmeleri bundan ileri gelir. Hiç kimse onları, bilinmesi meraklarının bütün konusunu meydana getiren gaye-nedenler üzerinde aydınlatamadığı zaman, ilk çareleri ken di kendilerine dönmek ve böyle bir halde hangi gaye-nedenin onları gerek tirmiş olacağını göz önüne almaktır, kendi kendilerine ait bu yargılama metodu ile (tabiattan aşkın olarak 11 ) kendi ruhlarını bütün ruhların ölçüsü yaparlar. Halbuki onlar, gerek kendilerinde, gerek kendi dışlarında meylettikleri rahatlığa onları götürmeye elverişli birçok araçlar buldukları için (gör mekte göz, çiğnemekte diş, beslenmekte otlar ve hayvanlar, kendilerini aydınlatmakta güneş, balıkları beslemekte deniz v.s.) bütün bu şeylerin ve genel olarak bütün tabiatın rahat yaşamalarını sağlamaya yarayan araç lar olduğunu zannederler. Ayrıca bu araçları bulduklarını, fakat kendileri meydana getirmedik lerini bildikleri için, buradan, onları kullanmak üzere kendilerine tedarik eden başka biri olduğuna inanacak bir saik çıkarmışlardır. Vakaa da şeyleri araçlar gibi gördükten sonra onların kendi kendilerine yapılmış olduğu na inanamamışlardır. Fakat tedarikine alıştıkları araçlardan sonuç çıkar 11) Metinden fazla, Boulainvilliers’nin ilavesi. 70 ETİKA mak üzere, beşerî hürriyete sahip bütün ihtiyaçlarına cevap veren kulla nacakları her şeyi yapan tabiatın bir ya da birçok idare edicileri olduğuna kanaat getirmeye mecbur olmuşlardır. Başka bir yönden, bu varlık veya bu varlıkların düşünme tarzı ve zihin leri üzerine hiçbir türlü bilgileri olmadığı için, ona kendi düşünme tarzları ve zihinlerini yormuşlardır ve buradan hareket ederek, insanların sevgisini ve hediyelerini kendilerine çekmek amacıyla, Tanrıların bütün bunları on ların hizmetine verdiklerini esaslı bir hakikat diye ileri sürmüşlerdir. Kendi fikirleri üzerinde ve Tanrıların tabiatını kendi tabiatlarıyla karşılaştırarak hüküm yürütmek suretiyle, insanların türlü düşünme tarzlarına, bunca farklı tapınışlarına göre tasarladıkları şey budur; onların hepsi Tanrıya en hoş görünen tapınma tarzına sahip oldukları ve bundan dolayı da Tanrının lütfunu ve güvencini kazandıkları kanısındadırlar. O tarzda ki, bu varlık, onların her zaman anlamsız arzularını ve doymak bilmez hasis liklerini doyurmak işinde bütün tabiatı hizmetlerinde kullanmaya hazır idi. Böylece, bu peşin-hüküm bütün zihinlere derin kökler salan yanlış inanı doğurmuştur ve buradan insanların bütün çalışma güçlerini gaye- nedenleri öğrenmeye ve açıklamaya bağlamaları sonucu çıkmıştır. Fakat tabiatın boşuna, (yani insan için elverişli olmayan) hiçbir şey yapmadığını göstermeye kalkıştıkları zaman, Tabiatın ve Tanrıların, in sanlarla aynı hezeyana tutulmuş olduklarını göstermeden başka bir şey yapmaz görünüyorlar. Ve şimdi isterim ki bu sapkınlıkların sonucunun ne olduğunu fark edesiniz! İnsanların kendileri için tabiatta buldukları bu faydalar arasında, ken dilerinin rahat yaşamasına hizmet eder gözüyle bakamayacakları şeylere de rastlamadan geri kalmadılar. Fırtınalar, yer depremleri, hastalıklar ve buna benzer başka kötülükler bunlardandır ve bu türlü vakalara bir se bep bulmak için bütün bunların Tanrılarca insanlardan öç almak için olduğunu, yani bu bahtsızlıkların 12 ancak insanların Tanrılara kötü dav randıkları ve sanki tapınmalarını ihmal ettikleri zaman onlar kızacak olur larsa meydana geldiğini tasarladılar; deney durmadan dinlenmeden bu yanlış uslamlamaların eksikliğine karşı kendini gösterdiği ve günde mil yonlarca örnekle iyilikler ve kötülükler sofu olanlarla olmayanların başına aynı derecede geldiği