Soyqirimi: tarixin qanlı salnaməsi
Yüklə 29,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MAHAÇQALA (PETROVSK)
- CƏNU Bİ AZƏRBAYCAN
|
QAZAX 1905-1906-cı illərdə Qazax uyezdində müsəlman kəndləri son dərəcə imkansız bir vəziyyətdə idi. Ona görə də azərbay canlılar ermənilərin rəftarındakı dəyişiklikləri gördükdən son ra daha güclü kəndlərdə yerləşməyə başlamışdılar. Kəndləri sahibsiz görən erməni qonşular isə həmin əraziləri talan edib yandırır, oranın mühafizəsi üçün qoyulmuş bir neçə nəfəri öldürür və ya əsir alırdılar. Bu xəbəri eşidən islam kəndliləri qəzəblənib camaatı köçmüş Pipis adlı erməni kəndini yan dırırlar. Həmin hadisənin ardınca 1906-cı il yanvarın 22-nə təsadüf edən Qurban bayramında Qızılhacılı camaatı erməni əsgərləri tərəfindən gülləbaran edilir. Ə lilləri, qocaları, həddi- buluğa çatmamış qızları, anaları qətlə yetirir, əsir alır, talanlar törədirlər. Tarixçilərin yazdığına görə, Qazax uyezdində üç dəfə dəh şətli vuruşma olmuşdur. Birincisi Əlibəyli davası idi. İkincisi 155
Tatlı müharibəsidir. Bu müharibə bütün günü davam etmiş dir və iki nəfər müsəlmanın həlakı ilə başa çatmışdı. Üçüncü Əskipara kəndində olan döyüşdür ki, bundan sonra Qazax uyezdi hökumət qüvvəsi tərəfindən nəzarətə alınmış, bir növ, sakitlik bərpa edilmişdir. Fevral ayının 5-ci günü isə Qazax da bütün dükanlar, evlər qoşun tərəfindən axtarılmış, əsasən müsəlmanların silah-sursatı əllərindən alınmışdı. Ermənilər dən isə bir top, bir tüfəng belə alınmamışdı. Qazax uyezdin- də erməni-müsəlman davası zamanı bir çox kəndlər dağıdılıb yandırılmışdı. Onlardan məşhur olanı on iki kənddir: Əlibəy li, Haccalı, Kazımlı, Köhnəqışlaq, Yaradullu, Həqbəli, Sofulu, Cəfərli, Çaxmaqlı, Qızılhacılı, Xeyrimli, Bağanıs-Ayrım və baş qaları. Bu qırğınların əsas səbəbkarı Şəmşəddin pristavı erməni Mesrop olmuşdur. «Daşnaksütyun»un erməni quldur dəstələri 1920-ci il apre- in 5-də Tatlı kəndi yaxınlığında kiçik bir Azərbaycan kəndini ələ keçirərək onun bütün sakinlərinə qəddarcasına divan tut muşlar. Həmin gün Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici işlər naziri F.Xoyskinin Ermənistanın xarici işlər nazirinə no tasında deyilir ki, aprelin 5-də səhər saat 5-də daşnak quldur birləşmələri Yaradulla kəndinə basqın etmişlər. Əhalinin üçdə bir qismindən çoxu məhv edilmiş, əmlakları talan olunmuşdur. Aprelin 8-də bura ikinci dəfə basqın edilmiş, Yaradulla və Tatlı kəndləri yandırılmışdır. 1920-ci il aprelin 9-da Qazax rayonunun azərbaycanlı kəndlilərinin barışıq haqqında imzalanmış müqaviləyə əməl edərək ağ bayraqlar qaldırmasına baxmayaraq, qaniçən Dro- nun erməni quldur birləşmələri Əskipara, Yuxarı Əskipara, Aşağı Fərəhli, Xeyrimli, Bənası, Quşçu Ayrım, Ayrım, Salahlı kəndlərinə basqınlar etmiş və onları tamamilə yandırmışlar. Dinc əhali arasında çoxsaylı tələfat olmuşdur. Dro bir sıra qətllərə şəxsən özü başçılıq etmişdir. Bu qətllər zamanı qadın lar və qocalar ən ağır işgəncələrə məruz qalmışlar. 156
