The series of the humanitarian

ƏDƏBİYYAT 
 
1.Ə. Q. Kinolarda  “Bismillah”.  “Yeni  fikir”  qəzeti,  Tiflis,  28 yanvar  1926, № 1001  
2.Fira.  “Zəmanəmizin  qəhrəmanı”.  “İnqilab  və mədəniyyət”  jurnalı,  Bakı,1929,  № 5,  
    s.43-44 
3. Jurnalist.  “Domna  ocağı”  haqqında.  “İnqilab  və  mədəniyyət”  jurnalı,  Bakı,1929,  №   
    11, s.48  
4. Qərib  Ə.  Tənqid  və tənqidçilərimiz.  “Yeni  fikir”  qəzeti,  Tiflis,  2 fevral  1926, 
     №  1005  
5. Qərib Ə. Əfi  ilan.  “Dan  yıldızı”  jurnalı,  Tiflis,1926,  № 1 , s. 4-13 ; № 2 , s. 10-17  
6. Məmmədov  R. Gürcüstanda  Azərbaycan  mətbuatı  və  ədəbi mühit.  Bakı,  Xəzər 
    Universitəsi  nəşriyyatı,  2000 
7. Şərif   Ə. Keçmiş  günlərdən  (2-ci kitab),  Adamlar  (sənədli  xatirələr).  Bakı,   
      Yazıçı,  1986 
8. “Yeni  fikir”  qəzeti,  Tiflis,26  yanvar  1926, № 1000  
  
ABSTRACT 
                                                                                                  Huseyn  Hashimli 
Alekper   Garib   Nakhchivanli’  S
Literary   Aktivities
  In 1920  Years 
 
Alekper  Garib  Nakhchivanli  takes an important  place  in  the history  of  Azerbaijan  literature.   
The  article  has  been  dedicated  to  Alekper  Garib  Nakhchivanli’s  works.  There  have  been  analysed 
Alekper  Garib  Nakhchivanli’s  charakteristic  literary  and  literary-critical    works,  their  idealogial-
theme  features  have  been clarified.   
 
                                                                                                   
РЕЗЮМЕ 
Гусейн  Гашимли 
Литературная  Деятельность  Алекпера  Кариба Нахчыванлы  В 1920-Ых  Годах 
            Алекпер  Кариб  Нахчыванлы  занимается  значительное  место  в  истории  азербай-
джанской  литературы. 
Статья  посвящена  творчестве  писателя  Алекпера   Кариба Нахчыванлы.  В статье впервые в 
литературоведении  анализириуются  характерные  художественные  и  литературно-
критические  произведения  писателя  Алекпера  Кариба Нахчыванлы, написанные  в 1920-ых 
годах,  выявляются их идейно-тематические  особенности. 
 
 
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  23  yanvar  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  № 05) 
 
 
 
 
 
 

- 17 - 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 1 (66) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 1 (66) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 1 (66) 
 
VAQİF  MƏMMƏDOV 
Naxçıvan Dövlət Universiteti 
[e-mail] 
UOT:  82 
AZƏRBAYCAN   ŞEİRİNDƏ  ARAZ   MÖVZUSU 
 
 
Coğrafi  məkan  və  obyekt  kimi  Araz    mövzusu  müxtəlif  dövrlərdə  ədəbiyyat  və  sənət 
adamlarının  da  diqqətini  cəlb  etmiş  və  bu  mövzuda  müxtəlif  əsərlər  meydana  çıxmışdır.  Klassik 
ədəbiyyatda,  folklor  nümunələrində,  nəsr  və  dramaturgiyada  olduğu  kimi,  müasir  Azərbaycan 
şeirində  də  Araz  mövzusuna  yetərincə  müraciət  olunmuş,  bu  mövzuda  biri-birindən  maraqlı  poeziya 
nümunələri  yaranmışdır.  Təkcə  XX  yüzillikdə  yaranan  şeir  nümunələri  nəzərdən  keçirilərkən 
məlum  olur  ki,  bu  mövzuya  əksər  Azərbaycan  şairləri  müraciət  etmiş,  adi  bir  axar  çay  olan  Arazın 
bütün  özəlliklərini  tərənnüm  etməklə  yanaşı,  hətta  xalqın  düçar  olduğu  bir  çox  dərd  və  bəlaları, 
zamanın  diktəsi  ilə  baş  verən  ictimai-siyasi  prosesləri  də  bir  növ  Arazın  adı  ilə  bağlayaraq  öz  umu-
küsüsünü  də,  giley-güzarını  da,  xalqın  düçar  olduğu  fəlakətlərin  səbəblərini  də  bədii  sözün  qüdrəti 
ilə  bir  növ  Arazla  bölüşməyə,  Arazla  həmsöhbət  olmağa  səy  göstərmişlər.  Araz  bir  növ  coğrafi 
məkan,  adi  axar  çay  olmaqdan  çıxaraq  rəmzi  mənada  Azərbaycan  şairlərinin  timsalında, 
Azərbaycan  xalqının  həmsöhbətinə,  həmdərdinə  çevrilmişdir. 
 