halde, insanlar her zaman inatla kendi peşin-hüküm 12) Mutsuzlukların. TANRI HAKKINDA 71 leri içinde kaldılar: zira nasıl kullanılacağını mutlak olarak bilmedikleri şeyler arasına Tanrıların bu garip davranışını koymak ve onları aynı za manda hem iyi, hem kötü saymak, onlara ilk fikirlerinden vazgeçmekten ve daha akıl edilir bir sistem kurmaktan kolay geldi; bu onları, Tanrının hükümlerinin sonsuz derecede insan aklının kaplamı üstünde olduğunu kural olarak koymaya götürdü. Eğer şeylerin gaye-nedenlerinde durmak sızın onların özlerini ve özelliklerini göz önüne alan matematik bilimleri insanlara doğrunun bilgisine ulaşmak için başka bir yol göstermiş olma saydı, onları sürekli olarak bilgisizliğin karanlıklarına gömülmüş bırak mak için bundan başka şeye ihtiyaç var mıydı? Matematikten başka, insan lar, bu evrensel peşin-hükümlerin boyunduruğunu bükmede ve hakikati keşfetmede onlara çok yardımlar eden, burada uzun uzadıya incelenmesi lüzumsuz daha birçok yardımcılar buldular. Sanırım ki, bu düşünceler önceden açıklamasına girişmiş olduğum şeyi göstermeye yetecektir: Bu da insanların hangi sebeple bütün tabiatın bir gayeye göre hareket ettiğine inanmakta inat ettikleri sorusudur. Şimdi bu peşin-hükmün gülünçlüğünü kanıtlamak ve tabiatın belirli bir gayeye göre asla hareket etmediğini ve tasarlanan bütün bu gaye-nedenlerin insan zih ninin sırf kuruntularından ibaret olduğunu anlatmak için çok güçlük çek meyeceğim. Gerçekten, hem açıklamış olduğum gibi bu peşin-hükmün kökü ve ilkesinin ne olduğunu göz önüne alarak, hem de, XVI’ncı önerme de ve XXXII’nci önermenin sonucunda söylediğimi hatırlayarak, bu nokta oldukça iyi kanıtlanmış bulunacaktır. Alemde her şeyin tabiatın ezeli zorunluluğu ile ve onun üstün yetkinliğinin eseriyle olduğu ispat edilmek istenirse, bütün söylediklerime dikkat ederek de bu kanıya varılacaktır. Bununla birlikte burada söylediklerime bir şey katmak isterim; o da bu gaye-nedenler doktrininin tabiatı büsbütün yıktığı ve altüst ettiğidir. Vakaa bu doktrin gerçekten neden olanı eser diye alıyor. İkincisi de şudur ki, tabiatta önce gelmesi gereken şeyi sonraya koyuyor ve en sonra en üstün ve en yetkin olana eksiklik veriyor. Kendi başlarına apaçık olan ilk ikisi üzerinde durmaksızın, burada ispat etmek istediğim bu son noktadır ve işte bakın bunu nasıl yapıyorum: 21, 22 ve 23’üncü önermelere göre nedeni doğrudan doğruya Tanrı olan her eser üstün olarak yetkindir, o suretle ki bir şey meydana gelmek için Tanrı ile kendi arasında araçlı veya ortaç ne kadar çok nedene muh taçsa, o kadar az yetkindir. 72 ETİKA Halbuki, Tanrının doğrudan doğruya meydana getirdiği şeyler onun tarafından konmuş olan bir gayeye ulaşması için yapılmış idiyse, bundan şu sonuç çıkar ki, Tanrının meydana getirmiş olduğu bu şeylerin en yetkin leri, şüphesiz en sonra meydana getirmiş olduğu şeyler olacaktır, zira öncekiler ancak onlar yardımıyla meydana getirilmişlerdir. Bu noktaya bir de şunu kattım ki, bu gaye-nedenler doktrini Tanrıyı yetkinlikten yoksun bir hale koyuyor ve bu fark ediliyor. Zira Tanrının eğilim duyduğu bir gayeye göre hareket ettiği doğruysa, bundan zorunlu olarak şu sonuç çıkar ki, Tanrı eğilim duyduğu ve yoksun olduğu bir şeyi arzu ediyor demektir ve her ne kadar kelâmcılar (ve metafizikçiler) ihti yaç veya yoksunluk gayesiyle (finem indigentia) benzeyiş ve özümseme gayesini (finem assimilationis) ayırıyorlarsa da bununla birlikte onların hepsi Tanrının her şeyi kendisi için yaptığı, yoksa yarattığı şeyler için yapma dığı, çünkü yaradıştan önce gerçekten