ŞƏMİstan nəZİRLİ general əLİ AĞA Şixlinski VƏ Sİlahdaşlari hərb tariXİNDƏn araşdirmalar
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
AZƏRBAYCAN OĞULLARI STALİNQRAD DÖYÜŞLƏRİNDƏ “Azərbaycan! Əziz Vətən, ana torpaq! Sən bizi bəslədin, böyütdün, bizdən heç nə əsirgəmədin. Sən bizi sevirsən, bizim üçün bu sevgi çox əzizdir, dünya- da heç bir şey bu sevgini əvəz edə bilməz. Biz böyük nizamilər, babəklər, koroğlular ölkəsi olan sənə, sənin bu sevginə and içirik ki, tapdalanmış torpaqla- rımız və təhqir edilmiş, vəhşicəsinə divan tutulmuş hər bir vətəndaşımız üçün düşməndən amansız inti- qam alacağıq. Bu yolda canımızı və qanımızı əsirgəməyəcəyik”. 1942-ci ildə Stalinqrad uğrunda döyüşdə həlak olmuş naməlum Azərbaycan əsgərinin cibindən tapılmış məktubdan Bu məktub yetmiş il əvvəl yazılmış olsa da, zənnimizcə, bu gün də məzmununu itirməyib. Yağı düşmənlə üzbəüz durduğu- muz bir vaxtda müasir gəncliyimizi Vətən, Azərbaycan və Qara- bağ sevgisi naminə daha fəal və mübariz olmağa çağırır. Bu cümlələrdəki sözlər hər bir Azərbaycan oğlunun ən ümdə arzu- suna çevrilməlidir.
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 460
Yetmiş il əvvəl şəhid olmuş vətənpərvər eloğlumuzun düş- mənə nifrət hissi ilə yazdığı qısaca məktubdan görünür ki, azad- lıq yolunda ulu babalarımızın andına sadiq qalmış və onların layiqli nəslindəndir. Stalinqrad uğrunda döyüşlərdə əbədi şöhrət qazanan Azər- baycan oğulları çox idi. Bir döyüşdə altmış səkkiz faşisti məhv edən lənkəranlı balası Baloğlan Abbasov mahir snayperçi olub. Cəmi əlli bir gün döyüş cəbhəsində mərdliklə vuruşan baş ser- jant yüz altı faşist qırmışdı. “İgidliyə görə” medalı ilə təltif olu- nan Baloğlan Abbasov iyirmi üç yaşında 1942-ci ilin noyabr hü- cumlarında qəhrəmanlıqla həlak oldu. “Volqanın o tayında faşistlərə yer yoxdur. Onların ayağı Sta- linqrada dəyməyəcək. Burdan Bakıya getmək iştahını faşistlərin gözündə qoyacağıq” amalı ilə döyüşən, sərrast atıcı Baloğlan Abbasov qəhrəmanlıqla həlak olandan sonra “Qırmızı Bayraq” ordeni ilə təltif olundu. Məşhur rus yazıçısı Pyotr Pavlenkonun 1943-cü ildə Moskva- da “Baloğlan Abbasov” adlı çox maraqlı kitabçası nəşr olundu. Eloğlumuzun qəhrəmanlığından iftixar hissi duyan müəllif əsə- rin sonunda yazırdı: “Əgər azərbaycanlı şair qəhrəman haqqında mahnı demək
Şəmistan Nəzirli 461
İgidlik göstərib onunla kifayətlənən adam hələ qəhrəman deyildir; əsil qəhrəman o şəxsə deyirlər ki, başqalarını da Ba- loğlan Abbasov kimi özünə bənzəməyə öyrətsin”. Düşünürəm ki, yad bir millətdən olan yazıçının Azərbaycan oğlunun misilsiz qəhrəmanlığını, şəxsiyyətini necə də ölçüyə- gəlməz dərəcədə təsvir edib. Oçerki oxuyanda istər-istəməz qü- rur hissi duyursan ki, mənim xalqımın Baloğlan Abbasov kimi qəhrəmanı var. Qeyri-ixtiyari ürəyindən keçən bu sözləri deməyə bilmirsən: “Eşq olsun, Baloğlanı doğan anaya!” Baloğlan Mirzağa oğlu Abbasov 1919-cu il dekabrın 15-də Lənkəran rayonunun Sütəmurdov kəndində anadan olub. Kənd- də ibtidai təhsil aldıqdan sonra o, 1939-cu ildə ordu sıralarına çağırılıb. Müharibə başlayanda Ukraynada döyüşlərdə yetkin- ləşdi, snayperlik sənətini səylə öyrəndi. Az müddətdə atıcı ala- yında ən yaxşı nişançılardan biri oldu. 1942-ci ilin yayında serjant Baloğlan Abbasovu ən mühüm cəbhə olan Stalinqrad şəhərinin müdafiəsinə göndərdilər. Vzvod komandiri təyin olunan Baloğlan Azərbaycan oğulları ilə birgə qəhrəmanlıqla vuruşur, əla snayperçinin atdığı güllələr boşa çıx- mırdı. Sərrast atıcı kimi diviziyada ad-san qazanan Baloğlan Ab- basov həlledici əks-hücum zamanı 1942-ci il noyabrın 19-da ağır yaralanıb həlak oldu. Stalinqrad