KÜRDƏMİR 1918-ci ilin iyun ayında «Daşnaksütyun» erməni terror təş kilatının göstərişini yerinə yetirən erməni silahlı quldur birləş mələri Kürdəmirə basqın edərək evlərə, dükanlara və məscid lərə od vurmuşlar. Onlar bütün müsəlmanları amansızcasına öldürür, nə qocalara, nə qadınlara, nə də uşaqlara rəhm edir dilər. Şahidlərin dediklərinə görə, çoxlarına öldürülməzdən əvvəl vəhşicəsinə işgəncələr verirdilər. Quldurlar bir oğlan uşağını süngü ilə deşik-deşik etdikdən sonra onun qan itirə- itirə necə öldüyünə soyuqqanlıqla tamaşa etmişlər... Kürdəmi rə basqın nəticəsində 56 ev, iki məscid yandırılmış, Quranın təfsirinə dair nadir kitablar saxlanılan kitabxana darmadağın edilmişdir. Quranın özünü isə quldurlar cırıb atmışlar. İstintaq komissiyası sədrinin 1918-ci il 22 noyabr tarixli məruzəsində deyilir ki, «...həmin günlərdə ermənilər Cəngi kəndini dağıt mış, burada 20 adamı öldürmüş (onların burunlarını, qulaqla rını kəsmiş, başlarını daşa çırpmışlar), Qaravəllidə iki kişini, Qarabucaqda 7 adamı, Xəlil Qasımbəydə 7 adamı, Ərəbmeh- dibəylidə 83 adamı, o cümlədən 78 kişini, 4 qadını və bir oğlan uşağını öldürmüşlər. Adları çəkilən kəndlərdə erməni quldurları bütün əmlakı talan etmişlər».
Ermənilərin 1918-ci ilin martında törətdikləri soyqırımının qurbanları arasında lənkəranlılar və ətraf rayonların sakinləri də var idi. «Daşnaksütyun» firqəsinin üzvləri burada 40-a ya xın kəndi yandırmış, yüzlərlə günahsız insanı qətlə yetirmişdi lər. Tarixçi alim, professor Anar İsgəndərov «Türk-müsəlman əhalisinə qarşı həyata keçirilən soyqırımları» adlı silsilə məqa lələrində yazır ki, Lənkəranda M illi Ordunun təşkili ilə məş ğul olan «Vəhşi d i v i z i ya»n ı tərksilah etmək üçün bolşeviklər dəniz vasitəsilə oraya silahlı dəstələr göndərmişdilər. Bu təd birlər Erməni M illi Şurasının göstərişi ilə həyata keçirilirdi. 157
Bolşevik əsgərləri yolda qarşılarına çıxan müsəlman kəndlə rini dağıdıb talayır, sonra isə od vurub yandırırdılar. Vilvan, Veravul, Girdəni, Cil, Osakiiçə və digər kəndlərin sakinləri qırğınlardan qurtulmaq üçün meşələrə çəkilirdilər. Dinc əhali talan və qırğınlara son qoyulması üçün Sütəmurdov kəndin dən 13 nəfər ziyalını qəza rəisi Şıvkunovun yanına göndərir. Şıvkunov isə onların sözlərinə qulaq asmayıb həmin insanları qətlə yetirmək barədə əmr verir. Yanvarda başlanan qırğınlar mart ayında daha da şiddətlənmişdi. Əhali arasında narahatlıq, həyəcan xeyli artmışdı. Bu ərəfədə Astara şəhəri bolşevik əsgərləri tərəfindən topa tutularaq darmadağın edilmiş, əhalinin əksəriyyəti yaşayış yerlərini tərk etməyə məcbur olmuşdu. Xəzər dənizi sahilin də Qızılağac ilə Lənkəran arasındakı, demək olar ki, bütün müsəlman kəndləri «Aleksandr Candar» paroxodu tərəfindən top atəşinə tutulmuşdu. Professor A.İsgəndərov daha sonra göstərir ki, Osmanlı qo şunlarının Bakını azad etməsindən bir az əvvəl Lənkərana 2 min nəfərlik erməni dəstəsi gəlib yerli əhaliyə divan tutmağa başlamışdı. Onlar müsəlman yeməkxanalarına girib insanları təhqir edir, xidmətlərə görə pul ödəmir, Osmanlı türklərin dən qorunmaq üçün yerli adamları səngər qazmağa məcbur edirdilər. İş o yerə çatmışdı ki, erməni əsgərləri məhərrəmlik mərasimində məscidlərə girib müsəlmanlara öz təziyələrini keçirməyə mane olurdular. Hətta məscidlərdə müsəlmanla rı qarət edir, oranı partlatmağa, yandırmağa səy göstərirdilər. Daşnaklar bu bölgədə yüzlərlə evləri viran qoydular, minlərlə günahsız insanları müxtəlif işgəncələrlə qətlə yetirdilər. 1918- ci ilin yanvarından 1919-cu ilin avqustunadək - malakan qiya mı yatırılana qədər bu bölgədə erməni və rus birləşmələri tərəfindən 2 min azərbaycanlının həyatına son qoyuldu. Son illər aparılan arxeoloji qazıntılar nətic.əsində həmin in sanların sümükləri tapılaraq kənd məzarlığında basdırılmışdır. 158
