Şukin adına teatr məktəbində təhsil alan gənc qızın aktrisa kar

ÖZ İMTİYAZLARINI VER BURA, ALÇAQ!
1991-ci ilin avqustunda Lubyanka meydanında qəzəbli və 
demokratiya həsrətində olan insan kütləsi qanlı Feliksin,  Fe-
liks Dzejinskinin heykəlini iplərlə sararaq postamentdən yıx-
dı. Kütlənin digər hissəsi isə “MK-nı ələ keçirək” bağırtısı ilə 
nizamsız cərgələrlə qonşuluqdakı Köhnə meydana axışdı.
Mən  öz  çəkiliş  qrupumla  Lubyankada  qaldım.  Bura  çox 
maraqlı idi. Böyük sayda tele, foto və kinokameralar vardı. İn-
sanlar həyəcanla danışırdılar. Gah burda, gah orda improvizə 
edilmiş  mitinqlər  keçirilirdi.  Yıxılan  heykəlin  və  alqışlayan 
kütlənin  kadrları  bütün  aparıcı  teleşirkətlərin  arxivlərində 
var. Həmin kadrları qalib gəlmiş demokratiyanın və SSRİ-nin 
sonunun rəmzi kimi dəfələrlə göstəriblər.
Elə həmin vaxtda MK binasında nələr baş verdiyi barədə 
bizə bir neçə il sonra Alekseylə birlikdə beynəlxalq şöbədə ça-
lışmış, Çin iqtisadiyyatı və tarixi üzrə mütəxəssis danışıb.
Onun söhbətini bütövlükdə verirəm:
“O  vaxt  mən  Moskvada  idim.  Məzuniyyətə  getməyə  ma-
cal tapmamışdım. Baxıram ki, xəbərlərdə axşam Dzerjinskinin 
heykəlini  yıxmağa  hazırlaşdıqları  haqda  danışırlar.  Mən  işə 
getməyi, öz kitablarımı və Çinlə əlaqədar məlumat kitabçala-
rını götürməyi qərara aldım. Məlum deyil, onlar daha nələri 
yıxmaq fikrinə düşəcəklər. 
İşə gəlirəm və üçüncü alaqapıdan içəri girirəm. İlk baxışdan 
hər şey qaydasındadır, milis girişdə buraxılış vəsiqəsini yoxla-
yır. Amma dəhlizlərdə adam azdır – hər halda məzuniyyət döv-
rüdür. Açarı  götürdüm.  Beşinci  mərtəbəyə,  öz  otağıma  qalxı-
ram. Otururam: kitabları, məqalə tikililərini saf-çürük edirəm, 
nəyi götürüb-götürməmək haqqında düşünürəm. Başım o qə-
dər qarışır ki, iki çanta doldurduğumun fərqinə varmıram.

128
Kabinet bürkülü və tozlu idi – çoxdan yığışdırmamışdılar. 
Havanı təmizləmək məqsədilə pəncərəni açmaq qərarına gəl-
dim. 
Açan  kimi  səs-küy  hiss  etdim,  sanki  insanlar  nəyisə  bölə 
bilmirlər.  Mən  pəncərə  altlığının  üstünə  çıxdım  ki,  küçəni 
görə bilim. Orada isə... Ay ana! Camaat toplaşmışdı! Mitinq 
edənlər  nəsə  çığırır,  əllərilə  binanı,  hətta  mənə  elə  gəldi  ki, 
düz məni göstərirlər. Düşündüm ki, yenə Lenin dövründəki 
kimi,  poçtu,  teleqrafı,  telefonu  ələ  keçirməyə  gəliblər.  Çan-
taları  qamarlayıb,  aşağı  cumdum.  Qərara  aldım  ki,  mərkə-
zi alaqapıdan meydana yox, arxa çıxışdan dalana çıxım. Elə 
küçəyə addım atmışdım ki, nəhəng gövdəli, pırtlaşıq saçlı bi-
risi möhkəmcə çiynimdən yapışdı və sakit səslə mırıldadı:
- Hə, alçaq, bilirdim ki, kimsə arxa çıxışdan qaçacaq. Ver 
bura, çantaları! Xalqın malını talayırsınız, nə var burada: pul-
lar, MK kolbasası?