cəbhəsi Hərbi Şurasının qərarı ilə müharibə qəhrəmanı kimi Baloğlan Abbasovun adı əbədi ola- raq qvardiyaçı diviziyasının şəxsi heyətin siyahısına daxil edildi. Əlbəttə, 1942-ci ildə Stalinqrad uğrunda döyüşlərdə Vətən sevgisi ilə faşistlərə qarşı mübarizə aparan təkcə serjant Baloğlan Abbasov deyildi. Arxiv sənədlərindən məlum olur ki, bu misli görünməyən vuruşmada iki mindən çox Azərbaycanın əsgər və zabit oğlu igidliklə döyüşmüşdür. Ən əvvəl, iki general eloğlu- muzun Həzi Aslanovun və şuşalı general-mayor Yaqub Quliye- vin xidmətini xüsusi qeyd etməliyik. Onlar Stalinqrad döyüş- lərində yüksək komandirlik məharəti və şəxsi igidlikləri ilə daha böyük şöhrət qazanmışlar. Hər iki generalımızın – Həzi Aslano- vun 55-ci Əlahiddə Tank alayı və süvari korpus komandirinin General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 462
müavini Yaqub Allahqulu oğlu Quliyevin 222-ci süvari alayı fa- şist feldmarşalı Manşteynin tank ordusunun darmadağın edil- məsində qeyri-adi döyüş məharəti göstərmişlər. Bu döyüş lərdəki əvəzsiz komandirlik rəşadətinə görə general-mayor Yaqub Quli- yev Lenin ordeninə, Həzi Aslanov isə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı kimi şərəfli ada layiq görüldü. “Stalinqradın müdafiəsinə görə” medalı və “Qırmızı Ulduz” ordeni ilə iki min nəfərdən çox Azərbaycanın oğul və qızı təltif olundu. Onların sırasında mayor Teymur Nağdəli oğlu Bünya- dov (sonralar general-mayor rütbəsinə layiq görüldü), kəşfiyyatçı Şamil Hüseynov, 51-ci qvardiya diviziyasının baş rabitəçisi Əyyub Həmidov, qvardiya polkovniki Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Xıdır Mustafayev, təyyarəçi Nuru Əliyev, Tacəddin Əfəndiyev, pulemyotçu-zabit Abdulla Axundov, topçu Qasım Hacıyev, Da- vud Səfərov, avtomatçı Mikayıl Qəribov, Həmzə Sadıqov, zireh- dələn Əli Hüseynov, təyyarəvuran topçu İbrahim Məmmədov, sanitar-həkim Bəhram Əsgərov Azərbaycan xalqının adına layiq qəhrəmanlıqla vuruşmuşlar. Görkəmli dövlət xadimi, yazıçı-dramaturq Nəriman Nərima- novun yeganə oğlu, qvardiya baş leytenantı Nəcəf Nərimanov (1919–8.09.1943) Stalinqrad döyüşlərində igidlik göstərmiş, bi- rinci dərəcəli “Vətən Müharibəsi” ordeni və “Stalinqradın müda- fiə sinə görə” medalı ilə təltif olunmuşdur. Əfsanəvi partizan Mehdi Hüseynzadə – Mixaylo 1942-ci ildə Stalinqrad cəbhəsindən ailəsinə göndərdiyi məktublarından birin də yazırdı: “Bu məktubu düşmən güllələri altında yazıram, burada şiddətli döyüşlər gedir, faşistlərin törətdiyi cinayətlərin həddi yoxdur. Biz hücuma hazırlaşırıq. Söz verirəm ki, son nəfə- sə dək vuruşacağam, sizin başınızı ucaldacağam, ölsəm də qəh- rəman kimi öləcəyəm. Mənim barəmdə eşidərsiniz. Hələlik sağ olun. Bu, mənim son məktubumdur!” 1942-ci ilin avqustunda Mehdi Hüseynzadə Stalinqrad yaxınlı- ğındakı Kalaç rayonu uğrunda gedən döyüşlərdə ağır yaralana- raq əsir alınmışdır. Sonralar həbs düşərgəsindən qaçan Mehdi Şəmistan Nəzirli 463
Hüseynzadə – Mixaylo İtaliya və Yuqoslaviya dağlarında partizan hərəkatına rəhbərlik edərək minlərlə faşisti məhv etdi. Özü isə qəhrəmanlıqla həlak oldu və ölümündən sonra 1957-ci il aprelin 11-də Sovet İttifaqı Qəhrəmanı kimi şərəfli ada layiq görüldü. O ağır müharibə illərində məşhur Azərbaycan şairi Seyid Məhəmmədhüseyn Şəhriyar “Stalinqrad qəhrəmanları” poema- sını yazdı. Poemada şücaətlə döyüşən əsgər və zabitlərin qəh- rəmanlığı böyük məhəbbət və səmimiyyətlə tərənnüm olunur. Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Məmməd Rahiminin və Əhməd Cəmilinin yazdığı silsilə şeirləri də Stalinqradda faşist qoşunlarının darmadağın edilməsinə həsr olunmuşdur.