Tanrıya işleme ve tesir etmede (agir) gaye hizmetini görebilecek Tanrı dışında hiçbir şey atfedemedikleri noktasında birleşirler; bundan dolayı onlar zorunlu olarak, Tanrının ken dilerine ulaşmak için araçlar kullanmak istediği ve elde etmeyi arzu ettiği birtakım şeylerden yoksun olduğunu kabul etmek zorundadırlar. Bu mey dandadır. Hele hatırlatmayı unutmamalıyım ki, bütün şeylere bir gaye- neden vermek yetilerini ilân etmek isteyen bu gaye-neden doktrini güden ler varsayışlarını (hypothèse) kanıtlamak için yeni bir akıl yürütme, ya da hüküm verme tarzı tasarladılar: bu da imkânsızlığa değil, fakat bilgisizliğe irca yolu idi. Böylece bilgisizliğin gerçekten onların sistemlerinde temel olduğunu gösterdiler. Diyelim ki bir evin damından bir kiremit düşerek bir adamın başını yarsın ve onu öldürsün, onlar size gaye-nedenlerinin sistemiyle bu kiremitin bu adamı öldürmek için düştüğünü kanıtlayacak lardır; zira en sonra size diyeceklerdir ki, eğer bu kiremit gerçekten bu adamı öldürmek için Tanrının iradesiyle düşmemişse, rastgele (tesadüfi) olarak onun düşmesi için bunca şartlar nasıl bir araya geliyor? Siz onlara cevap vereceksiniz ve sadece ölmüş olan adam sözü geçen evin damı altından geçerken rüzgâr estiği için bu iğreti olayın olmuş olduğunu söy leyeceksiniz, fakat onlar bununla kanmayacaklar, o sırada niçin rüzgâr estiğini ve rüzgâr estiği sırada insanın niçin oradan geçtiğini size sorma da ısrar edeceklerdir. Ve siz bir gün önce, hava oldukça sâkin olduğu sırada deniz kabarmaya başladığı için rüzgâr estiğini; sözü geçen insanın hayatının uğursuz bir anında oradan geçtiğini, çünkü bu yolun kendisini TANRI HAKKINDA 73 bekleyen bir dostuna gitmek için en kısa yol olduğunu söylemekle bundan kurtulmuş ve onlarla uyuşmuş olmayacaksınız. Onlar yine kendilerine denizin niçin kabarmış olduğunu ve bu bahtsızın neden dostu tarafından tam o günde çağırılmış bulunduğunu açıklamanız için size yüklenecekler dir. Zira onların soruları sonsuz olarak uzayacak ve gerçekten onlar bu su retle, sizi bilgisizliklerinin dayanağı olan Tanrının iradesini ileri sürmeye götürünceye kadar nedenlerin nedenlerini sorarak takip edeceklerdir. Nitekim insan bedeninin yapısını gördükleri zaman budalaca bir hayre te düşerler ve şüphesiz o kadar güzel bir düzenlemenin sebeplerini bilme melerinden dolayı bu bilgisizlikleri onları bütün bunun asla mekanik ka nunlarına göre yapılmış olmadığını, tabiatüstü ya da Tanrıya ait bir sana tın eseri olduğu sonucunu çıkarmaya götürür. Bu tabiatüstü sanat onlara göre bütünü düzenlemeye o kadar elverişlidir ki, bu bütünün parçaları zarar vermeksizin birbirlerine uygun gelirler. Böylece her kim bir budala gibi hayrete düşecek yerde, tabiat şeylerini bilgince bilmeye kendini verirse, çoğu kere bir müşrik ve dinsiz diye karşı lanır ve halkın Tabiat ve Tanrının yorumlayıcıları gibi hayranlıkla bak tığı kimseler tarafından böyle oldukları ilân edilir. Onlar çok iyi bilirler ki bilgisizliği yıkmak budalaca hayreti yıkmaktır. Yani onların biricik akıl yürütme ve otoritelerini koruma amaçlarını yıkmaktır. Fakat bunu bir yana bırakalım ve bu gaye-nedenler peşin-hükmünden doğmuş olan ga rip sanılar üzerine haber verdiğim üçüncü noktaya geçelim: Meydana gelen her şeyin kendileri için yapılmış olduğu kanısında ol duktan sonra, insanlar kendileri için en faydalı olduğuna hükmettikleri şeylere var olanların içinde en iyisi gözüyle bakmak zorunda kaldılar ve kendilerine en çok hoş görünen şeylere onlar en yetkin gözüyle baktılar; bu da onları her şeyin tabiatını açıklamak