Mən divara qısıldım – birdən dalaşmağa başlayar. Və de-
yirəm:
- Orada kitablar var. Çin kitabları.
- Nə uydurursan, hansı kitablar? Nə Çin kitabları? İmtiyaz-
lı yaramaz!
Çantaların ağzını cıraraq, mənim bütün sevimli kitablarımı 
birbaşa asfaltın üstünə tökdü. 
- Həqiqətən də kitablardır... – Çantaları silkələyir, silkələ-
yirdi. – Nədir, dəlisən? Bəs Kreml kolbasaları, sosislər hanı? 
– düz üzümə bağırdı.
- Mən aliməm, beynəlxalq şöbənin məsləhətçisiyəm, - küçənin 
ortasından kitablarımı yığa-yığa, onu başa salmağa çalışıram.
- Hə, məsləhət verib, qurtardın. Sənin MK-nı bağlayacaq-
lar, imtiyazlarına da son qoyulacaq, - kişi bu dəfə artıq müla-
yimliklə deyirdi.
Yenidən məyus halda xəstəyə baxan kimi mənə baxdı.”
Bunları  danışarkən  beynəlxalq  şöbənin  keçmiş  əməkda-
şı dazlaşmağa başlamış başını sağa-sola fırladırdı, sanki hər 
dəqiqə həmin nəhəng və pırtlaşıq saçlı kişinin peyda olmasını 
və yenidən sorğu-suala başlamasını gözləyirdi.

129
XRUŞOVUN QIZININ QONAQLIĞINDA
Bu hadisə 90-cı illərin əvvəllərində baş verib. 
Moskvada amerikalı tarixçi Robert Takkerin Stalin haqqın-
da kitabı rus dilində təqdim edilirdi. O, Moskvaya həyat yol-
daşı ilə birgə gəlmişdi. Xruşovun qızı – Yuliya öz mənzilində 
Takkerlərin şərəfinə şam yeməyi verirdi, bizi də dəvət etmişdi. 
Xruşovun oğlu – Sergey artıq Amerikaya mühacirətə getmişdi, 
Yuliyanın  qızı,  nənəsinin,  Nikita  Sergeyeviçin  həyat  yoldaşı 
Nina Petrovnanın adını daşıyan Nina da ABŞ-da təhsil alırdı. 
Və hiss olunurdu ki, o da geri qayıtmaq fikrində deyil. 
-  Alyoşa,  nə  üçün  ölkə  rəhbərlərinin  uşaqları  ölkəni  tərk 
edirlər?  Stalinin  qızı,  Xruşovun  uşaqları  və  nəvələri?  -  ərim-
dən  soruşdum.  –  Bəlkə  bizim  bilmədiyimiz,  onlara  məlum 
olan hansısa sirr var?
- Fürsətdən istifadə edib, özün soruşarsan, - Aleksey cavab 
verdi.
Şam  yeməyi  Moskvanın  mərkəzində,  Novoslobodskaya 
küşəsindəki  geniş mənzildə verilirdi.
Takkerlər vaxtında gəldilər və uzun sürən uçuşa, saat qur-
şaqları arasındakı 8 saatlıq fərqə baxmayaraq, heç yorğun gö-
rünmürdülər. Bizi tanış edəndə, ingiliscə danışmağa başladıq, 
amma Yevgeniya Takker gözlənimədən, rus dilinə keçdi. Onun 
əri də Rusiya tarixinin tədqiqatçısı kimi bizim arxivlərdə  işlə-
diyindən, rusca başa düşürdü.
- Mən rus əsilliyəm, - deyə Yevgeniya zorla hiss edilən ləhcə 
ilə izah etdi.
- Bəs sizin əriniz necə? O da rus əsillidir? O da sizin kimi 
rusca danışa bilir? 
Mister Takker gülümsəyərək dedi ki, o rusca yaxşı başa dü-
şür. Söhbət siyasətlə bağlı mövzulara keçən kimi o dərhal ingi-
lis dilində danışmağa başladı. 