Tırtıllı tankların gur səsindən sonra dalbadal qumbara atıldı. Qumbaraların gurultusu torpağı lərzəyə gətirdi. Kazarmanın qapıları və şüşələri cingilti ilə yerə töküldü. Yuxudan sərsəm oyanan əsgərlər komandirin gur səsini eşitdilər: – Müharibə! – deyə qışqıran gənc leytenant: – Silaha sarılın! – komandasını dal- badal təkrar etdi. 1941-ci il iyul ayının 26-da Kiyev şəhəri yaxınlığında yerləşən dördüncü mexanikləşdirilmiş korpusun tərkibində iyirminci tank alayının əsgər və zabitləri yağı düşmənlə döyüşə girdi. Bu ölüm-dirim savaşında mərdliklə vuruşan alayda bircə nəfər həmyerlimiz vardı. O, iyirmi bir yaşı yenicə tamam olan bərdəli Qaçay Allahqulu oğlu Aslanov idi. Artıq ikinci il növbəti hərbi xidmətdə olan Qaçayı alayda hamı nizam-intizamlı bir zabit kimi yaxşı tanıyırdı. Bütün Avropanı ayağa qaldıran Hitler Almaniyası ilk vaxtlar çox sürətlə irəliləyirdi. Yaxın Şərqə yol açmaq istəyən faşizm özünün “məğlubedilməz” ordu gücünü Stalinqrada yönəltmişdi. Ona görə də Ali Baş Komandanlıqdan gələn əmrə əsasən leyte- nant Qaçay Aslanovun döyüşdüyü alay da Stalinqrad cəbhəsinə General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 464
göndərildi. Onların alayı şəhərin qərb hissəsindəki Uşakovka kəndi yanında yerləşirdi. Döyüşlər beş ay idi ki, davam edirdi. Nə gecə, nə də gündüz vuruşma ara vermirdi. Tapşırıq çox qəti verilmişdi. Düşməni şəhərə buraxmamaq! Bir neçə döyüş əməliy- yatında igid zabit kimi döyüşən Qaçay Aslanovun sinəsini “Qır- mızı Ulduz” ordeni bəzəyirdi. Onu hamı “leytenant Aslanov” deyə çağırırdı. Bir axşam Qaçayı alay komandiri podpolkovnik Vladimir Lit- vinov torpaq qazmaya yanına çağırdı. Onun yanında orta boylu, suyuşirin qaraşın bir zabit də vardı. Litvinov gülümsünüb: – Hə, həmyerlilər, Aslanovlar, tanış olun, – dedi və əlini Qa- çayın çiyninə toxundurub, – bu da bizim igid Azərbaycan oğlu Aslanovumuzdu, – deyə podpolkovnikə təqdim etdi. Yanağı sərt şaxtadan azca allanıb qızarmış qonaq podpolkov- nik Aslanov əlini Qaçaya uzadıb: – Tanış olaq, – dedi, – eloğlu, mən Həzi Aslanovam. Hər dəfə komandirinlə görüşəndə səni bolluca tərifləyir. Hətta zarafatla deyir ki, Həzi, sənin qardaşın leytenant Aslanov alayımızın fəx- ridir. Gəldim ki, səninlə tanış olum. Çox sağ ol ki, xalqımızın başını uca edirsən. Qaçay utancaq baxışlarını bilmədi harada gizlətsin, utandı- ğından qızardı. Həzi Aslanov isə elə hey onu tərifləyirdi. Söh- bətinə ara verər-verməz komandiri Litvinov onun şücaətindən danışırdı: – Həzi Əhəd oğlu, – deyirdi, – noyabrın 10-da, iki gün əvvəl, bizim leytenant Aslanovu səhər saat səkkizdə bölüyü ilə Ploda- viti kəndi istiqamətində kəşfiyyata göndərdim. Üç saata yaxın apardığı döyüş əməliyyatında düşmənin demək olar ki, bir rota- sını yarıbayarı məhv edib geri oturtdu. Həzi Aslanov bu dəfə doğma ana dilində, canıyananlıqla dedi: – Özünü gözlə, eloğlu, sən hələ çox cavansan. Neçə yaşın var? – İyirmi iki, yoldaş podpolkovnik, – Qaçay nizami əsgəri qay- dada cavab verdi. Şəmistan Nəzirli 465
– Axı biz hələ sənin toyunda oynamalıyıq. Sənə bir böyük qar- daş məsləhətim, çalış döyüş vaxtı bölüyünün arxasını boş qoyma, onda daha arxayın vuruşarsan, döyüş uğurun da artıq olar. Yaxın günlərdə bir cəbhədə vuruşacağıq. Mən çayın o tayında müdafiədə duran 55-ci əlahiddə tank alayının koman diriyəm. Mənim alayım- da da sənin kimi qoçaq həmyerlilərimiz çoxdur. Amma sən burda, bu alayda tək-tənhasan. Darıxmırsan ki? – Nə danışırsınız, yoldaş podpolkovnik, heç bu frislərin əlindən darıxmağa vaxt var… İcazə verin, yoldaş podpolkovnik, bir söz də mən deyim. Həzi xoş təbəssümlə: – Buyur! – dedi, – eşidirəm səni. – Bax, siz məni tərifləyirsiniz. Mən yalnız alayımızda tanını- ram. Sizi axı bütün ölkə, bütün Azərbaycan tanıyır, fəxr edir. Si- zin Moskvaətrafı döyüşlərdə göstərdiyiniz qəhrəmanlığı bütün Azərbaycan mətbuatı qızılı hərflərlə yazır. Mən Vətəndən aldı- ğım qəzetlərdə Sizin haqqınızda bolluca yazılar var. – Qaçay, eloğlu, nə poetik danışığın, nə də ləhcən bizim Lənkəran, Astara bölgəsinə bənzəmir. Bilmək istərdim mənim həmfamilim olan igid hansı bölgədəndir? Bilirsən niyə soruşu- ram? Alayıma qayıdanda mənim “uşaqlarım” belə şeyin çox ma- rağındadırlar, bilirəm ki, məni sorğu-suala tutacaqlar. – Qarabağlıyam, yoldaş podpolkovnik, Aran Qarabağın Bər- də rayonundanam. Kəndimin də adı Kələntərlidir. Xanlıq döv- ründə bizim kənd Cavanşir xanlarının şəxsi mülkü olub. Tarixə Batmanqılınc adı ilə düşən igid Məmməd bəy Mehrəli bəy oğlu Cavanşirin kəndi olub. Podpolkovnik Həzi Aslanov gülümsünüb: – İcazə ver, səndən soruşmadan özünə deyim ki, sənin şeir yazmaq qabiliyyətin var. Bir də Qarabağlı olasan, yaxşı səsin ol- maya, bunlar da varmı? – Yeri gələndə, şair Səməd Vurğun demişkən, az-az uyduru- ram… – Səmədlə tanışlığın varmı? General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 466