D Ə VƏ Ç İ 1918-ci ilin aprelin axırlarında Amazaspın erməni quldur dəstəsinin hətta südəmər körpələrə də rəhm etmədiyindən xə bər tutan Dəvəçibazar və Qızılburun Azərbaycan kəndlərinin sakinləri yığıncaq keçirərək bir neçə (15 nəfər) hörmətli ağsaq qalı erməni quldur dəstəsini duz-çörəklə qarşılamağa göndər məyi qərara almışlar. Çünki yaxşı silahlanmış erməni saqqal lılarına qarşı təkcə dəyənəklə vuruşmaq mənasız idi: əhalidə odlu silah, demək olar, yox idi. Bu yerlərin sakinləri - azərbay canlılar, tatlar, ləzgilər əmin idilər ki, Qafqaz adətinə uyğun olaraq ağsaqqalların duz-çörəklə qarşıya çıxması sülhsevərlik və qan tökülməsinə yol verməməyə çalışmaq rəmzi sayılır. Amma Amazaspın quldurlarının bu qocalara qarşı törətdiyi vəhşilik bütün mahalı sarsıtdı... Fövqəladə İstintaq Komissiyasının üzvü Novatskinin məru zəsinə görə, qısa bir müddətdə erməni quldur dəstəsi Dəvəçi mahalında 122 kəndi yerlə yeksan etmişdi, o cümlədən bu, ən iri yaşayış məntəqələrini əhatə etmişdi: Dəvəçi, Siyəzən, Sədən, Xaçmaz, Xudat, Sarvan, Böyük Moruq, Üçkənd, Hə- sənqala və digər kəndlərdə yaşayan kəndlilərin bütün əmlakı talanmış, evlərinə od vurularaq yandırılmışdı. Yüzlərlə azər baycanlı, tat, ləzgi vəhşicəsinə öldürülmüşdü. Uşaqlara və qo calara işgəncələr verilmişdi.
1918-ci il martın 23-24-də xüsusi mühüm işlər üzrə məhkə mə müstəntiqi Komarovskinin raportuna görə, Bakı qaçqınları nın bir hissəsi (850 nəfər) erməni saqqallılarının əlindən xilas olmaq üçün Bakıdan «Poseydon» gəmisi ilə Petrovska gəlmiş di, özü də «Kornilov» gəmisində yanğın baş verdiyindən onlar üç gün reyddə dayanmalı olmuşdular. Dördüncü gün qocala rı, qadınları və uşaqları «Evelina» gəmisinə mindirib Bakıya göndərmiş, təxminən 18 yaşından 45 yaşınadək olan-qalan 159
müsəlmanları (təqribən 750 nəfər) isə Petrovskda düşürmüşlər. Bakı qaçqınlarının şəhərdə sığınacaq tapdığından xəbər tutan «Daşnaksütyun» beynəlxalq terror təşkilatının üzvü Stepan Şa- umyanın göstərişi ilə S.Lalayev öz quldur dəstəsi ilə birlikdə xüsusi olaraq buraya gəlmişdi. Bakıda dinc əhaliyə qarşı qanlı cinayətləri ilə ad çıxaran peşəkar qatil Ruben Aqamaliyants da onlarla birlikdə idi. Şahidlərin dediklərinə görə, erməni quldur ları «hər dəfə 10-15 nəfərdən ibarət bir qrup müsəlmanı gah həbsxanaya, gah da şəhər ətrafına, yaxınlıqdakı bağlara aparır, orada müsəlmanlara dözülməz əzab-əziyyət və işgəncələr ve rir, onları öldürürdülər. Onlar 8-10 nəfəri bir-birinə bağlayır və mübahisə edirdilər ki, kimin tüfəngi daha çox adam vuracaq dır. Bundan əlavə, onlar müsəlmanları zəncirlə əl-ələ bağla yır və sonra axırıncıdan başlayaraq onların başına, qarnına və sinəsinə zərbələr endirərək bir-bir öldürürdülər. Bəzilərini də iki-iki üz-üzə bağlayır və onların başlarını qılıncın bir həmləsi ilə vurmağa çalışırdılar». Şahidlərin dediklərinə görə, bu cür vəhşi üsulla 50 adam qətlə yetirilmişdi. Həmin gün Lalaye- vin erməni quldur dəstəsi 