Yuliyanın Mərkəzi Komitənin işçiləri üçün yenicə inşa edil-
miş binadakı mənzili əla idi. Ev sahibəsinin ünsiyyətcilliyinə 

130
də söz ola bilməzdi. O, Vaxtanqov teatrında işləmişdi və evin-
də daim Moskva elitasının nümayəndələrini – aktyorları, rəs-
samları, siyasətçiləri, musiqiçiləri qəbul edirdi.  
Əvvəlcə  hamı  mənzilə  dağılışdı  və  hər  kəs  öz  marağına 
uyğun söhbət etməyə başladı. 
“Aktyor qrupu”nda  yeni tamaşaları, quruluşunu gözləyən 
pyesləri, rejissor ideyalarını müzakirə edirdilər.
“İqtisadi künc”də Yuliyanın keçmiş əri tanınmış deputat 
və iqtisadçı Nikolay Petroviç Şmelyov ruh yüksəkliyi ilə o 
vaxt  məşhur  olan  regionlararası  deputat  qrupundan  danı-
şırdı.
Sonra  sahibə  hamını  masa  arxasına  dəvət  etdi  və  dərhal 
bütün mübahisə-söhbətlər ümumi mövzuya çevrildi.
Əsas qonaq 70 yaşlı Robert Takker olduğundan, amerika-
lının Stalin, Xruşov, hər ikisinin tarixdəki rolu haqqında rəyi 
diqqət mərkəzində idi.
Bizə, 35 yaşlılar üçün  bu insanlar çox maraqlı idilər: onlar 
Stalin  dövründə  yaşamışdılar,  şəxsən  Xruşovu  tanıyırdılar, 
kimsə  müharibə  dövrünü  yaşamışdı,  kimsə  evakuasiyadan, 
başqa biri repressiya illərindən danışırdı.
Birdən Yevgeniya Takker mənzildəki mebelə nəzər salıb və 
məşhur Kuznetsov çinisindən olan nimçəyə toxundu və hün-
dürdən səsləndi: 
- Xatırlayıram, valideynlərim repressiyaya məruz qalanda 
bütün  bunları  bizdən  necə  müsadirə  etdilər.  Hər  şeyi  apar-
dılar:  mebeli,  çini  qabları,  anamın  qiymətli  əşyalarını,  hətta 
paltarları da. Biz çılpaq və ayaqyalın qaldıq...
Düşündüm ki, bu qadın yəqin o vaxtkı zadəganlardandır. 
Axı dedi ki, onun rus kökləri var. Necə maraqlıdır. Bu haqda 
ondan ətraflı soruşmaq lazımdır. Mövzunu davam etdirirmiş 
kimi, həyəcanlı əhvalat eşitmək ümidilə soruşdum:
- Bəs sizin valideynləriniz kim idi?
- Biz sahildəki evdə yaşayırdıq, - Yevgeniya qürurla cavab 
verdi.
Bu cavab mənə çox az mətləbdən xəbər verirdi.
- Bəs valideynləriniz nə işlə məşğul idilər?
- Onlar inqilabçı idilər.

131
Rəssam İlya Qlazunovun qonağı olarkən

132
Bu cavab məni daha da heyrətləndirdi.
- Mən başa düşmədim, bəs onlar kim idilər... – mən dəqiq 
söz axtardım, tapmadığımdan, dedim: - peşə etibarilə?
Mən qəribə ailənin həyatı haqqında,  inqilabçıların  mü-
sadirə etdikləri köhnə və gözəl mebel, çini qablar, qiymətli 
daşlarla bağlı qeyri-adi əhvalat eşitmək istəyirdim.
- Onlar, - mənim anlamazlığımdan qeyzlənən Yevgeniya 
möhkəm  və  inamlı  səslə  söylədi,  -  onlar  peşəkar  inqilabçı 
idilər.
-  Necə  yəni  –  peşəkar  inqilabçı?  Məgər  belə  sənət  var? 
Mən düzgün başa düşdüm, inqilab etmək onların sənətləri 
idi? – İndi mənim səsim cingildədi.
- Bəli. Onlar Rusiyada inqilab edirdilər.