– Yox, heç üzünü görməmişəm. Amma “Vaqif”ini və qoşma- larını əzbərdən bilirəm. – Ancaq mən yaxşı tanıyıram, ötən il Moskvada təsadüfən gö- rüşdük. Restoranda birgə nahar etdik. Mən ona bir məktub da yazıb verdim. Özü şəxsən aparıb anam Nuşuya çatdırıb. Sağ ol- sun, anam yazır ki, Həzi, oğlum, Səməd Vurğunun bizə gətirdiyi məktub bizə xeyli təsəlli verdi sənin barəndə… Qaçay, Allah qoysa, bu frislərin axırına çıxaq, müharibə qurtarsın, sənin toyu- na Səmədlə gələrik… İndi mən getməliyəm, axşam toranı düşür. Sənə ən vacib tövsiyəm – döyüş vaxtı özünü qoru… Podpolkovnik Litvinov gülə-gülə: – Həzi Əhəd oğlu, sizin dili bilməsəm də danışığınızın abı- havasından belə başa düşdüm ki, qohum çıxdınız. Mən buna çox şad oldum. Ayağının birini qaçaraq qoyub getmək istəyən Həzi Aslanov geriyə dönüb gülə-gülə dedi: – Biz azərbaycanlılar harada yaşayıb işləməyimizə baxmaya- raq, bir ananın, bir atanın övladlarıyıq. Vladimir Pavloviç, çox sağ ol, məni həmyerlimlə tanış etdin. Sənə çox-çox təşəkkür edi- rəm. Yaxın günlərdə səndən bir dost xahişim olacaq. Belə maraq- lı zabit cəbhədə azdı. Mən uşaqlıqdan şeir, musiqi vurğunuyam. Vətənimdən də xeyli vaxtdı ayrılmışam. Oraya ancaq iki ildən bir məzuniyyət vaxtı gedə bilirəm. Əgər mümkün olsaydı, gənc leytenant Aslanovun mənim alayıma keçməsinə icazə verərdin. Onunla bu qısaca söhbətimizdən hiss etdim ki, Azər baycan tari- xini, incəsənətini yaxşı bilir. Podpolkovnik Litvinov dedi: – Narahat olmayın, Həzi Əhəd oğlu, sənədlərini hazırlayıb günü sabah göndərərəm. Açığını deyim, belə qoçaq, nizam-inti- zamlı zabiti hər komandir əlindən verməz. Neyləmək olar, arada dost xahişi var, ona əməl etmək borcumuzdur. Pəhləvan cüssəli, qaraşın Həzi Aslanov kefi durulmuş halda bir-iki addım geriyə atıb dostu Litvinovun əlini sıxıb təşəkkür etdi.
Şəmistan Nəzirli 467
– Çox sağ ol ki, – dedi, – dost xahişini yerə salmırsan. Hələlik, görüşənə qədər. Həzi Aslanov gedəndən sonra podpolkovnik Litvinov fikirli- fikirli qazmaya göz gəzdirdi. Elə bil iki aydan çox yaşadığı ko- mandir qazmasını ilk dəfə görürdü: – Hə, kiçik Aslanov, – dedi, – bəxtin açıldı, gedirsən eloğlu- nun yanına, bunun hamısı sənin əla xidmətinə görədir. Həzi Əhəd oğlu qoçaq komandir və gözəl insandır. Gördün, beş-üç kəlmə kəsməklə elə ilk görüşdən sənə həm zabit, həm də insan kimi rəğbət bəslədi. İnanıram, sən leytenant Aslanov, orada həm bizim, həm də Həzi Əhəd oğlunun alayının adını şərəflə doğrul- dacaqsan. İcazə verirəm, sabahdan hazırlaş. Həzinin alayında qulluq etməyə yola düşəcəksən. Nə fərqi var, orada da Vətəni müdafiə edəcəksən. Bu barədə elə bu axşam rota komandirinə məlumat ver. Gedə bilərsən! – deyib podpolkovnik Litvinov ona bir daha uğur dilədi. Birdən gülümsünüb: – Hələ bir an ayaq saxla görüm, Aslanov, amma müharibədən sonra Həzi Əhəd oğlu ilə məni Azərbaycan plovuna qonaq etməyi unutma ha… Leytenant Qaçay Aslanov: – Oldu, yoldaş komandir, – deyib, sağ əlini gicgahına aparıb əsgəri qaydada xudahafizləşməyə icazə istədi. – Allah qoysa, frislərin axırına çıxaq, müharibə qurtarsın. Süfrədə Gəncə kon- yakı olmaq şərtilə Azərbaycanda qonağımız olarsınız, – deyib yeraltı qazmadan çıxdı. General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 468