XX  əsr  Azərbaycan  şeirinin  bayraqdarlarından  sayılan  xalq  şairləri  Səməd  Vurğun, 
Süleyman  Rüstəm  və  Rəsul  Rzanın  yaradıcılıqları  biri-birindən  fərqləndiyi  kimi,  onların  Araza 
müraciətlə  yazdıqları  şeirlər  də  mövzu  rəngarəngliyi  və  şeirin  ifadə  tərzi  ilə  də  fərqlidirlər.  Xalq 
şairi  Səməd  Vurğun  Arazı  müdrik  bir  varlıq,  insanların  dərdinə  şərik  olmağa  qadir  olan  canlı  bir 
qüvvə  yerində  görərək  ona  ağır  bir  dərd  üz  verəndə  -  1934-cü  il  dekabr  ayının  31-də  görkəmli 
Azərbaycan  dramaturqu  Cəfər  Cabbarlının  vəfat  etdiyi  gün  təsəllini  Araza  xəbər  göndərməkdə 
görür: 
Adını  qəlbində  hər kim  arasa, 
Bilirəm,  ağlayıb  batacaq yasa. 
Bir  xəbər  göndərsin  Kürə, Araza, 
Dumanlı  dağların  soyuq  rüzgarı  (1.175). 
 
XX  əsr  Azərbaycan  şeirinin  ən  görkəmli  nümayəndələrindən  olan  xalq  şairi  Süleyman 
Rüstəm  Cənub  mövzusunda  ən  çox  və  ən  tutarlı,  dərin  məzmunlu  şeirlər  müəllifi  kimi  tanınır  ki, 
həmin  şeirlərdə  də  Araz  mövzusu  qırmızı  xətt  kimi  keçir.  Şairin  “Təbrizim”,  “Vüsal  həsrəti”, 
“Arazım”,  “Araz  deyir”,  “Yenə  Araz  qırağında”,  “Şair  qardaşıma  məktub”,  “Cənub  dərdim”, 
“Təbriz  yolu”  və  s.  onlarla  şeirində  ictimai  motivlərlə  yanaşı,  xalqın  həsrət  və  nisgili  ilə  yanaşı, 
Araz  obrazı  da  qabarıq  şəkildə  özünü  göstərir.  Eyni  zamanda  vətənpərvər  şair  hicrana  son  qoyub 
vüsala  çatmaq  üçün  sinəsini  Araz  üstündə  körpü etməyə  də hazır  olduğunu  Yer üzünə  bəyan  edir: 
Yetər,  yetər  yandım  hicran  oduna, 
Şahid  olsun  bu arzuma  Yer üzü. 
Mən razıyam  bir  vüsalın  oduna, 
Sinəm  olsun  Arazımın  körpüsü  (2.82). 
 
Xalq  şairi  Rəsul  Rzanın  Araz  mövzusunda  yazdığı  şeirlər  Səməd  Vurğun  və  Süleyman 
Rüstəmin  eyni  mövzuda  yazdığı  şeirlərdən  daha  dərin  fəlsəfi  mahiyyəti  və  bəlkə  də  bir  qədər 
mücərrədliyi  ilə  fərqlənir.  Sərt  Sovet  rejimi  dövründə  -  ötən  əsrin  60-cı  illərinin  əvvəllərində  Rəsul 
Rzanın  yazdığı  “Aşıq  “Yanıqlı”nın  bayatıları”nda  Araz  dərdi,  Araz  nisgili  həm  çox  sadə  xalq 
dilində,  həm  də dərin  fəlsəfi  mahiyyətlə  verilir: 
Araz  arxadan  gedər, 
Gah  çəp, gah  da yan  gedər. 
Arazın  qəlbi  olsa 

- 18 - 
Gecə-gündüz  qan gedər. 
 
Araz  yanıq  dillidir. 
Suyu  necə lillidir. 
Gah  axır,  gah  dayanır, 
Görünür  nisgillidir. 
 
Araz  axar,  yan  düşər, 
Daşlar  yaxadan  düşər. 
Araz  bildiyin  desə 
Xəta çıxar,  qan düşər  (3.387). 
 
Məlum  həqiqətdir  ki,  1813-cü  ildə  və  1828-ci  ildə  İranla  Rusiya  arasında  bağlanmış 
Gülüstan  və  Türkmənçay  müqavilələrinin  Azərbaycan  xalqının  taleyinə  gətirdiyi  nisgil,  həsrət  və 
ağrı-acılar  ona  görə  bilavasitə  Araz  çayı  ilə  əlaqələndirilir  ki,  həmin  müqavilələrdən  sonra  Araz 
Azərbaycanın  Şimalı  və  Cənubu  arasında  sərhəd  rolunu  oynamış  və  bu  gün  də  oynamaqdadır.  Buna 
görə də Azərbaycan  şeirində  Araz  bir  nisgil,  həsrət  və ayrılıq  simvolu  kimi  də təsvir  edilir. 
 
Araz  kənarında  dayanıb  xəyallara  dalan  xalq  şairi  Mirvarid  Dilbazi: 
Bu  geniş  düzlərin  aynası  Araz 
Məni  xəyallara  qərq etmədi  az  (4.7) – deyəndə  də, 
 