535 adamın axırına çıxmışdı. Dörd bir tərəf azğıncasına eybəcər hala salınmış insan meyitləri ilə dolu idi - kiminin başı xıncım-xıncım edilmiş, kiminin əl-ayağı kəsilmişdi. Həmin şahidlərin ifadələrinə görə, erməni terroriz mi «elita»sının - «Daşnaksütyun» təşkilatı üzvlərinin vəhşilik etdiyi türmənin ayrıca bir hissəsində eybəcər hala salınmış çoxlu meyit aşkar olunmuşdu. Şahidlərin məlumatlarına görə, erməni saqqallı terrorçuları öldürülmüş uşaqların başlarını payaya keçirir və onları əllə rində tutaraq lovğalana-lovğalana şəhərdə var-gəl edirdilər. Öldürülənlər və yaralananlar arasında azərbaycanlılar, ləzgi lər, türkmənlər, kürdlər, yəhudilər, gürcülər də vardı. CƏNU Bİ AZƏRBAYCAN 1907-ci ildə Böyük Britaniya ilə Rusiya arasında bağla nan müqaviləyə görə, İran bu iki dövlətin nüfuz dairəsinə 160
bölünmüşdü. İranın cənubuna ingilis, şimalına isə rus qoşun ları yerləşdirilmişdi. Birinci dünya müharibəsində isə İranın özünün bitərəfliyini elan etməsinə baxmayaraq, onun torpaq larında Türkiyə məcburən - öz ərazi bütövlüyünü düşmənlər dən qorumaq üçün Böyük Britaniya və Rusiya ilə müharibə aparmışdı. Bu zaman İranın Qacarlar sülaləsinin nümayəndəsi Əhməd şah ölkənin müdafiəsini təşkil etmək iqtidarında deyil di. Şahın ətrafındakı dövlət və siyasi adamların vətənpərvərlik duyğusu da yox idi. Onların bir qismi ingilislərə, bir qismi də Rusiyaya satılmışdı. Müharibə aparan dövlətlərin hamısının Tehranda elçiləri var idi. Ermənilər Birinci dünya müharibəsində də öz məkrli plan- arını həyata keçirmək üçün Osmanlı Türkiyəsinə qarşı vuru şan ANTANTA bloku dövlətlərinin (Böyük Britaniya, Fransa və Rusiya) hərbi birləşmələrinin tərkibində fəal iştirak etmişdilər. Müharibə başlayanda yalnız Rusiya imperiyasında yaşayan er mənilərdən 250 min nəfərdən çox adam səfərbərliyə alınmış dı. Erməni silahlı quldur dəstələrinə müxtəlif vaxtlarda Andro nik Ozanyan, Arşak Qafaryan, Vardan Mehrabyan, Amazasp Srvandzyan, Qriqor Avşaryan, Наук Bjşkyan (Qay), Havser Arğutyan komandanlıq etmişdilər. Bu dövrdə ermənilərə Böyük Britaniya, ABŞ və Fransa da müəyyən maliyyə yardımı göstər mişdi. 1917-ci il dekabrın 18-də Londondakı ABŞ səfiri Peyç dövlət katibi R.Lansinqə xəbər verirdi ki, 10 gün bundan əvvəl ingilis hökuməti özünün nümayəndəsinə səlahiyyət vermişdir ki, Cənubi Rusiyada ayrı-ayrı əksinqilabi qüvvələrə, eyni za manda erməni və gürcülərə maliyyə yardımı təşkil etsin. Rusiya ordusu həmin vaxt İranın şimal-qərb və cənub-qərb bölgələrini döyüş meydanına çevirmişdi. Bir sıra şəhərlərdə azərbaycanlı əhalinin ərzağı, mal-qarası, yük və minik heyvan larını əlindən almışdılar. Bu zaman ermənilər Türkiyə ərazisin də, o cümlədən Azərbaycanın şimal və cənub torpaqlarında azərbaycanlılara qarşı dəhşətli qırğınlar törətmişdilər. 1918-ci 161
ildə rus ordusunun Cənubi Azərbaycanı işğal etməsindən is tifadə edən ermənilər erməni-assori silahlı dəstələri təşkil edib Maku, Xoy, Səlmas, Urmiya və başqa yaşayış məskənlərində əhalini kütləvi surətdə qırmışdılar. Rus və ingilislərin yaxından müdafiəsi ilə ermənilərin Urmiyada, Xoyda, Səlmasda və Təb rizdə başladıqları dəhşətli qırğınların qarşısı türk ordusunun bu əraziyə gəlməsi ilə alınmış və özbaşınalıqlara son qoyul muşdu.