GENERAL HƏZİ VƏ QAÇAY ASLANOVLAR STALİNQRAD DÖYÜŞLƏRİNDƏ “Biz Stalinqrad altındakı döyüşlərdə tanış olduq. O vaxt Həzi tank alayının komandiri idi. Həzi Asla- novun alayı feldmarşal Manşteynin qoşun qruplaş- ması ilə ölüm-dirim mübarizəsi aparırdı. Bu döyüşdə Həzi Aslanovun alayı hünərlə, bacarıqla vuruşaraq düşmənin 17 tankını, çoxlu döyüş texnikasını və piya- dasını məhv etmişdi. Sovet İttifaqı Qəhrəmanı kimi yüksək ad Həzi Əhəd oğluna həmin vaxt verilmişdi”. A.İ.BELOV, SSRİ Rabitə Qoşunları Marşalı Həzi Aslanovun tankçıları zirzəmisində faşist divi- ziyasının qərargahı yerləşən binanı tutdular. Biz, as- lanovçular, bir neçə zabiti əsir alıb, mühüm sənədlər əldə etdik. Faşist diviziyasının komandiri öldürül- müşdü. Podpolkovnik Həzi Aslanov düşmən birləşməsinin qərargahında stulda əyləşərək bizə dedi: “Qiyamət etdiniz, qardaşlar! Əhsən, sizlərə!” Bizə qələbə qa- zandıran bu sözlərdəki etibar, coşqun məhəbbət idi. Bu tükənməz hünər və cəsarət idi. Düşmənin 20 yara- lı, 75 zədələnmiş tankını, 100 avtomaşınını, 6 uzaq- vuran topunu, çoxlu minomyot və avtomatlarını ələ keçirmişdik. Bundan əlavə ərzaq və döyüş sursatı ilə dolu iki anbar tutmuşduq. Onlarca əsgər və zabiti əsir almışdıq. A.Xarin, Ehtiyatda olan qvardiya baş leytenantı, Aslanovçu Şəmistan Nəzirli 469
Stalinqraddan söhbət düşəndə 1942-ci il dekabrın 17-də və 18-də olan həlledici döyüş günlərini ehtiyatda olan qvardiya ma- yoru Qaçay Aslanov heç cür unuda bilmirdi. Müharibədən sonra həmin döyüş günlərini yada salan vete- ran Qaçay Aslanov şöhrətli generalımız, iki dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Həzi Aslanovla həmin həlledici döyüşlərdə olan epi- zodu qısaca yazdı. O yazırdı: “Əməliyyat başlamazdan bir neçə saat əvvəl məni briqada komandiri polkovnik N.N.Belıy yanına çağırdı: – Yoldaş baş leytenant, – dedi, – siz ixtisasca həkimsiniz və aldığım məlumata görə pis zabit-döyüşçü deyilsiniz. Koman- danlıq sizə belə bir tapşırıq verir. Növbəti başlanacaq döyüş vax- tı komandiriniz podpolkovnik Həzi Aslanovu addım-addım izləyib onun müdafiəsinə başınızla cavabdeh olursunuz. – Oldu, yoldaş polkovnik, – dedim, – icazə verin tapşırığı yerinə yetirmək üçün mürəxxəs olum. Əlbəttə, bu tapşırıq mənim ürəyimcə idi. Bu günə qədər şöh- rətli eloğlum Həzi Aslanovla ara-sıra görüşürdümsə, indi onun- la birgə addımlamaq mənə qismət oldu. Bu barədə Həzinin yavə rinə məlumat verdim. Yavər gülümsünüb dedi ki, sizə qərargah rəisinin təklifi ilə bu məsul vəzifə tapşırılır. Dekabrın 17-də döyüş meydanında düşmən ordusundan çoxlu öldürülən və yaralanan olmasına baxmayaraq, faşistlər üzə rimizə yeni qüvvə göndərməkdə davam edirdi. Texnika cəhət dən sayı çox olan düşmən qoşun hissələrimizi mühasirəyə almaq xəyalına düşmüşdü. Vəziyyətimiz qorxulu anlara yaxın- laşırdı. Ona görə də briqada komandiri polkovnik Belıy ehtiyat- da saxlanan 55-ci tank alayının komandiri, podpolkovnik Həzi Aslanova belə bir əmr verdi: – İndi sizin növbənizdi, – dedi. – Bizi bu ağır vəziyyətdən çı- xarmağa yalnız sizin komandanlıq etdiyiniz alay qadirdir. Ümi- dimizi sizə bağlamışıq. Çünki bizə köməyə gələn ikinci zərbə artilleriyası (həmin artilleriyanın komandanı o vaxt general-pol- kovnik Radion Malinovski idi) hələ də gəlib çatmayıb. Alayınız- da olan 35 tankın hamısı texniki cəhətdən tamamilə sazdı.
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 470
Alayımız dördüncü mexanikləşdirilmiş korpusun sərənca- mında olduğuna görə komandan, general-leytenant Viktor Ti- mofeyeviç Obuxova bu barədə məlumat verdilər. Razılıq alınan- dan sonra qarşıdakı çətin, əzablı, həm də çox məsuliyyətli döyüşə girməyə əmr verildi. Həmin anlarda mən QAZ-67 markalı zireh- li maşının yanında dayanmışdım. Komandanlığın məntəqəsində nə danışılırdısa, hamısını aydınca eşidirdim. Podpolkovnik Həzi Aslanov həmişə olduğu kimi komandir tankına mindi. Əlindəki kiçik göy və qırmızı bayraqlarla alayın və tankların arxasınca irəliləməsinə işarə verdi. Həzinin işarəsi ilə alay ön cəbhəyə irəliləmək əvəzinə döyüş meydanının sol ci- nahına doğru hərəkət etdi. Faşistlər ilk vaxtlar bizi sox sıxışdırırdılar. Hər yer top və pu- lemyot atəşinə tutulurdu. Bizdən tələfat get-gedə çoxalırdı. Artıq bir neçə tankımızı da yandırmışdılar. Hamımız ölümün gözünə dik baxırdıq. Sanki canımızda qorxu hissi ölmüşdü. Andımız belə idi: əsir düşməmək, mövqedən bir addım da geri çəkilməmək. Bu, komandirimiz Həzi Aslanovun əmri idi. Dalınca da sərt səslə belə dedi: Əlbəyaxa döyüşə hazır olun! Alayımız komanda məntəqəsindən xeyli uzaqlaşıb Salsk çö- lünün qərb istiqamətinə çatdı. Düşmən burda dayanmışdı. Çöllər dizə qədər qarla örtülü idi. Əsgər və zabit heyətinin hamısı ağ plaş-çadır geyinmişdi. Bəzi açıq yerlərdə sürünə-sürünə gedir- dik. Topların lülələri ağ rənglə boyanmışdı. Qarın üzərində qara cığır qalmamaq üçün tankın keçdiyi yolu, ləpirləri və izləri qarla örtürdük. Bunların hamısı düşmən təyyarələrindən gizlənmək üçün komandirin əmrilə olunurdu. Faşist təyyarələri göylərə nərə salır, havanı yararaq arabir mərmi tökürdü. Tez-tez atılan fişənglər də göydə cövlan edirdi. Bizim alaya və qonşu hissələrə tapşırılmışdı ki, Fon Paulsun Stalinqrad yaxınlığında mühasirəyə düşmüş qoşunlarına köməyə gəlmək istəyən feldmarşal Fon Manşteynin böyük tank və motorlu qüvvələrinin qabağını kəssin. Hitler yeni göndərdiyi canlı qüvvə ilə bərabər 300-dən çox “Pələng” adlı ağır tanklar və xeyli zirehli maşınlar da buraya yeridilmişdi. Kəşfiyyat xəbər gətirmişdi ki, hər iki faşist qoşunla-