iddiasında bulundukları iyilik- kötülük, düzen-karışıklık, sıcak-soğuk, güzel-çirkin fikirlerine şekil ver meye götürdü. Başka yönden kendilerini hür görmeleri suretiyle övme ve yerme, erdem ve düşüklük (rezillik) fikirlerine ulaştılar ki, bunları insan tabiatından söz ettiğim zaman ilerde uzun uzadıya anlatacağım. Burada şimdilik bütün bu iyi-kötü, düzen ve karışıklık vb. fikirleri üzerine birkaç kelime söylemek istiyorum. İnsanlar o halde sağlığa yarayan ve Tanrıya tapınmaya yardım eden her şeye iyilik derler ve bunların aksine de kötülük derler ve şeylerin ta biatını bilmeyenler hayal güçlerini akıl yerine aldıkları için, şeyleri tasarla 74 ETİKA dıkları biçime göre âlemde bir Düzen olduğuna kuvvetle inanırlar ve hem kendi tabiatlarını, hem âlemin tabiatını bilmedikleri için, bu tarzda akıl yürütürler. Zira şeyler, duyular aracılığı ile tasarlanınca hayal gücümüzle kolayca kavranacak bir tarzda hazırlanmış oldukları zaman ve bundan dolayı hayal gücümüz bize onları hatırlatmak kolaylığını verdiği zaman, biz onların düzeni olduğuna hükmederiz ve tersine hayal gücümüz onları asla kavramadığı zaman onların kötü düzenlenmiş ya da karışık olduk larına hükmederiz. Zaten insanların zevki en kolaylıkla hayal edebilecekleri şeyi seçmeye götürdüğü ve (demin söylediğim gibi) hayal güçleri hafızalarına en kolay kazılan şeyler üzerine çevrildiği için, bundan şu sonuç çıkar ki, onların da gerçekten yaptıkları gibi sanki tabiatta bizim hayal gücümüzden ba ğımsız gerçek ve mutlak bir düzen varmış gibi, düzeni karışıklığa tercih ederler. Onlar aynı zamanda Tanrının her şeyi düzenle ve bundan dolayı bilmeden yarattığını söylerler, Tanrıya hayal gücü yorarlar. Ancak belki de Tanrının, hayal gücümüze ait ihtiyaçları önceden görerek, en kolay hayal edebilecekleri bir biçimde her şeyi düzenlemiş olduğunu söylemek isterler ve olabilir ki hayal gücümüzü çok aşan ve bu gerçek hafifliği yüzün den birçokları onunla karışan gösterişler bulunacağı şeklinde bir itiraz önünde duraklamaya kendilerini bırakmayacaklardır. Fakat bu nokta üze rinde yeteri kadar durduk. Bir de hatırlatmak gerekir ki başka bütün kavramlarımız hayal gücü müzün tavırlarından, yani hayal gücümüzün dış objelerden türlü tarzda duygulanmış olduğu biçimlerden başka bir şey değildirler. Bununla bir likte bilgisizler onları şeylerin başlıca sıfatları gibi görürler, çünkü daha önce söylediğimiz gibi, her şeyin kendilerine göre yapılmış olduğuna inanır lar ve bir şeyin tabiatının ancak o şeyle duygulanışlarına göre iyi ya da kötü, sağlam ya da bozuk olduğunu söylerler. (Yani bu şeylerin kendile rini duygulandırış tarzına göre hükmederler.) Diyelim ki objelerin görme sinirinde uyandırdığı hareket onlara hoş ve sağlam geliyor, o zaman bunun sebebi olan objeler güzeldir ve tersine bir duyum uyandırdıkları zaman çirkindir derler: Koklam duyularını okşadığına ya da gıcıkladığına göre bu şeylere hoş kokulu ya da pis kokulu derler, damaklarına hoş ya da hoş değil geldiğine göre ya tatlı ya acı, dokunma duyularına az ya da çok da yandığına göre, ya katı, ya yumuşak, ya cilâlı, ya serttirler. En sonra işitme duyusuna ait olan her şey onlarda türlü adlar alır: Bazen bu bir gürül TANRI HAKKINDA 75 tüdür, bazen bir sestir, bazen bir âhenktir ve bu son nitelik bakımından insanların garabetleri Tanrının ahenk dedikleri şeyden hoşlandığına ina nacak kadar ileri gitmiştir; hatta gök cisimlerine ait hareketlerin bir âhenk teşkil ettiği kanısında olan filozoflar bile olmuştur. Bütün bunlar çok iyi gösteriyor ki herkes şeyler hakkında