Bu dövrdə Bakı Sovetinə və onun Hərbi İnqilab Komitəsi nə erməni və rusların rəhbərlik etmələri də Şimali və Cənu bi Azərbaycan torpaqlarında dinc azərbaycanlıların faciələrlə üzləşmələrinin əsas səbəblərindən biri olmuşdu. Erməni-rus bolşevik Hərbi İnqilab Komitəsinin qərarı ilə Şərqi İran cəb həsi rayonunda - Ənzəli, Urmiya, Culfa, Şahtaxtı stansiyası və Van gölü ətrafında, Ərzurum, Ərzincan, Sarıqamış və Trabzon ətrafında yerləşən rus hərbi hissələrində hərbi inqilab komitə ləri yaradılmışdı. Erməni-rus bolşevikləri Cənubi Azərbaycanın Təbriz, Qəzvin, Səfərxan, Dilman, Səlmas və başqa şəhərlə rində yerləşən rus hərbi hissələrinin əsgərləri arasında (bu əs gərlər içərisində ermənilər çoxluq təşkil edirdi) da fəal təbliğat aparırdılar. Məhz bunun nəticəsi idi ki, 1918-ci ildə ermənilər azər baycanlılara qarşı kütləvi qırğınlar törədəndə ən çox ziyan çə kən bölgələrdən biri də Cənubi Azərbaycan əhalisi olmuşdu. Ümumilikdə rus süngüsünün köməyi ilə ermənilər 1918-ci ilin birinci yarısında Urmiya, Xoy, Səlmasda, Qərbi Azərbaycanın bir sıra kənd və qəsəbələrində azərbaycanlılara qarşı soyqırımı törətmişlər. Rusiyada baş verən fevral burjua inqilabı, xüsusən 1917-ci il oktyabr çevrilişi imperiya ərazisində böyük çaxnaş malar yaratmışdı. Ruslar cəbhələrdən öz qoşunlarını çıxarma ğa başlamış, bir çox yerlərdə isə əsgərlər səngərləri özbaşına tərk edib qaçmışdılar. Ruslar İranı tərk etdikdən sonra ingilislər osmanlıların qarşısını almaq üçün rus və fransız zabitləri ko- 162
manclanlığı altında assuri və ermənilərdən ibarət silahlı qüvvə təşkil etmişdilər. Bu qüvvələrin siyasi rəhbəri Bünyamin Mar- şinun və hərbi komandir Ağa Petros idi. 1918-ci il Arazın hər iki tayında yaşayan azərbaycanlılar üçün daha acınacaqlı olmuşdu. Həmin il Azərbaycan şəhər lərinin əksər türk-müsəlman əhalisi ermənilərin qəddar hücu muna məruz qalmış, kütləvi qırğınlar nəticəsində qətlə ye tirilmişdi. Bu dəhşətli faciələrdə yüz minlərlə azərbaycanlı öldürülmüş, bir çoxları da öz ev-eşiyindən didərgin düşmüşdü.