Şəmistan Nəzirli 471
rının cəhd edib birləşmək istədikləri ara məsafəsi qırx beş-əlli kilometr idi. Bizim alay və bir neçə başqa hərbi qüvvələr bu məsafədə döyüş aparmalı və onlara birləşməyə imkan vermə- məliydi. Burada, Salsk çölündə düşmənlə ölüm-dirim savaşı gözlənilirdi. Komanda məntəqəsindən hey çağırırdılar: “Çayka, çayka, ca- vab ver, hardasan?” Bu, komandirimiz Həzi Aslanovun məxfi adı idi. Nədənsə, komandir susur, hiss olunurdu ki, bərk fikirli- dir, nəyisə ölçüb-biçir. Düşmən uzaqlardan arabir onlara tərəf atırdı. Həzi Aslanov sakit səslə dedi: – Əclaflar deyəsən gəlişimizdən duyuq düşüblər. O, zabit heyətini çox da böyük olmayan yarğana yığdı. Bura- da yarı yerə batmış qayanın altını özümüzə sığınacaq elədik. Ko- mandir: – Hə, – deyə üzünü zabitlərə tutdu. – Vəziyyət belədi. Əgər biz düşmənlə üzbəüz döyüşə girsək, sayca çox olan faşistlər bizim alayı məhv edə bilər. Ona görə də belə fikirləşirəm ki, düşmənə yalnız sağ cinahdan və arxadan hücum etmək lazım- dır. Çünki alman tanklarının yan zirehləri cinahdan zəif olur. Həm də motor yerləşən hissə sağ cinahdan daha asan nişangaha gəlir. Xəbərdarlıq edirəm, mənim işarəm olmadan heç kəs atəş açmasın. Vəziyyət çox mürəkkəb və məsuliyyətlidir. Tanklarımı- zın əsas qrupu sağdan düşmənin arxasına keçəcək. Bu qrupa özüm rəhbərlik edəcəm. Volkov soyadlı mayor Həzi Aslanova müraciət edib dedi: – Yoldaş podpolkovnik, icazə verin soruşum. Siz nə üçün ci- nah atəşinə üstünlük verirsiniz? Həzinin güləş sifəti bir anda ciddiləşdi. Ayağını bərkdən daşa vurub üstünün qarını təmizlədi. – Bilirsiniz, – dedi, – mən ilk hərbi təhsilimi Bakı hərbi məktəbində almışam. Orda bizim müəllimlərimiz məşhur gene- ral Səməd bəy Mehmandarov, Əli ağa Şıxlinski və topoqrafiya generalı İbrahim ağa Vəkilov idi. Başqa müəllimlərimiz də vardı. Artilleriya generalı Əli ağa Şıxlinski bizə döyüş taktikasından mühazirə oxuyanda həmişə deyirdi:
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 472
– Cinahdan atılan bir top öndən atılan iki topun işini görə bilər. Ona görə də döyüş vaxtı topları və tankları elə yerləşdirmək lazımdır ki, hər bir hədəfə ya cinahdan, ya da çəpinə atəş açmaq mümkün olsun. General Şıxlinski Port-Arturda, Dünya müharibəsində iştirak eləmişdi. “Artilleriya allahı” kimi ad-san qazanmışdı, böyük təcrübəsi vardı. Onu da xüsusi qeyd edərdi ki, almanlar cinah döyüşündən çox zəifdirlər. Onlar üstünlüyü həmişə ön xəttə verirlər. Bu da onların lovğalığından irəli gəlir. Cinahı və arxanı isə boş qoyurlar. General həmişə deyərdi ki, müharibədə cinah döyüşü yüz faiz olmasa da, səksən faiz qələbə deməkdir. Alay katibi Qolovaşşenko: – Yoldaş komandir, – dedi, – nə qədər ki, ayazlı günəş var, qar yağmır. İcazə verin, biz zabitlər xəritəni yenə gözdən keçirək. – Buyurun, – deyib geri çəkilən Həzi bilmədən mənə toxun- du. Qolumdan yapışıb çox səmimi gülümsündü. Onun yaraşıqlı, qaraşın üzünə elə bil işıq seli yayıldı. Bir az əvvəlki fikirli Həzi Aslanovdan indi əsər-əlamət yox idi. – Necəsən, eloğlu, qorx- mursan ki? Axı bu, sənin ilk döyüşün deyil… Mən əsgəri qaydada farağat vəziyyətdə dayanıb: – Yox, – dedim, – yoldaş komandir, qorxmuram. Qorxan za- bitin burda nə işi var… – Hə, balaca Aslanov, unutma ki, Vətən uğrunda, Azərbaycan naminə döyüşə gedirik. Onu da bil ki, faşist köpəkləri burdan Bakıya, Qafqaza girmək ümidindədirlər. Əlindəki silah ana və bacılarımızın namusunu qorumaq üçün sənə verilib. – Əlini qur- şağımdakı xəncərin üstünə qoyub: – Sənə bu xəncəri nahaq yerə bağışlamamışam. Güllən qurtaranda bax, bu xəncəri dəstəyinə qədər faşistin ürəyinə soxmamış döyüşdən çıxma. Xoşum gəldi cavabından. Çox ürəkdən dedin ki, qorxmuram. Həmişə belə nikbin və cəsur ol! Onu bil ki, qorxu ilə düşmən üstünə gedən istər zabit, istərsə də əsgər olsun, heç vaxt qələbə qazana bilməz. Müdriklərimiz haqlı deyiblər ki, qorxaq gündə yüz dəfə ölər, mərd isə bir dəfə həlak olar. Di, Allah amanında… Şəmistan Nəzirli 473