Şairə  Mədinə  Gülgün: 
Sularında  damlanam, 
Başına  mən  dolanam. 
Həsrət  çəkmiş  balanam, 
Çağla,  Arazım,  çağla!  (5.55)-yazanda  da, 
Azərbaycanın  görkəmli  xalq  şairi  Bəxtiyar  Vahabzadə: 
Mən dizimə  döyüb  zar-zar  ağladım, 
Çöllər  göz  yaşımla  gölmə-gölmədi. 
Qranit  dağları  dələn  fəryadım 
Tək Araz  çayını  aşa bilmədi  (6.55)-deyib 
kövrələndə  də  Araz  həsrət,  ayrılıq  simvoluna  çevrilir  və  xalqın  nisgilini  ifadə  edir.  Ötən  əsrin  70-ci 
illərində 
21-ci əsrə 
Keçəcəyik  bir azdan, 
içmək  olmur  Arazdan, 
keçmək  olmur  Arazdan...  – yazan 
xalq  şairi  Nəriman  Həsənzadənin  Sovet imperiyası  dağılanda  sonra  1991-ci ildə  yazdığı 
Yatıb  oyana  bilmirəm, 
Baxım  hayana,  bilmirəm. 
Keçdim  Arazdan,  ay baba, 
Qaçdım  Arazdan,  ay baba! 
Hələ  inana  bilmirəm, 
Mənəmmi  qonaq Təbrizə, 
Qurban  ay Allah,  Təbrizə!  (7.239)- 
misralarında  da  müəyyən  bir  inamsızlıqdan,  sevinc  və  kövrəlmədən  doğan  poetik  duyğular  əks 
olunur.  Hətta  Araz  Azərbaycan  poeziyasında  ayrılıq  rəmzi  kimi  o  qədər  simvollaşdırılır  ki,  bəxtdə, 
taledə  baş  verən  digər  hicran  və  ayrılıqlar  da  Arazın  adı  ilə  bağlanır,  onunla  müqayisə  olunur.  Xalq 
şairi  Sabir Rüstəmxanlının  təsvir  etdiyi  kimi: 
Aramızda  Araz  oldun, 
İçəcəyəm  bəxtim,  səni. 
Bu  saralan  zəmi  kimi 
Biçəcəyəm,  bəxtim,  səni  (8.275). 
 
Araz  Azərbaycan  poeziyasında  nə  qədər  həsrət,  nisgil  və  ayrılıq  rəmzi  kimi  təsvir  edilsə  də, 

- 19 - 
ona  ümid,  təsəlli  kimi  baxanlar  da  olur.  Hətta  xalq  şairi  Nəbi  Xəzri  onu  xatırlamaq  istəyənlərə 
tövsiyə  edir  ki, 
Kim  məni  xatırlasa, 
Əyilib  səhər  çağı 
Kürdən,  Arazdan  içsin. 
Bəzənəndə  Şahdağı 
Dərədən  asta keçsin  (9.140). 
 
Azərbaycan  poeziyasında  taleyi  və  yaradıcılığı  Arazla  bağlı  olan  ən  qüdrətli  sənətkarlardan 
biri  də  xalq  şairi  Məmməd  Arazdır.  Araza  daha  yaxın,  daha  doğma  olan  qədim  Azərbaycan 
torpağında  –  Naxçıvanın  Şahbuz  bölgəsində  dünyaya  göz  açan  Məmməd  Arazın  Araz  sevgisi  və 
Araz  dəliqanlılığı  bu  çayın  adını  şairin  özünə  təxəllüs  götürməsi  ilə  nəticələnmiş,  əvəllər  Məmməd 
İbrahim  kimi  tanınan  şair  sonralar  Məmməd  Araz  adı  ilə  Azərbaycan  şeirinin  ən  parlaq  ulduzuna 
çevrilərək,  milyonlarla  oxucu  qəlbinə  yol  tapmışdır.  Onun  müxtəlif  illərdə  yazdığı  “Araz  yadıma 
düşüb”,  “Yenə  Arazı  gördüm”,  “Araz  üstə  çinar  gördüm”,  “Arazın  işıqları”,  “Nə  bilim”,  “Babək 
qılıncı”,  “Şəhriyar  gəlmədi”,  “Araz  dili”,  “Məmməd  Araz  dünyası”  və  s.  şeirlərdə  əsl  Araz  obrazı 
yaradılmış  və bu obraz digər  şairlərin  yaratdıqlarından  tamamilə  fərqlənmişdir: 
Mən neçə  yol  danışmışam  Arazla... 
Hansı  dildə  danışmışam?  – bilmirəm! 
Quş dilində  danışmışam?  – bilmirəm! 
Daş dilində  danışmışam?  – bilmirəm! 
Mən neçə  yol  danışmışam  Arazla... 
 
Mən neçə  yol  danışmışam  Arazla... 
Araz  dili  – ürək  dili,  göz  dili... 
Torpaq dili,  hava  dili,  göy  dili. 
Mən neçə  yol  danışmışam  Arazla...  (10.27) 
Məmməd  Arazın  Araz  sevgisinin  nəticəsidir  ki,  onun  adı  hər  yerdə  Arazla  qoşa  çəkilir  və 
eyniləşdirilir.  Azərbaycanın  xalq  şairi  Zəlimxan  Yaqub  haqlı  olaraq  Araz  çayı  üzərindəki  bütün 
körpülərin  hər tağında  Məmməd  Araz  adı, Məmməd  Araz  möhürü  olduğunu  təsvir  edir: 
Yetişib  Təbrizə,  qovuşub  Qarsa, 
Eşitsin,  dünyanın  qulağı  karsa. 
Harda Araz  üstə  bir  körpü varsa, 
Onun  hər tağında  Məmməd  Araz  var (11.161). 
Məmməd  Araz  Araz  çayının  adını  özünə  təxəllüs  götürdüyü  kimi,  övladına  da  Araz  adı 
verənlər  də  çox  olub.  Onlardan  biri  də  istedadlı  Azərbaycan  şairi,  mərhum  Nüsrət  Kəsəmənlidir. 
Şairin  öz övladına  Araz  adı verməkdə  təsəllisi  odur ki,  evlərində  hər gün  Araz  adı  çağrılır: 
Vətən  alov  etsin  odunu  sənin, 
Böyü,  bu torpaqla,  bu yurdla  öyün. 
Mən Araz  qoydum  ki, adını  sənin, 
Evimdə  Arazı  çağırım  hər  gün  (12.241). 
 