etmişdilər. Urmiyadakı ermənilər qonşu azərbaycanlı evlərini talan etmiş, sonra isə od vurub yandırmışdılar. Quldur dəstə ləri qocaya, uşağa, qadına rəhm etməmişdilər. Hesablamalara görə, burada 500 ev yandırılmışdı. Belə zülm və vəhşilik heç bir əsrdə edilməmişdi. Ermənilər 1918-ci ildə Urmiya şəhərinin abidələrini rus əs gərləri ilə birlikdə külə döndərmişdilər. Bir gün ərzində bura da öldürıilənlərin sayı 10 min nəfərə çatmışdı. Bu ağır və çətin günlərdə Urmiya əhalisinə nə Tehrandan bir kömək gəlmişdi, nə də Təbrizdə oturan Azərbaycan hakimi və vəliəhd Mə həmmədhəsən Mirzədən. Əgər Birinci dünya müharibəsinin gedişində ruslar Rusiyada yaşayan erməniləri silahlandırmışdı larsa, ingilislər də osmanlıların hücumlarına qarşı Urmiya və Səlmas xristianlarını (erməniləri və assuriləri) hərbi sursatlarla təmin etmişdilər. Azərbaycanın cənubunda erməni silahlı dəs tələrinin ingilis-rus ordusu tərkibində azərbaycanlılara qarşı azğınlığının misli-bərabəri olmamışdır. XOY - 1918-ci ilin may ayında Andronik 5 min nəfərlik silahlı erməni dəstəsi ilə Xoy şəhərinə hücum etmişdi. İyunun 24-də isə şəhəri mühasirəyə alan ermənilər Urmiyada törət dikləri vəhşilikləri Xoy və Səlmasda da davam etdirmişdilər. Təpədən-dırnağa qədər yaraqlı olan Qafqaz erməniləri Andro- nikin başçılığı altında Xoya qoşun çəkib, şəhəri işğal etməli 163
idi. Andronik Xoya çatdıqdan sonra şəhəri mühasirəyə almışdı. Xoy əhalisi isə düşmən qarşısında möhkəm dayanmış, erməni lərin hər bir hücumuna müqavimət göstərmiş, türk qoşununun gəlməsinə qədər bir neçə gün erməniləri şəhərə buraxmamış dı. Xoya pənah gətirmiş qırx min səlmaslı qaçqından yalnız 10 min nəfəri sağ qalmışdı. Bu döyüşlərdə Osmanlı ordusunun gəlməsini eşidən Andronik Araz çayını keçərək Naxçıvan və Qarabağ torpaqlarında qırğınlar törətmişdi. SƏLMAS - 1918-ci ilin əvvəllərində ermənilər Səlmasa hücum etmişdilər. Qüvvələrin sayı və hərbi-texniki cəhətdən üstün olan düşmən şəhərə daxil olduqdan sonra qətliamlar törətmişdilər. İyun ayının ortalarında osmanlılar iki günlük döyüşdən sonra Səlması ala bilmişdilər. Xristianlar (assuri və ermənilər) isə şəhərdən qaçmışdılar. Ermənilərin törətdiyi qır ğınlar zamanı 130 min azərbaycanlı öldürülmüşdü. Səlmas, Xoy, Urmiya xarabalığa çevrilmişdi. TİFLİS 1905-ci il noyabrın 20-də Tiflis erməniləri ilə müsəlmanlar arasında münaqişə yaranır. Həmin dövrün qəzetlərinin yaz dığına görə, Qafqazın hər guşəsində iğtişaş törədən erməni firqələri dövlət və camaat yanında müqəssir hesab edildiyinə görə Tiflisə yığışmağa məcbur olurlar. Bu ərəfədə şəhərdə də cürbəcür xəbərlər yayılmaqda idi. Guya ermənilərlə müsəl manlar arasında böyük iğtişaşın olacağı gözlənilirdi. O zaman lar Tiflisdə azərbaycanlıların işləri tənəzzülə uğramış, ağır bir durumla üzləşmişdilər. Çox az və gücsüz olduqlarından son dərəcə pərişan idilər. Tiflis general-qubernatoru müsəlmanla rın bu halını görüb 1905-ci il oktyabrın 25-də bütün camaata elan edir ki, baş verəcək hər hansı bir iğtişaşın dəf olunması üçün lazımi tədbirlər görülmüşdür və ona görə də insanlar belə mənasız xəbərlərə əhəmiyyət verməsinlər. Bu,arada ermənilər hər yerdən Tiflisə əsgər gətirib min cür hiylələrlə müsəlman- 164