* * * Üzbəüz həmlə nə qədər cazibədar olsa da, mən düşmənin cinahlarına zərbə endirməyi həmişə üstün tuturam… Məlumdur ki, alman maşınlarının yan zi- rehi ön zirehindən xeyli kövrəkdir. Buna görə də hitlerçiləri məcbur etmək lazımdır ki, tankların kövrək yerlərini bizə tərəf çevirsinlər… Düşmənin cinahlarını axtarmaq və ona həmişə ən zəif yerindən zərbə endirmək asan iş deyildir, bunun üçün hər bir komandir böyük zəhmət çəkməli, zirək və təmkinli hərəkət etməlidir. Sovet İttifaqı Qəhrəmanı, qvardiya podpolkovni- ki Həzi Aslanovun “Faşistlərə cinahdan zərbə endir- mək döyüşdə əsas məqamdır” məqaləsindən, “Prav- da” qəzeti, 27 dekabr 1942-ci il Döyüş mövqeyi sağ cinahda yerləşən “Səkkiz mart” sovxozu yaxınlığındakı Aksay və Mışkov çayları istiqamətinə çıxarıldı. Oradan da faşist tanklarına, arxadan və sağ cinahdan qəflətən hücuma başladıq. Hücuma rəhbərlik edən Həzinin üzü cid- diləşmişdi. O, səbir və təmkinlə gah xəritəyə baxır, gah da rota komandirlərinə əmr verirdi. “Çayka” – Həzi döyüşün uğurların- dan razı qaldığı onun yaraşıqlı simasında oxunurdu. Ona görə də ilk dəfə döyüşün uğurları haqqında korpus komandirinə məlumat verdi. Artıq faşistin iri gövdəli, ağır “Pələng” tankları yanırdı. Faşist əsgər və zabitləri bağırışa-bağırışa o yan-bu yana qaçırdılar. Düşmənin pis və çıxılmaz vəziyyətə düşməsi açıq-ay- dın Salsk çölündə görünürdü. Döyüşün üçüncü günü bizim alay düşmənin xeyli canlı qüvvəsini əsir götürüb on yeddi tankını yandırmışdı. Yadımdadı, əsir frislərdən biri rusca qışqıra-qışqıra yalvarırdı: “Ey rus, mən soyuqdan donuram. Al avtomatı, mənə papaq ver” – deyirdi.
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 474
Biz inamla irəliləyib atəşi daha da gücləndirdik. Yandan artil- leriya, arxadan və öndən düşmənə qarşı atəşi bir an da olsa da- yandırmırdıq. Döyüş meydanı alov və tüstüyə bürünmüşdü. Düşmənin yanan tankı, hərbi sursatı məşəl kimi alov saçırdı. Qarlı çölün hər addımında faşist meyiti vardı. Sevinirdik ona görə ki, nal şəklində mühasirəyə alınmış Sta- linqradı düşmən ala bilməyəcək. Kiçik fasilə vaxtı hava radio- sunda Həzinin yenə səsi eşidildi. “Çayka” Aslanov səkkizinci briqadanın “Sokol”una raport verirdi. O deyirdi ki, artıq üçüncü gündür vuruşuruq. Bu gün axşamüstü mənim tankımı vurdular. Onun bu xəbərinə general-leytenant B.Obuxovun bir az acığı tutdu. General dedi ki, nə üçün özünü nişangah etmisən? Sənin vəzifən komandanlıq etməkdi. İndi bu uzaq məsafədən sənə necə kömək edək? Həzi cavabında dedi ki, narahat olmayın, tan- kımın döşəməsində olan qapı salamatdı, onu açıb təmir edəcəyik. Elə də oldu. Düşmən mərmisi Həzinin tankının sağ tırtılının təkərini vurub sıradan çıxartmışdı. Ona görə də tankın döşəmə- sində olan qapını açıb tırtılı çıxartdıq. Bir fraksionla “Səkkiz mart” sovxozuna kimi getdik, orda əsaslı təmir etdik. Döyüşün dördüncü günü alayımız çoxlu döyüş sursatı və qənimət ələ keçirdi. Hitlerin sədaqətli feldmarşalı Manşteynin tank qoşunları, general Qotun tank qrupu Azərbaycanın otuz iki yaşlı igid oğlu, podpolkovnik Həzi Əhəd oğlu Aslanovun qeyri- adi komandanlığı ilə darmadağın edildi. 1942-ci il dekabrın 18-də alayımız Verxne-Kumsk xutoru ətrafında daha bir yaddan çıxmaz döyüş apardı. Salsk çölündən qaçıb canını qurtaran faşist əsgər və zabitləri general Qotun baş- çılığı ilə gəlib burda cəmləşmişdilər. Beş gün gecə-gündüz Həzinin burda apardığı döyüşlər daha uğurlu oldu. Ağ qarlı çöldə faşistlərin meyitinə, yandırılmış tankın və zirehli maşınla- rın burulub göyə qalxan alovunun qalın qara tüstüsünü lap uzaqlardan görmək olurdu. Bununla da Stalinqrad cəbhəsində zəfər çalınmasının labüd olduğu bir daha öz təsdiqini tapdı. Həmin gün – 1942-ci il dekab- Şəmistan Nəzirli 475