XX  əsr  Azərbaycan  şeirinə  nəzər  salarkən  məlum  olur  ki,  yuxarıda  adları  qeyd  olunan 
şairlərdən  əlavə  Məmməd  Rahim,  Balaş  Azəroğlu,  Əli  Tudə,  Söhrab  Tahir,  Qabil,  Xəlil  Rza, 
Hüseyn  Arif,  Cabir  Novruz,  Fikrət  Qoca,  Hüseyn  Razi,  Musa  Yaqub,  Məmməd  Aslan,  Əliyar 
Yusifli,  Kəmalə  Ağayeva  kimi  görkəmli  Azərbaycan  şairləri  də  bu  mövzuya  müraciət  etmiş  və  Araz 
mövzusunda  yaddaqalan  şeir  nümunələri  yaratmışlar. 
 
 
ƏDƏBİYYAT   
 
1.
 
Səməd  Vurğun.  Seçilmiş  əsərləri.  5 cilddə,  I cild.  Bakı,  “Şərq-Qərb”  nəşriyyatı,  2005 
2.
 
Süleyman  Rüstəm.  Seçilmiş  əsərləri.  3 cilddə,  II cild.  Bakı,  “Şərq-Qərb”  nəşriyyatı,  2005 
3.
 
Rəsul  Rza.  Seçilmiş  əsərləri.  4 cilddə,  II cild.  Bakı,  Azərbaycan  Dövlət  Nəşriyyatı,  1968 

- 20 - 
4.
 
Qoy tanısın  dünya  səni.  Bakı,  “Yazıçı”  nəşriyyatı,  1984 
5.
 
Mədinə  Gülgün.  Seçilmiş  əsərləri.  Bakı,  “Şərq-Qərb”  nəşriyyatı,  2004 
6.
 
Bəxtiyar  Vahabzadə.  Seçilmiş  əsərləri.  2 cilddə,  I cild.  Bakı,  “Öndər  Nəşriyyat”,  2004 
7.
 
Nəriman  Həsənzadə.  Taleyimin  töhfəsi.  Bakı,  “Gənclik”  nəşriyyatı,  1993 
8.
 
Sabir  Rüstəmxanlı.  Seçilmiş  əsərləri.  Bakı,  “Şərq-Qərb”  nəşriyyatı,  2004 
9.
 
Nəbi Xəzri.  Seçilmiş  əsərləri.  2 cilddə,  I cild.  Bakı,  “Lider  Nəşriyyat”,  2004 
   10. Məmməd  Araz.  Seçilmiş  əsərləri.  2 cilddə,  II cild.  Bakı,  “Lider 
Nəşriyyat”,  2004 
11. Zəlimxan  Yaqub.  Seçilmiş  əsərləri.  2 cilddə,  II cild.  Bakı,  “Şərq- 
      Qərb” nəşriyyatı,  2006 
12. Nüsrət  Kəsəmənli.  Bakı,  “Şərq-Qərb”  nəşriyyatı,  2004 
 
ABSTRACT 
 
Theme of “the Araz”  in Azerbaijan  poetry 
The  article  analyses  the  poems  dedicated  to  the  Araz  River  in  Azerbaijan  poetry  of  the  20
th
 
century.  The  same  poems  give  both  the  description  of  the  Araz  River  as  a  geographical  place,  object 
and deal  with  the  role  of this  river  as a borderline  between  Northern  and Southern  Azerbaijan.   
As  it  is  known,  after  the  treaty  of  Gulustan  signed  between  Iran  and  Russia  in  1813  and  the 
treaty  of  Turkmenchay  signed  between  the  same  countries  in  1828  the  Araz  River  began  to  play  a 
border  role  between  Iran  and  Azerbaijan,  and  this  is  the  main  cause  for  the  poems  dedicated  to  the 
Araz  River  to  be  written  on  sadness,  longing  and  parting  notes.  The  theme  of  the  Araz  River  took  a 
great  place  either  in  the  works  of  the  poets  of  the  20
th
  century,  such  as  Samad  Vurgun,  Suleyman 
Rustam,  Rasul  Rza,  or  in  the  works  of  the  poets,  such  as  Ali  Tuda,  Mirvarid  Dilbazi,  Madina 
Gulgun,  Balash  Azaroghlu,  Bakhtiyar  Vahabzadeh,  Nabi  Khazri,  Mammad  Araz,  Khalil  Rza, 
Nariman  Hasanzadeh,  Zalimkhan  Yagub  and  others,  and  consequently  this  article  looks  into  the 
poems  about the  Araz  River  written  by those  poets. 
It  is  of  great  interest  that  the  poems  about  the  Araz  River  written  by  the  poets  of  Azerbaijan 
were  in  the  focus  of  analysis  and  argument  not  only  in  the  reign  of  Soviet  Empire  which  lasted 
nearly  for  70  years,  but  also  in  the  period  since  Azerbaijan  gained  her  independence  in  1991. 
Though  the  poems  were  mostly  written  on  languor,  parting  and  longing  during  the  reign  of  Soviet 
empire,  the  poems  written  in  the  period  of  independence  of  Azerbaijan  attract  one’s  attention 
mostly  to  the  bridge  building  on  the  Araz  River,  meeting  of  brothers,  joining,  unity,  joy.  On  the 
whole,  this  article  is  of  interest  as  a  source  related  to  the  analysis  of  the  poems  dedicated  to  the  Araz 
River  in  the  poetry of  Azerbaijan  in  the  20
th
 century.    
 