- Bəs onda əntiq qablar və qiymətli daşlar onlarda har-
dan  idi?  Bizə  məktəbdə,  inqilabçıların  yoxsul  olduqlarını, 
kasıblara kömək etdiklərini deyirdilər axı. 
Masa ətrafında sakitlik çökdü.
Amma peşəkar inqilabçıların qızı qətiyyən pərt olmadı.
- O vaxt inqilabın düşmənlərindən müsadirə etmişdilər...
-  Güllələnmiş  inqilab  düşmənlərindən,  -  mən  əlavə  et-
dim.  –  Amma  bütün  bunlar  sizin  deyildi.  Siz  onları  həbs 
olunanlardan, güllələnənlərdən ələ keçirdikdən sonra almı-
sınız, məgər elə deyil? Mən sahildəki evdə olmuşam. Orada 
bəzi mənzillərdə indiyə kimi arxalarında inventar nömrələ-
ri olan mebel əşyaları var. Sizdə də belə nömrəli mebellər 
vardı?
İndi  artıq  masa  arxasında  qəbir  sükunəti  yaranmışdı. 
Hətta hər şeyi gözəl anlayan professor Takker də arvadını 
müdafiə etmək əvəzinə, pərt halda susurdu. 
Peşəkar inqilabçıların  ABŞ-a mühacirətə getmiş qızı isə 
incik halda özünə qapanmışdı. Görünür, inanırmış ki, peşə-
kar inqilabçıların keçmiş sahiblərindən aldıqları və oğurla-
dıqları qədim mebeldən tutmuş gümüş çəngəl- bıçağa kimi 
– qanunla ona və ailəsinə məxsus olmalı imiş. 

133
* * * 
P.S. Yeri gəlmişkən, peşəkar inqilabçıların özlərini necə apar-
maları ilə bağlı “Arqumentı i faktı” qəzetinin 21 noyabr 2012-ci 
il tarixli 47-ci sayında Mariya Pozdnyakovanın məqaləsini oxu-
muşam. Məqalə “Yoldaş İblis” adlanır. Ona görə bu məqaləni 
tam  verirəm  ki,  ölkəmizin  belini  qıranların  canlı  xələfləri  bizi 
yeni sarsıntılara hazırlayırlar. Yeni inqilablar həvəsilə yananlara 
bunun nə ilə bitəcəyini bilmək artıq olmazdı. Beləliklə...
Yoldaş İblis
Bu qadının rəhbərliyi ilə on minlərlə insan məhv edilib.
Pensneli  qurumuş  qarının  –  Rozaliya  Zemlyaçkanın  həyat-
dan köçməsindən 65 il ötür. Partiya rəhbərliyinin yaşadığı məş-
hur sahildəki evdə o, ən titullu sakinlərdən biri idi. 
Qırmızı terror dövrünün ən məxfi rekordu ona məxsus olub: 
bu qadının rəhbərliyi ilə on minlərlə insan edam edilmişdi. Bu-
nunla da o, inqilabdan xeyli əvvəl özü üçün seçdiyi İblis ləqəbi-
ni doğrultmuşdu.  Onun digər ləqəbi – Zemlyaçka yalnız 1917-ci 
ildən sonra rəsmiləşdi. Amma İblis ləqəbini o çox sevirdi. 
Viran etmə elmi
...1903-cü il. Rozaliya Piter küçələri ilə fəhlələrlə gizli görüşə 
tələsir. Bolşevik fəallarının nümayəndəsi elan edir: “Yoldaş İb-
lis  Londondan  gəlib.  O,  partiyanın  qurultayının  necə  keçməsi 
haqda məlumat verəcək”.  Rozaliyanın gizli fəaliyyəti haqqın-
da hələ sovet dövründə Lev Ovalov yazıb və fransız papaqla-
rından, ingilis plaşlarından, qeyri-leqal ədəbiyyatın daşınması 
üçün istifadə olunan iki altlıqlı yol güzgülərindən, tez-tez qaç-
dığı çar həbsxanalarından danışıb. 