lari müharibəyə çağırırdılar. Noyabrın 2-nə qədər hətta bir sıra hadisələr də baş vermişdi. Noyabrın 20-si axşam saat 9-da isə müsəlmanlarla ermənilər arasında daha ciddi münaqişə oldu. Həmin münaqişənin səbəbkarı yenə də ermənilər idi. Noyab rın 29-na qədər davam edən döyüşlərdə müsəlmanlardan 15 nəfər qətl edildi, çoxlu yaralananlar oldu. Hökumət bütün bu qanlı iğtişaşların qarşısını almaq üçün hər iki tərəfin nümayəndələrinin iştirakı ilə sülh danışıqları na başlamağı qərara aldı. 1906-cı il fevral ayının 20-də Tif lis şəhərində Qafqaz canişini Vorontsov-Daşkovun rəhbərliyi altında sülh danışıqlarına başlanıldı. Hökumət tərəfindən bu məclisə tam nəzarəti başda canişin Vorontsov-Daşkov olmaq la Tiflis, İrəvan, Gəncə qubernatorları, canişinlərin müavinləri və başqaları aparırdılar. Müsəlmanlar tərəfindən nümayəndə heyətinə Bakıdan Əhməd bəy Ağayev, Kərbəlayı İsrafil Hacı yev, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Tiflisdən Məhəmməd Ağa- bəkirov, doktor Qarabəyov, Gəncədən Əliəkbər bəy Xasməm- mədov, Ədil xan Ziyadxanov və başqaları daxil idi. Erməni vəkilləri isə «Müşak» qəzetinin müdiri Kalantar, Tiflisdən Xa- tisov, Samson Arutyunov, Bakıdan Xatisov, Muşeqsyan, doktor Stepanov, Arakelyan, Taqiyanusov, Ter-Avanesov, arximandrit Muradyan və başqaları idilər. Fevralın 20-də gündüz saat 1-də erməni və müsəlman və killəri «Humayun» sarayına toplaşırlar. Canişin Vorontsov- Daşkov qısa nitq söyləyib sülh danışıqlarının başlandığını bildirir. Çıxışdan sonra canişin sarayına yollanır, məclisi ge neral Malama aparır. Məclisdə iki mühüm məsələ önə çəki lir: birincisi, müsəlmanların yaylağa köçməsini dayandırmaq, ikincisi isə ermənilərin terror və digər qatil dəstələrini aradan götürmək. Uzun sürən müzakirələrdən sonra birinci məsələ ilə bağlı general Malama öz çıxışında bildirir ki, indiki vaxtda köç mə sələsini pozmaq əsla mümkün deyil. Ona görə də bu məsələ nin gələcək üçün müzakirəsinin aparılmasını tövsiyə edir. 165
Sülh danışıqlarının gedişi barədə Rusiyanın Osmanlı impe riyasının - Anadolunun şərq əyalətlərində uzun illər konsul olmuş, orada ermənilərin hərəkətlərini öz gözləri ilə görmüş və bunları qələmə almış M.F.Mayevski də həmin danışıqlar da iştirak etmişdir. O, «Qafqazda erməni-tatar iğtişaşı «erməni məsələsi»nin bir fazası kimi» oçerklərində yazırdı ki, ilk nitqdən başa düşülürdü ki, Qafqazda erməni-azərbaycanlı iğ tişaşının başlıca səbəblərindən söhbət gedərkən istər-istəməz müxtəlif erməni təşkilat və komitələrinin fəaliyyətinə toxunu lacaq. Onların bu qanlı toqquşmaların səbəbkarı və iştirakçı-
lari olmaları faktı heç kimdə şübhə doğurmurdu. Əhməd bəy Ağayevin, Kərbəlayı İsrafil Hacıyevin çıxışlarında həmin komi tə və təşkilatların buraxılması, fəaliyyətlərinin dayandırılması tələb olunurdu. Əhməd bəy Ağayev qeyd edirdi ki, hətta Qaf qazda olan mənsəb sahibləri və hakimlərin çoxu erməni ter rorundan qorxub, ədalət və insaf naminə iş görmürlər. Erməni vəkili Xatisov isə azərbaycanlıların iddialarına qarşı belə bir cavab verdi: «...Biri deyəcək günahkar «Daşnaksiityun» təşki latıdır, başqası deyəcək panislamizmdir!.. Bu bizi hara apara caq?.. Hökumət nümayəndələrinin qarşısında mən açıq bəyan edirəm ki, bu işdə hakimiyyət cinayətkarcasına fəaliyyətsizlik və səhlənkarlıq göstərmişdir». Mayevski qeyd edir ki, bu, Qaf qazdakı hakimiyyət orqanlarına qarşı kobud və birbaşa çağırış idi. Uzun sürən müzakirələrdən sonra vəziyyətin gərginləş diyini görən erməni vəkili Xatisov deyir ki, «Daşnaksütyun» partiyasının erməni-azərbaycanlı toqquşmasında rolu, guya, özünümüdafiə vəzifələrinə yönəldilmişdir. Erməni nüma yəndələrinin cidd-cəhdlərinə baxmayaraq, növbəti iclaslarda azərbaycanlı nümayəndələr «Daşnaksütyun» və digər terrorçu təşkilatların buraxılması və fəaliyyətlərinin dayandırılması mə sələsini təkidlə tələb edirlər. Tiflisdə Qafqaz canişinliyi rəhbərlərinin iştirakı ilə keçirilən erməni-azərbaycanlı sülh danışıqlarında ən çox mübahisəyə 166