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  23  yanvar  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  №  05) 
         Məqaləni  çapa təqdim  etdi:  Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent  İ.Cəfərov 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

- 21 - 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 1 (66) 
 
ÍÀÊÙÆÙÛÂÀÍ  ÑÒÀÒÅ  ÓÍÛÂÅÐÑÛÒÉ.  СЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС,  2015,  № 1 (66) 
 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 1 (66) 
                                 
 
    HİKMƏT MEHDİYEV 
                                                                   Naxçıvan Dövlət Universiteti 
UOT:82                                                           
SƏMƏD VURĞUNUN “VAQİF”  MƏNZUM DRAMINDA EZOP  DİLİNDƏN 
İSTİFADƏNİN ÖZƏLLİKLƏRİ 
 
Açar  sözlər:  Azərbaycan  sovet  poeziyası,  Səməd  Vurğun,  Vaqif,  Ezop  dili,  milli  azadlıq 
mübarizəsi. 
 
Key  words:  Azerbaijan  Soviet  poetical,  Samad Vurgun, Vaqif, Esopian language, national 
struggle. 
 
Ключевые  слова:  Азербайджанская  советская  поезия,  Самеда  Вургун,  Вагиф 
,эзоповского языка  
 
       
 Sovet  dövrü  Azərbaycan  poeziyasının  ən  böyük  nümayəndələrindən  biri  olan  Səməd 
Vurğun  (1906-1956)  əsasən  şeirləri  və  poemaları  ilə  tanınsa  da,  mənzum  dram  janrında  da  qələmini 
sınamış  və  Azərbaycan  ədəbiyyatında  bu  janrın  klassik  örnəklərindən  sayılan  “Vaqif”  dramını 
1937-ci  ildə  yazıb  başa  çatdırmışdır.  Doğrudur,  onun  daha  üç  mənzum  dramı  –  “Xanlar”  (1939), 
“Fərhad  və  Şirin”  (1941),  “İnsan”  (1945)  dramları  da  məlumdur.  Ancaq  bu  mənzum  dramlar  ideya-
bədii  siqlətinə,  eləcə  də  poetik  səviyyəsinə  və  sənətkarlıq  xüsusiyyətlərinə  görə  Səməd  Vurğunun 
bu sahədəki  ilk  qələm  təcrübəsi  olan  “Vaqif”dən  xeyli  geri  qalır. 
İstər  ümumilikdə  Səməd  Vurğunun  yaradıcılığı,  istərsə  də  onun  dramaturgiyası  barədə 
Azərbaycan  sovet  ədəbiyyatşünaslığında  kifayət  qədər  tədqiqatlar  aparılmış,  araşdırmalar 
gerçəkləşdirilmişdir.  Ancaq  təbii  ki,  bütün  bu  tədqiqatlar  sovet  elmi  metodologiyası  əsasında 
aparılmış  və  şairin  əsərləri  hazır  qəliblərin  imkan  verdiyi  çərçivələrdə  qiymətləndirilmişdir.  Elə  bu 
səbəbdən  “Vaqif”  dramı  da  yadelli  işğalçılara  və  hakim  siniflərə  qarşı  mübarizəni  təsvir  edən,  geniş 
xalq  kütlələrinin  acınacaqlı,  dözülməz  həyatından  bəhs  edən,  istismarçıları  qamçılayan  bir  əsər  kimi 
qələmə  verilərək  bu  yöndə  də  elmi  təhlil  süzgəcindən  keçirilmişdir.  Əlbəttə,  sovet  dövründə  qələmə 
alınmış  bir  çox  əsərlər  kimi  “Vaqif”  dramı  da  milli  müstəqillik  dövrünün  yeni  təfəkkür  işığında 
nəzərdən  keçirilməli,  müasir  cəmiyyətimiz  üçün  ondakı  qiymətli  cəhətlər  üzə  çıxarılmalı  və  elmi 
təhlilini  tapmalıdır.  Xüsusən,  bədii  cəhətdən  çox  yüksək  səviyyədə  duran  ədəbi  əsərlər  yalnız  zahiri 
qabıq  rolunu  oynayan  ideologiyasına  görə  tarixin  zibilliyinə  atıla  bilməz.  Səməd  Vurğunun  “Vaqif” 
mənzum  dramı  da  məhz  belə  əsərlər  sırasında  nəzərdən  keçirilməyə  layiqdir.  Xüsusilə,  bu  dramın 
şeiriyyətində  özünü  güclü  şəkildə  büruzə  verən  və  indiyə  qədər  tədqiqatdan  kənarda  qalmış  ezop 
dili  probleminin  müəyyən  cəhətlərinin  çözülməsinə  böyük  ehtiyac  duyulur.  Onu  da  nəzərə  alsaq  ki, 
Sovet  dövrünün  bir  çox  sənətkarları  onları  narahat  edən  milli-mənəvi,  sosial-psixoloji  problemləri 
məhz  ezop  dilinin  köməyi  ilə  ifadə  etmişlər,  onda  Səməd  Vurğunun  bu  əsərinin  həmin  yöndən  təhlil 
edilməsinin  nə qədər böyük  əhəmiyyət  daşıdığı  aydın  olar. 
Sovet  dövrü  sənətkarlarının  ezop  dilinə  müraciətinin  səbəblərini  o  dövrün  böyük  filosof-şairi 
Rəsul  Rza  öz  poeziyasında  çox  maraqlı  şəkildə  təqdim  etməyə  müvəffəq  olmuşdur.  Rəsul  Rza 
keçən  əsrin  60-cı  illərində,  sovet  dövlətinin  dəmir  ideoloji  məngənəsinin  bir  qədər  yumşaldığı 
dövrdə  sənətin  missiyasını  daha  dərindən  anlayaraq  onun,  dilindən,  dinindən,  sosial  statusundan 
asılı  olmadan,  insana,  insanın  kamilliyinə  və  xoşbəxtliyinə,  haqqa  və  ictimai  ədalətə  xidmət  etməli 
olduğu  fikirini  irəli  sürərək,  bütün  istedadını,  erudisiya  və  intellektini,  məslək  və  əqidəsini  həmin 
yöndə  istifadə  etməyə  başlayır.  İstər  Rəsul  Rza,  istərsə  də  bu  dövrün  başqa  böyük  sənətkarları  yaxşı 
bilirdilər  ki,  kommunist  ideologiyası  ilə,  milli  müstəqillik  və  humanizm  ideyaları  uğrunda 
mübarizənin  elə  üsullarını  tapmaq  lazımdır  ki,  ayıq-sayıq  sovet  senzurası  şübhələnməsin  və  öz 
qüdrətli  qayçısını  işə  salmasın.  Bu  vasitələr  arasında  ən  etibarlısı,  tarix  boyu  yüzuilliklərin 
sınağından  çıxmış  ezop  dili  idi  və  sovet  dövrünün  sənətkarları  bu  dilə  tez-tez  müraciət  etməyə, 