Fəhlə  və  kəndlilərin  hüquqları  uğrunda  mübarizə  aparan 
Rozaliya mənşəcə nə fəhlə olub, nə də kəndli. 1876-cı ildə Kiyev-
də, varlı tacir Samuil Zalkindin ailəsində doğulmuşdu. Sol ide-
yalarla gimnaziyada oxuyanda maraqlanıb və onu bitirdikdən 
sonra fransız universitetində təhsil almağa yollanıb. Növbəti 20 
il ərzində, 1917-ci ilin oktyabrına kimi, bir gün də rəsmi surətdə 
işləməyib. Bu cəhətdən onun bioqrafiyası bir sıra məşhur inqi-

134
labçıların tərcümeyi-halındakı kimidir. 
Paltar, yemək, mənzil və xaricə səfərlər üçün pul partiya kas-
sasından  götürülürdü.  Bu  baxımdan  inqilabçılar  heyrətamiz 
sosial qrupu təmsil edirdilər. Mixail Bakuninin müəyyənləşdir-
diyi siyasi portretə nəzər salaq: “İnqilabçıda qohumluq, sevgi, 
dostluq, minnətdarlıq hissləri və hətta vicdanın özü boğulma-
lıdır. Onun əgər bu dünyada nəyəsə və ya kiməsə yazığı gəlir-
sə, inqilabçı deyil. O, ancaq bir elmi bilir – viran etmə elmini”. 
Rozaliya bu sözlərin altından qanla imza ata bilərdi. Əlbəttə, öz 
qanı ilə yox, onun iradəsi ilə əzab verilən on minlərlə insanın 
qanı ilə. Söhbət ilk növbədə Krımdan gedir. Zalkindi oraya vi-
layət partiya komitəsinin katibi kimi yeni qayda-qanun yarat-
mağa  göndərmişdilər.  Onun  gəlişindən  sonra  Qara  dəniz  sa-
hilləri güllələnənlərin qanından qırmızıya boyanmışdı. “Qırğın 
aylarla davam edirdi. Pulemyotun ölümgətirən şaqqıltısı səhərə 
kimi kəsmirdi... Elə ilk gecə Simferopolda – 1300, Feodosiyada 
– 420, Kerçdə - 1300 insan güllələnmişdi”, - Oktyabr inqilabını 
yaşamış Sergey Melqunov “Rusiyada qırmızı terror. 1918-1923-
cü illər” əsərində belə yazıb. 
Yoldaş İblisin – “Onlara patron heyifdir. Hamısını batırın”, 
əmrinə kimi Krımda pulemyotlar dayanmadan işləyib. Edama 
məhkum edilmişləri barja yığır, ayaqlarına daş bağlayaraq, də-
nizə atırdılar. Çox vaxt bunu onların sahildə dizi üstə dayanıb, 
bağışlanma haqqında dua edən qadınları və balaca uşaqlarının 
gözləri qarşısında edirdilər.  Amma maarif xalq komissarı Lu-
naçarskinin dediyi kimi: “Rədd olsun yaxınlara məhəbbət! Biz 
nifrət etməyi öyrənməliyik”. Sonra balıqçılar suda ölülər ordu-
sunun dayandığını görürdülər. Rozaliya yalnız insanların məhv 
edilməsi əmrini vermirdi, həm də edamlarda fəal iştirak edirdi. 
Komissarlara məxsus dəri gödəkcədə, böyründən mauzer asıl-
mış halda Aleksandr Soljenitsinin onu adlandırdığı kimi, “qır-
mızı terrorun davakarı” bu şəhərdən o birisinə, bir qəsəbədən 
digərinə gedirdi. 
“Ölülərin günəşi”
Zemlyaçkaya tabe olanların bəziləri onun sadizmini gördük-
də Kremlə xəbər verməyə cəhd etmişdilər: hamını güllələyirlər 

135
Etna yüksəkliyində. 
Sanki Ayda idik

136
– həkimləri, müəllimləri, tibb bacılarını, hospitaldakı xəstələri, 
balıqçıları,  liman  işçilərini,  keçmiş  gimnaziyaçıları,  keşişləri. 