kendi kafasının yatkınlığına (istida dına) göre hüküm veriyor ya da daha doğrusu herkes kendi hayal gücünün hayaletlerine (fantome) asıl gerçekler gözüyle bakıyor. İşte bunun için bu münasebetle söylüyorum ki insanların hiçbir şey üzerinde anlaşamamış olmalarına şaşmamalıdır; o derece ki sanıları arasındaki ayrılık onlarda şüpheciliği doğurmuştur; zira insanların bedenleri birçok noktalarda bir birine uysa bile daha çok noktadan birbirlerinden ayrılırlar ve bundan dolayı birinin iyi diye hükmettiği başkasına kötü görünür. Birinin düzen li bulduğu yerde öteki karışıklık bulur (birine hoş gelen ötekine hoş değil gelir) ve geri kalanlar da bunun gibidir. Fakat bu soru üzerinde asla geniş lemiyorum, çünkü hem bu çeşitli soruları genişleterek (ex professo) incele menin yeri burası değildir, hem de zaten herkes bunun ne olduğunu ken diliğinden yeteri kadar bilir. Herkes şöyle tekrar eder: Ne kadar insan varsa o kadar görüş vardır, herkes kendi fikrinde ısrar eder, kafalar arasın daki farklar damaklar arasındaki farktan daha az değildir. Ve bütün bu atasözleri (dicton) insanların şeyler hakkında ancak kendi beyinlerinin yatkınlığına göre hüküm verdiklerini ve şeyleri bilmekten ziyade hayal ettiklerini kanıtlıyor. Eğer onları açıkça tanımış olsalardı, kanıtları matematik, yani herkesi kendine çekmek gücü değil, ikna etmek gücü olurdu. Tabiatı açıklamak için halkın kullandığı bütün kavramlar hayal gücünün tarzlarından ibaret olmak ve hiçbir şeyin tabiatını anlatmamakla kalmaz, fakat hayal gücünün kuruluş tarzından doğarlar. Onlar şüphesiz hayal oyunlarından başka bir şey değildir ve bundan dolayı halk bize aslında şeylerin tabiatının ne oldu ğunu öğretmekten ziyade kendi hayalinin yapısı ne olduğunu öğretir. Hayal güçlerinin bu mahsullerinden her birini ifade için adlar buldukları ve bu adlar gerçekten var olan varlıklarmış gibi göründüğü için, bütün bu hayalî (fantastik) varlıklara, akıl varlıkları değil; fakat hayal varlıkları diyorum; ve bundan dolayı böyle kaynaklardan bana karşı ileri sürülebilecek bütün itirazlara cevap vermenin güç olmadığını tasarlamak kolaydır. Diyelim ki, burada yanlışları tasvir ettiğim kimselerden birçoğu bize şu akıl yürütmeyi yapıyorlar: Eğer var olan her şey Tanrının yetkin tabiatı 76 ETİKA nın zorunlu bir sonucu ise, tabiatta bunca yetkinsizlikleri (eksikleri), diye lim bozulup çürümeye kadar giden fesatları, bazen yüreği burkan şeyler deki çirkinlikleri ve çarpıklıkları, karışıklığı, kötülüğü, günahı, vb. niçin buluyoruz? Fakat bu iddia daha önce söylemiş olduğum gibi, kendiliğin den reddedilir. Gerçekten, şeylerin yetkinliği kendi kendileriyle ve kendi tabiatlarıyla kaimdir ve şeylerin duyularımız üzerine hoş ya da hoş değil olan izlenimler bırakmalarına, bize ya faydalı ya zararlı olmalarına göre kendiliklerinden ya az ya çok yetkin olduklarını düşünmek gülünçtür. Tanrının insanları neden dolayı yalnızca aklın ışıklarıyla hareket ede cek kadar bilge yaratmamış olduğunu size soranlara karşı, benim bunun onda yetkinliğin ilk derecesinden son derecesine kadar her şeyi yetkin olarak doğurmak için hiçbir maddenin eksik olmamasından, ya da daha doğru söylersek, 16’ncı önermede kanıtladığım gibi, sonsuz bir akılla ta sarlanabilen her şeyin meydana gelmesi için tabiat kanunlarının yeteri kadar geniş ve bol olmasından ileri geldiğim söylemekten başka cevabım yoktur. İşte işaret etmek istediğim peşin-hükümler bunlardır. Aynı çeşit ten daha başkaları varsa biraz ince bakış (réflexion Yüklə 1,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|