- 22 - 
senzura  ilə  “siçan-pişik”  oynamağa  məcbur  idilər.  Rəsul  Rzanın  keçən  əsrin  60-cı  illərində  qələmə 
aldığı  “Ezop”  adlı  şeirində  bu  poetik  vasitəyə  müraciət  edənlərin  bir  növ  proqramı  açılır  və 
poeziyanın  dili  ilə  təqdim  edilir.  Bu  mənada  həmin  əsəri  təkcə  Rəsul  Rzanın  deyil,  o  dövrün  bir  çox 
şair  və yazıçılarının  proqramı  saymaq  mümkündür: 
 
Bilmirəm, 
yaşayıb,  yaşamayıb 
belə  bir adam; 
kölə-filosof. 
Düzü  düzünə  deyə bilmədiyini        
çevirib  eyhamlar  dilinə, 
belə  əlac axtarıb 
ürək dərdinə, 
könül  nisgilinə. 
Necə olur  olsun; 
ya varmış  ya yox; 
Ezop  gedib, 
dili  qalıb, 
dünyanın  min  bir  müşkülü  qalıb. 
Bəzən  qorxudan  işlənir 
bu dil, 
bəzən  qəzəbdən. 
Siz  necə,  bilmirəm, 
Allah  rəhmət  eləsin, 
mən  ki yerdən  göyə 
razıyam  Ezopdan.  (1, 32.) 
 
       Ezop  dilinin  bəzən  qorxudan,  bəzən  isə  qəzəbdən  işləndiyini  xüsusi  qeyd  edən  şair,  əlbəttə  ki, 
səmimiyyətini  ifadə  etmiş  olur.  Ancaq  təbii  ki,  Sovet  dövrünün  ideologiyaya  gizli  müxalifət  təşkil 
edən  sənətkarlarının  yaradıcılığında  Ezop  dilinin  qorxu  çalarından  daha  çox  qəzəb  çaları  üstünlük 
təşkil  edir.  Bu  qəzəb  –  qəfəsə  düşmüş  və  doğmalarına  yardım  əlini  uzada  bilməyən,  üstəlik,  qəfəsin 
polad  dəmirlərini  mədh  etməyə  məcbur  edilən  bir  aslanın  qəzəbidir.  Böyük  Şəhriyarın 
Heydərbabaya  müraciətlə  zindan  adlandırdığı,  mürüvvətsiz  yadellilərə  səsinin  çatmadığı  bir  qəfəsdə 
qalan  aslanın  qəzəbidir: 
 
Heydərbaba,  gül  qönçəsi  xəndandı, 
Amma  heyif,  ürək  qidası  qandı. 
Zindəganlıq  bir  qaranlıq  zindandı; 
Bu  zindanın  dərbəçəsin  açan  yox, 
Bu  darlıqdan  bir  qurtulub  qaçan yox. 
 
Mən sənintək  dağa saldım  nəfəsi, 
Sən də qeytər,  göylərə  sal  bu səsi. 
Bayquşun  da dar olmasın  qəfəsi  – 
Burda  bir  şir  darda qalıb  bağırır, 
Mürüvvətsiz  insanları  çağırır.  (2, 26-27.) 
 
Səməd  Vurğun  da,  patriot  bir  sənətkar  kimi  Azərbaycan  xalqının  başına  gətirilən 
müsibətləri,  30-cu  illərin  repressiyalarını  yaxşı  görür,  açıq  mübarizəyə  girişən  “gözü  çıxan” 
qardaşlarından  ibrət  götürərək,  öz  etiraz  səsini  daha  çox  ezop  dilinin  köməyi  ilə  ifadə  etməyə  çalışır 
və  əksər  hallarda  buna  nail  olurdu.  Sənətkarın  bu  uğurunu  məşum  1937-ci  ildə  yazdığı  “Vaqif” 
mənzum  dramında  da açıq-aşkar görmək  o qədər də çətin  deyildir. 

- 23 - 
Böyük  şair  ilk  baxışdan  sanki  sovet  ideologiyasının  bədii  əsər  qarşısında  qoyduğu  bütün 
tələblərə  caab  verən  bir  əsər  yaratmışdır.  Əlbəttə,  bu,  birbaşa  senzuraya  yönəlmiş  bir  görüntü 
sayılmalıdır.  Belə  ki,  sosializm  realizmi  adlanan  yaradıcılıq  metodu  sənətkardan  tələb  edirdi  ki, 
bəşəriyyətin  tarixini  iki  böyük  mərhələdə  -  Böyük  Oktyabr  Sosialist  İnqilabından  əvvəlki  və 
inqilabdan  sonrakı  mərhələdə  təsvir  edərək,  birincinin  zülməti  kontekstində  ikincini  bəşəriyyətin 
nurlu  gələcəyi  kimi  vəsf  etsin.  Ona  görə  də  tarixi  mövzuya  kifayət  qədər  tez-tez  müraciət  edilirdi. 
Zaman  və  məkan  dəyişilir,  əsərin  mahiyyətində  isə  şairin  yaşadığı  dövrün  tənqidi  verilirdi.  Bu  da 
ezop dilinin  üsullarından  biri  idi. 
Səməd  Vurğunun  “Vaqif”  dramının  elə  başlanğıcından  bu  üsula  müraciət  edildiyini  görmək 
mümkündür.  Vidadinin  monoloqunda  sənətkarın  öz  dövrünə  münasibəti  məhz  ezop  dilinin  köməyi 
ilə  ifadə  olunmuşdur: 
 