Krım şəhərlərində işıq dirəklərində, parkdakı ağaclarda və hətta 
heykəllərdə cəsədlər asılmışdı. Küçələr bom-boş idi. Hamı qaçıb 
gizlənmişdi.  Şəhər kənarlarında güllələnənlərin cəsədləri yerə 
səpələnmişdi. Çoxlarını diri-diri yerə basdırırdılar. Gecələr canı 
çıxmayanlar  yaşayış  evlərinə  doğru  sürünür  və  inildəyirdilər. 
Melqunov  südəmər  uşaqları  olan  qadınların  güllələnmələrini 
görmüş şahidlərin ifadələrindən bəhs edir. Amma Lenin Zeml-
yaçkanın vakxanaliyasını dayandırmaq fikrində deyildi. Axı o, 
Leninin diktatura haqqındakı sözlərini həyata keçirirdi: “dikta-
tura zorakılığa əsaslanan və heç bir qanunla bağlı olmayan ha-
kimiyyətdir”.  Terrorla  bağlı  təlimatlarda  Lenin  yazırdı:  “daha 
sərt insanlar tapın”.
Zemlyaçkanın sərtliyinə isə onu 20 ildən artıq tanıyan Lenin 
şübhə etmirdi. Və sədaqətinə görə mükafatlandırırdı: Zemlyaç-
ka Qırmızı Bayraq ordeni ilə təltif edilən ilk qadın oldu.
Lakin 20-ci illərin Krım faciəsi haqqında həqiqətlər yalnız ta-
rixçi Melqunovun əsərlərində deyil, həm də böyük rus yazıçısı 
İvan Şmelyovun “Ölülərin günəşi” əsərində açılır. Şmelyovun 
yeganə oğlu Sergey Krımdakı cəzalandırma tədbirlərinin qur-
banı  olub.  Oğlunun  necə  həlak  olduğunu  və  harada  basdırıl-
dığını araşdırarkən, yazıçı VÇK-nın (ÜFK) müvəkkili Redensə 
müraciət  edib,  o  isə  cavab  verib:  “Siz  nə  istəyirsiniz?  Burada 
Krımda elə bir “kaşa” var ki!..” Şmelyov Krımda həm qırmızı 
terroru, həm də dəhşətli aclığı yaşayıb – xüsusi dəstələr evlərə 
girir, yemək və geyim ehtiyatlarını götürür, insanların əynində-
ki son paltarlarını dartıb çıxarırdılar.  Şmelyovun qonşusu onun 
yanına ayaqyalın və qızılgül naxışlı önlükdən tikdiyi şalvarda 
gəlmişdi. Onun evindən hətta köhnə aşbaz önlüklərini də apar-
mışdılar. Aclıqdan əziyyət çəkən insanlar güclə yeriyir, uşaqlar 
gəbərmiş atların sümüklərini it kimi gəmirirdilər. “Doğrudan-
mı, insanı xoşbəxt etmək üçün insan qırğınlarından başlamaq 
lazımdır?..  Eh,  Rusiya!  Səni  hansı  ovsunla  yoldan  çıxartdılar? 
Hansı şərabla içkiyə aludə etdilər?” – yazıçı bu sözlərlə kədərini 
ifadə edirdi.
“Ölülərin günəşi” haqqında alman yazıçısı Tomas Mann de-

137
yirdi: “Cəsarətiniz çatırsa, bunu oxuyun”. Kitabda aclıqdan ağ-
lını itirmiş kimyaçı-həkim qurbanların sayını insan ətinin tonla 
hesablanması sistemini yaradır: “Yalnız Krımda hansısa üç ay 
ərzində! – məhkəməsiz, məhkəməsiz güllələnən insan əti! – sək-
kiz min vaqon, doqquz min vaqon! Üç yüz qatar! On min ton 
təzə insan əti, ca-van ət! Yüz iyirmi min baş! in-san!” Krımda 
terror qurbanları ilə bağlı 120 min rəqəmi tarixi tədqiqatlarda 
da xatırlanır.
Zemlyaçka  haqqında  Şmelyovun  romanında  qısaca  deyi-
lir: “Vəhşi!” Sovet mətbuatında isə oxuyuruq: “Qəribə insan 
idi,  Zemlyaçka.  İnsanların  qayğısına  qalmaqdan  yorulmur-
du. Qüvvəsinə heyfsilənmədən çalışırdı”.