səbəb olan məsələlərdən biri də erməni-azərbaycanlı iğtişaş ları zamanı əhaliyə dəymiş zərərin ödənilməsi ilə bağlı idi. Həmin danışıqlarda bu məsələ də açıq qaldı. Sülh danışıqlarının sonunda general Malama demişdir: «Ter ror barəsində belə qətnamə qəbul edək ki, hökumət ciddi tə şəbbüs edib terroru aradan götürsün və müsəlləh partiyaları dağıtsın». Məclis bu qətnaməni səs çoxluğu ilə qəbul etmişdi. Lakin zaman-zaman müxtəlif illərdə törədilən sonrakı qanlı hadisələr, kütləvi qırğınlar, müharibələr, deportasiyalar, terror lar bu quldur partiyaların, təşkilatların və komitələrin fəaliyyət lərinin daha geniş miqyas aldığını göstərir. 1905-ci ilin fevralından 1906-cı ilin payızına qədər erməni-azərbaycanlı münaqişələri nəticəsində 10.000 nəfər öldürülmüş, 7 şəhərin və 252 kəndin əhalisinə ziyan vurul muşdu.
ləşmələri Acaraca, Danqal, Mulanis, Murcaxet, Radızka, Qa- vur, Gumriz kəndlərinə basqınlar etmişlər. Onların hamısının sakinləri vəhşicəsinə öldürülmüşdür. 21 may 1918-ci ildə isə rus hərbi həkimi Xoroşenkonun məlumatına görə, «Daşnak- sütyun» erməni terror təşkilatının peşəkar qatilləri Axalkalaki- də və ətraf kəndlərdə yüzlərlə azərbaycanlını süngüyə çəkib doğram-doğram etmişlər. Məlumatda deyilir ki, «XX əsrin si vilizasiyalı ermənilərinin vəhşilikləri bax budur». Daha sonra erməni quldur birləşmələri Gürcüstanın Axalsixi ərazisini ələ keçirmişlər. «Daşnaksütyun» erməni terror təşkilatının proqra mına görə, bura guya «əzəli erməni ərazisidir». Vəhşicəsinə qətlə yetirilən dinc sakinlərin əksəriyyəti gürcülər idi. Həmi şəki kimi, yenə də qadınlar, qocalar və uşaqlar erməni qətlia- mının qurbanları olmuşlar.
kəmli siyasi və ictimai xadimi, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyə tinin yaradıcılarından biri Fətəli xan Xoyski «Daşnaksütyun» 167
erməni terror təşkilatının üzvıi tərəfindən öldürülmüşdü. Qətl Tiflisin İrəvan meydanında Fətəli xan Xoyski Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin digər görkəmli xadimi Xəlil bəy Xasməmmə- dovla birlikdə indiki Paliaşvili adına Opera və Balet Teatrının yanından keçərkən baş vermişdi. «Daşnaksütyun» erməni ter ror təşkilatının üzvləri Aram Erkayanın və Misak Qriqoryanın silahlı basqını nəticəsində X.Xasməmmədov ağır yaralanmış, F.Xoyski isə öldürülmüşdü. Fətəli xan Xoyskinin «Daşnaksütyun» erməni terror təşkilatı tərəfindən qətlə yetirilməsi bütün Zaqafqaziya regionunun de mokratik qüvvələrinin hiddətinə səbəb olmuşdu.
məni terror təşkilatının yaratdığı ixtisaslaşdırılmış «Qisas» bir ləşməsindən olan erməni terrorçuları Petros Ter-Poqosyan və Zare Məlik-Şahnazaryan görkəmli türk siyasi xadimi, Türkiyə nin Suriyadakı 4-cü ordusunun baş komandanı Kamal (Camal) paşanı və müavini Surəyyə bəyi öldürmüşlər. Qətlin təşkilat çısı Artaşes Gevorkyan idi. Terror aktı hətta erməni ziyalıların da da hiddət doğurmuşdu. Buna tədqiqatçı, doktor Lepsiusun məlumatları da sübutdur.
erməni terror təşkilatının üzvü, Saruxanyan adlı birisi məşhur türk siyasi və ictimai xadimi, İttihad və Tərəqqi Partiyasının rəhbərlərindən olan Ənvər paşanı qətlə yetirmişdi. 168
|