Xudaya!  İnsanın  halı  yamandır, 
Nələr  çəkdiyimiz  sənə əyandır. 
Mənası  varmıdır  min  təriqətin? 
Aç... aç qapısını  sən həqiqətin. 
Nə olur,  bir  yeni  işıq  ver bizə, 
Bizim  kor yaranmış  gözlərimizə  - 
Bəlkə  də yaxşını  seçək yamandan, 
Ta ki, qansız  keçən  bir güzərandan 
Biz  də ilham  alaq, sevinək  barı! 
İşıqlat  bu dibsiz  qaranlıqları... 
Yazıqdır  dünyanın  əşrəfi  insan, 
Böyüksən,  adilsən,  keç günahından! 
Qoyma  ki,  yerlərdə  sürünsün  bəşər, 
Dünyada  qalmasın  nə pislik,  nə şər. 
Yaxşılıq  insana  bir  sənət  olsun, 
Dünya  başdan-başa bir  cənnət  olsun...  (3, 9.) 
 
Təbii  ki,  Vidadinin  monoloqunda  dialektik  materializmdən  xəbərsiz  olan,  inqilabi  düşüncəsi 
olmayan  bir  feodal  sənətkarının  utopik  xəyallarını  da  aşkara  çıxarmaq  mümkündür.  Əslində  bunun 
özü  də  ezop  dilinin  bir  təqdim  formasıdır  və  zülmə  məruz  qalan  insanın  faciəsini  təsvir  etmək  üçün 
şair  qəzəbinin  bir  ifadəsidir. 
Dramdakı  növbəti  səhnədə  ezop  dilinin  köməyi  ilə  şair  yenə  də  bir  ağrılı  problem  barədə  öz 
fikrini  ifadə  etmiş  olur.  Bu  –  Azərbaycan  dövlətçilik  tarixinin  böyük  şəxsiyyətlərindən  biri  olan  və 
sovet  dövründə  qaniçən  bir  yırtıcı  kimi  təsvir  edilən  Gəncə  xanı  Cavad  xan  barədə  fikirlərdir.  Bu 
fikirləri  Vidadini  Gəncə  sarayına  dəvət  etməyə  gəlmiş  elçilərdən  birinin  dilindən  eşidirik.  O,  Cavad 
xanı  şeir-sənət  xiridarı  kimi  təqdim  edərək deyir: 
 
Bizim  xan  çox sevir  şeiri,  sənəti. 
Sizin  yanınıza  göndərdi  bizi, 
İstəyir  saraya  gəlməyinizi.  (3, 12.) 
     Əlbəttə,  şeiri,  sənəti  sevən,  ziyalı  insanlardan,  müdrik  ağsaqqallardan  məsləhət  almaq  üçün 
onları  saraya  dəvət  edən  bir  xan  özü  də  ziyalı  olmalıdır  və  Səməd  Vurğun  Cavad  xan  barədə 
düşüncələrini  bu  qısa  dialoqda  kifayət  qədər  dəqiq  ifadə  etmiş  olur  və  şübhəsiz  ki,  bu  üstüörtülü  söz 
də  öz  sahibinə  -  Cavad  xanı  tanıyan  və  sevən  azərbaycanlı  oxucuya,  tamaşaçıya  çatır,  onun 
“ürəyindən  tikan  çıxardır”.   
Vaqifin  ilk  gəlişindəki  Vidadi  ilə  dialoqunda  sənətkar  və  hökmdar  problemini  qoyan  Səməd 
Vurğun  burada  da  öz  dövrünün  sərt  həqiqətlərini  ezop  dilinin  köməyi  ilə  üzə  çırpmış  olur.  Dostunu 
saraylardan  uzaqlaşmağa  çağıran  Vidadiyə  Vaqifin  əks arqumenti  belə  olur: 
 
 

- 24 - 
Mən orda olmasam,  qan çıxar  dizə, 
Quşlar  da ağlayar  ellərimizə. 
Xan  məndən  utanır,  çəkinir  bir  az, 
Mən getsəm,  qırğının  hesabı  olmaz. 
O bəzən  hirslənib  quduran  zaman, 
Mənəm  zəncirini  dartıb  saxlayan.  (3, 19.) 
 
Vaqifin  istər  bu,  istərsə  də  başqa  replikalarında  dövrü  ilə  müxalifətdə  olan  sənətkarın 
avtobioqrafik  cizgilərini  sezmək  mümkündür.  Bu  da  təsadüfi  deyildir.  Böyük  Füzulinin  istedadlı 
xələfi  kimi  Səməd  Vurğun  da  əyri  dolanan  dövranla  barışa  bilmir;  Füzulinin  özü  haqqında  dediyi 
“dövranın  istəmədiyi  ərbabi-istedad”  (istedad  sahibi)  epitetini  bu mənada  ona da şamil  etmək  olur: 
 
Ey  Füzuli,  müttəsil  dövran  müxalifdir  mana, 
Qaliba,  ərbabi-istedadı  dövran  istəməz.  (4, 150.) 
 