Düzdür,  bolşevik  Sultan-Qaliyevin  də  xatirələri  var: 
“Zemlyaçka həddindən artıq əsəbi və xəstə qadındır... Krımda 
demək  olar  ki,  bütün  işçilər  onun  qabağında  əsir,  hətta  ən 
sarsaq və səhv sərəncamına tabe olmamağa cəsarət etmirdilər”. 
Sultan-Qaliyevi  həbs  etdilər  və  güllələdilər.  Zemlyaçkaya 
isə  partiyadakı  bu  təmizləmələr  toxunmadı  –  onun  özü  bu 
təmizləmə  ilə  məşğul  olurdu.  Yoxlama  ilə  getdiyi  partiya 
təşkilatlarını dəhşətə gətirirdi. Tutduğu ən yüksək vəzifələrdən 
biri SSRİ Xalq Komissarları Soveti sədrinin müavini vəzifəsi idi. 
İndiki qayda ilə - Baş nazirin müavini.
İşdən  kənara  çəkildikdən  sonra  pilləkən  qonşularından  şi-
kayət yazmağa başlamışdı. Zemlyaçka Moskvada, partiya rəh-
bərliyinin  yaşadığı  sahildəki  evdə  yaşayırdı.  “Sahildəki  ev”in 
müzeyində  “AiF”ə  Zemlyaçkanın  201  saylı  mənzilinin  Nikita 
Xruşovun yaşadığı onuncu alaqapıda olduğunu deyiblər. 
Onun şəxsi həyatı haqqında cüzi məlumat var. Uşaqları yox 
idi. Təəccüblüdür ki,  xalqın rifahı naminə fəaliyyətinə rəğmən, 
arxivdə çox az şəkilləri qalıb. Sanki kiminsə sehrli əlləri on min-
lərlə insanın edamı ilə bağlı şəkilləri məhv edib. 
Zemlyaçka 70 yaşında ölüb. Və dərhal 1947-ci ildə Moskva-
nın mərkəzindəki küçəyə onun adı verilib. Düzdür, 20 il öncə, 
küçəyə onun əvvəlki adı qaytarılıb – Bolşaya Tatarskaya. Amma 
Rusiyanın digər şəhərlərində yüzlərlə küçə Zemlyaçkanın adını 
daşıyır.  Bu  küçələrlə  yeriyən  insanlar  isə  İblisi  xatırlamırlar. 
İnqilabçının külü Kreml divarlarına gömülüb.

138
1991-Cİ İLİN YAYI. BAŞ TUTMAYAN KİNO
Bu  şəxsi  çox  az  adam  xatırlayır.  Yaxın  keçmişimizdə, 
Yeltsin  hakimiyyətindən  əvvəllər  onun  -  Qorbaçovun  ən 
yaxın  silahdaşının  adı  dillər  əzbəri  idi.  Qorbaçovla  dost 
olub-olmadıqlarını bilmirik, amma yenidənqurma, deməli, 
həm  də  böyük  ölkənin  “dəyişdirilməsi”  ideyası  ona  məx-
susdu.  Onu  əbəs  yerə  “yenidənqurmanın  memarı”  adlan-
dırmırdılar. Yenidənqurma iflasa uğradıqdan, Sovet İttifaqı 
isə süqut etdikdən sonra mətbuatda “Memar xarabalıqda” 
məqaləsi peyda oldu. 
Bu  adamın  adı  Aleksandr  Nikolayeviç  Yakovlev  idi. 
Onu Qorbaçovun “boz kardinal”ı adlandırırdılar. Deyilənə 
görə,  onlar  Kanadada  dostlaşmışdılar.  Sərbəst  düşüncə-
li  Yakovlevi  1980-ci  illərin  əvvəllərində  oraya,  mərkəzdən 
uzağa  səfir  göndərib,  bir  növ    “sürgün”  etmişdilər.  Hələ 
Sov.İKP MK-nın kənd təsərrüfatı üzrə katibi olarkən Mixail 
Qorbaçov  da  Kanadaya  səfər  etmişdi.  Deyirdilər  ki,  daha 
dərin  və  ağıllı  siyasətçi  olan  Yakovlev  gələcək  baş  katibin 
fikir tərzinə həlledici təsir göstərib.