Səməd  Vurğunun  qəhrəmanı  Vaqifi  və  onun  prototipi  olan  şairin  özünü  də  dövran  istəmir, 
özünə  qorxulu  bir  rəqib  kimi  görür,  ona  müxalifətdə  dayanır.  Vaqifin  dilindən  verilmiş  bu  sözlərdə 
həmin  həqiqət  bütün  sərtliyi  ilə  səslənir  və  XX  əsrin  30-cu  illərinin  dəhşətli  sosial-siyasi 
mənzərəsini  kifayət  qədər reallıqla  əks etdirir: 
 
Bu  xan  bir  ilanmış,  saray yuvası, 
Zəhrimar  qoxuyur  onun  havası.  (3, 30.) 
 
Məlumdur  ki,  Səməd  Vurğun  təbiətin  qoynunda  olmağı,  Azərbaycanı  gəzməyi,  ovçuluğu 
çox  sevərmiş.  Bu  xüsusiyyətləri  o,  eynilə  öz  qəhrəmanı  Vaqifin  xarakterinə  köçürür.  Yenə  Vidadi 
ilə  dialoqda  bunun  poetik  ifadəsini  görürük: 
 
Gündüzlər  oxşayır  məni  saraylar, 
Gecələr  sirdaşım  ulduzlar,  aylar... 
Hər gülün  rəngində  bir  canlı  sənət, 
Nə qədər təmizdir,  safdır  təbiət. 
Mənim  də oylağım  dağdır,  dərədir, 
Könlüm  gözəlliyə  bir  pəncərədir.  (3, 17.) 
 
Saray  məclisi  səhnəsində  Yekaterina  haqqında  gedən  söhbət  və  ona  göstərilən  münasibət  də 
öz  mahiyyətində  ezop  dlinin  imkanlarını  gizlətməmiş  deyildir.  Belə  ki,  Vaqifin  Rusiya  hökmdarı 
Yekaterinanı  zülmkar  adlandıraraq,  ona  dərin  nifrətini  ifadə  etməsi,  əslində  kommunist  Rusiyası 
tərəfindən  işğal  edilmiş  Azərbaycan  şairinin  də  yadellilərin  bu  müstəmləkəçilik  siyasətinə  qarşı 
etiraz  səsinin,  yadelli  hökmdara  nifrətinin,  milli  azadlığa  inamının  poetik  ifadəsi  sayıla  bilər: 
 
 
Yalnız  nifrətim  var,  inanın,  ona! 
Onu  da boğacaq gedən  üsyanlar, 
Azadlıq  uğrunda  tökülən  qanlar.  (3, 43.) 
 
Səməd  Vurğunun  “azadlıq  uğrunda  tökülən  qanlarının”  sorağı  idi  ki,  Azərbaycan 
cəmiyyətini  yarım  əsrdən  sonra  20  Yanvara,  Qarabağ  müharibəsinə  gətirib  çıxardı;  ancaq  bu  qanlar 
nahaq  tökülmədi,  bu  qədər  şirin  olan  və  uğrunda  bu  qədər  canlar  fəda  edilən  azadlığın  özü  də  əldə 
edildi. 
Bütün  bunlara  görə,  Səməd  Vurğunun  “Vaqif”  mənzum  dramına  təkcə  Azərbaycanın 
konkret  bir  tarixi  kəsiyinin  konkret  bir  bölgədə  təsvirini  verən  əsər  kimi  baxmaq  qətiyyən  düzgün 
deyildir.  Ümumiyyətlə,  bunu  demək  artıqdır  ki,  sənətkar,  şair  tarix  yazmır,  olub-keçən  hadisələri 

- 25 - 
poetik  dillə  təqdim  etməyi  qarşısına  məqsəd  qoymur.  Bunu  hələ  eramızdan  dörd  əsr  əvvəl  qədim 
yunan  filosofu  Aristotel  anlamışdı  və  cəmiyyət  həyatının  təsvirində  şairlə  tarixçinin  yaradıcılıqları 
arasına  mahiyyət  fərqləri  qoyaraq  yazmışdı: 
“Deyilənlərdən  o  da  aydın  olur  ki,  şairin  vəzifəsi  həqiqətən  olub-keçənlərdən  deyil,  ola  bilən 
şeylərdən,  daha  doğrusu,  ehtimala  və  ya  zərurətə  görə  ola  bilən  hadisələrdən  bəhs  eləməkdir.  Məhz 
tarixçini  və  şairi  (bir-birindən)  fərqləndirən  o  deyil  ki,  biri  vəznlərdən  istifadə  edir,  o  biri  isə  etmir; 
Herodotun  əsərlərini  nəzmə  çəkmək  olardı,  bununla  belə,  onlar  vəznlə  də,  vəznsiz  də  yenə  tarix 
əsəri  olaraq  qalardılar;  onları  fərqləndirən  budur  ki,  birincisi  həqiqətən  olub-keçənlərdən,  ikincisi 
isə  mümkün  ola  bilən  hadisələrdən  bəhs  edir.  Buna  görə  də  poeziya  tarixdən  daha  fəlsəfi  və  daha 
ciddidir:  poeziya  daha çox ümumidən,  tarix  xüsusidən  bəhs  edir.”  (5, 63.) 
Məhz  bu  baxımdan  yanaşdıqda  “Vaqif”  mənzum  dramı  keçmişə  deyil,  gələcəyə  yönəlmiş 
bir  əsərdir  və  Azərbaycan  xalqının  bir  neçə  nəslinin  vətənpərvərlik  tərbiyəsində  onun  da  öz  rolunu 
oynaması  heç  də təsadüfi  sayılmamalıdır.