O  vaxt  həyat  yoldaşım  Qorbaçovun  spiçrayterlər  qru-
punda  işlədiyindən,  Yakovlev  və  Medvedevlə  (o  dövrki 
siyasi büronun başqa bir üzvü) tez-tez ünsiyyətdə olurdu. 
Məni  isə  yenidənqurma  haqqında  bədii  yox,  sənədli  film 
çəkmək ideyası cəlb edirdi. Alekseyin sayəsində, daha doğ-
rusu  onun  vasitəsilə  ölkənin  siyasi  həyatını  dərk  etdiyim-
dən,  filmi  də  siyasət  haqqında  çəkmək  istəyirdim.  Həmin 
illər siyasət hamının iliyinə işləmişdi. Siyasət hər evə, hər 
ailəyə  girmişdi.  Böyük  dəyişikliklər  yaxınlaşırdı.  Hamıda 
böyük ümid vardı. 
Mən  filmə  “Köləlikdən  aparan  yol”  adını  vermək  istə-
yirdim.  Sifariş  yazıb  “Novosti”  mətbuat  agentliyinə  təklif 
etdim – RİA əvvəllər belə adlanırdı. 
O vaxt bu sayaq sənədli filmləri Xarici Mətbuat Agentliyi 
çəkirdi.    Filmin  ideyası  agentlik  rəhbərliyinin  çox  xoşuna 
gəldi. Xüsusilə ona görə ki, baş qəhrəman Qorbaçovla birgə 

139
ölkəni dəyişən insanlardan biri, onun müttəfiqi və nüfuzlu 
siyasi fiqur Yakovlev olmalı idi. 
Yadımdadır,  bu  mürəkkəb  filmin  ssenarisini  yazanda, 
yaman həyəcanlanırdım.
Bir vaxtlar Anatoli Vladimiroviç Romaşin mənə gileylən-
mişdi ki, Kino evində bizim “Ümidsiz ümid edirəm” filmi-
nin premyerasında Nikita Sergeyeviç Mixalkov ona yaxın-
laşaraq deyib: “Tolya, sən gözəl aktyorsan! Üstəlik rejissor 
da olmaq nəyinə lazımdır? Bu başqa bir sənətdir”. Halbuki 
Romaşinin böyük təcrübəsi vardı: həm aktyor kimi, həm də 
quruluşçu kimi – axı o, ÜİDKİ-də dərs deyirdi. Elə mənim 
də “başqa sənət”im vardı – politoloq, tarixçi deyil, aktrisa 
idim. Amma elə hallar olur ki, uğur utanıb-çəkinmədən öz 
qüvvəsinə inanan adamın payına düşür. Mən ərimdən Ya-
kovlevlə  görüşməyimi  təşkil  etməyi  xahiş  etdim.  O,  bunu 
etdi.
Aleksandr Nikolayeviçin kabinetinə daxil olanda, uzun 
və qalın hörüyüm vardı. Mənə elə gəlirdi ki, əgər saçlarımı 
Alyonuşka kimi hörsəm, bu ona anadan olduğu Yaroslavl-
dakı kəndi xatırladacaq. Təsəvvür edirsiniz, mən onu inan-
dıra bildim ki, kino aləmindən olan gənc qadının yaratdığı 
film, peşəkarın hazırladığı filmdən daha yaxşı olacaq. 
Üstəlik məni xüsisilə hadisələrin psixoloji səbəbləri ma-
raqlandırırdı.  Hakimiyyətin  “yuxarı  eşelon”larındakı  in-
sanlara yaxından baxmaq maraqlı idi. Başa düşmək istəyir-
dim,  hakimiyyət  insana  necə  təsir  edir,  onun  şəxsiyyətini 
deformasiyaya  uğradır,  yoxsa  o,  bu  deformasiyaya  qarşı 
durmağa qadirdir. 
Əlbəttə,  indi  o  dövrdə  baş  verənlərin  əksəriyyəti  bizim