rın 18-də Ali Baş Komandan Stalinqrad döyüşçülərinə belə bir teleqram göndərdi: “Sizin inadlı döyüşlərinizlə fəxr edirəm. Bir addım da geriyə çəkilməyin. Döyüşdə fərqlənən əsgər, zabit və komandirləri Dövlət mükafatına təqdim edin. İ.Stalin” (Sitat Bö- yük Vətən müharibəsi illərində Stalinqrad Vilayət Partiya Komitəsinin birinci katibi və şəhər partiya komitəsi katibi A.S.Çuyanovun “Stalinq- rad gündəliyi” (1941-1943) kitabından götürülüb. Volqoqrad, 1979-cu il, səh. 332). Qvardiya mayoru Qaçay Aslanovdan az da olsa çox səliqəli arxiv qalıb. Sənədləri, fotoşəkilləri, general Həzi Aslanovla gö- rüş lərini və xatirələrini ötəri də olsa yazıb saxlayıb. Amma bəzi veteranlar kimi özünün qəhrəmanlığını heç yerdə şişirtmə yib. Halbuki araşdırmalardan məlum olur ki, o, Kiyev, Stalinqrad və Belarusiya döyüşlərində şücaətlə vuruşub. Təvazökarlıqdan sağlığında da bu barədə mətbuatda çıxış etməyib. Yalnız döyüş dostu mayor Boris Qradusdan aldığı məktubdan sonra müharibə haqqında xatirələrini yazıb. Bu sənəd və xatirələr arasında Qaçay Aslanovun Ali Baş Komandan Stalin haqqında böyük məhəbbətlə yazdığı bir epizoda da rast gəldik. O yazır: “…Stalinqrad faşistlərdən tamam təmizləndikdən sonra seç- mə qvardiyaçı zabitlərdən bir rota təşkil etdilər. Məni də təlimat- landırıb bu rotaya göndərdilər. Məlumat verdilər ki, Ali Baş Ko- mandan şəhərə baxmağa gələcək. Yeni təşkil olunmuş rota Stali- nin mühafizəsində dayandı. Tehran Konfransından qayıdan Stalin Bakıdan keçib yolüstü Stalinqrada gəldi. Stalin dağılmış şəhərə, Paulyusun keçmiş qərar gahına və küçələrə tökülüb qalmış yığın-yığın faşist dəbil- qələrinə baxdı. Dərindən köksünü ötürüb: – Eh, bədbəxt qaliblər… Bu dəbilqələr də hansısa başda olub? Amma biz şəhəri əvvəlkindən də gözəl, yenidən tikəcəyik. Xal- qımızla birgə hər şeyi yenidən yaradacağıq! Stalinin maşını uçub dağılmış küçələrlə və çoxlu yandırılmış faşist texnikasının qalaqları arasından irəliləyirdi. Ali Baş Ko-
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 476
mandanın maşını sərt döngələrin birində qarşıdan gələn yük maşını ilə toqquşdu. Yük maşınının sürücüsü yerə düşəndə gör- dük qadındır. Biz yük maşınını və sürücü qadını dərhal müha- sirəyə aldıq. Stalin də maşınından düşdü. Stalini tanıyan sürücü qadın qorxusundan əsə-əsə ağlamağa başladı. Stalin yaxınlaşıb onu sakitləşdirdi, təsəlli verib dedi: – Siz ağlamayın… bizim maşın zirehlidir, ona heç nə olmadı. Siz çalışın öz maşınınızı düzəldin. – Ağlayan qadının başını sinəsinə sıxıb onun saçını tumarladı. Bu vaxt hardansa bir milis işçisi gəlib çıxdı. Stalin milisin qa- dına hirslə baxdığını görüb: – Sizin onunla işiniz olmasın, ona toxunmayın. Sürücü qadın günahkar deyil, ona kömək edin maşınının əzilən yerini düzəlt- məyə… – deyib maşına oturdu. Şəhərin başqa küçələrinə baxma- ğa getdi”. İstefada olan qvardiya mayoru Qaçay Aslanovun şəxsi arxi- vində qayğı ilə qoruyub saxladığı bir cəbhə qəzeti də var: “Сталинское знамя” qəzeti 1942-ci il dekabrın 29-da öz səhifə- lə rində Həzi Aslanovun rəhbərlik elədiyi alayın fəaliyyətinə səxavətlə yer verib. Qəzetdə oxuyuruq: “Stalinqrad cəbhəsinə hücum başlandıqdan sonra Həzi Aslanovun tankçıları düşməni əzərək və təqib edərək döyüşdə daha böyük şöhrət qazandılar. Bir aya qədər davam edən döyüşlərdə podpolkovnik Həzi Asla- novun alayı faşistlərin 45 tankını, 9 minaatan batareyasını, 14 tank vuran topunu, 12 səhra topunu, 42 taxta-torpaq atəş nöq- təsini və müxtəlif yüklə dolu 50 avtomobilini məhv etmişdir. Düşmənin 2000-ə qədər əsgər və zabitini qırmış, 700 hitlerçini əsir götürmüşdür. Tankçılar alayı 125 yük avtomobilini və trak- toru, 12 minik avtomobilini, 30 motosikletini, 80 araba müxtəlif yükünü, bir araba döyüş sursatını, bir anbar ərzağı, çoxlu sayda hərbi geyim və başqa hərbi ləvazimatı ələ keçirmişlər”. 1942-ci il dekabrın 22-də podpolkovnik Həzi Aslanovun 55-ci əlahiddə tank alayının bir qrup əsgər və zabiti dövlət mükafatı ilə təltif edildi. Komandir H.Aslanova Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Şəmistan Nəzirli 477
kimi yüksək ad verildi. O, həm də polkovnik rütbəsi ilə təltif olundu.
Generalın sadiq zabiti baş leytenant Qaçay Aslanov isə Sta- linqrad döyüşlərindəki hərbi fəaliyyətinə görə 1942-ci il dekab- rın 18-də “Qırmızı Ulduz” ordeni və “Stalinqradın müdafiəsinə görə” medalı ilə təltif olundu. Müharibədən neçə illər keçməsinə baxmayaraq Həzi Aslano- vun 55-ci Əlahiddə tank alayının Verxne-Kumski yaşayış məntəqəsi uğrunda apardığı ağır döyüşlər unudulmadı. Marşal S.S.Biryuzov 1966-cı ildə “Ağır illər” kitabının 116-cı səhifəsində yazır: “Aslanovçuların hər bir döyüşçüsü əsil pəhləvan idi. Onlar öz mövqelərini bir neçə gün idi ki, qəhrəmanlıqla müdafiə edirdilər. Əlli beşinci Əlahiddə tank alayının, habelə onlara kömək edən topçuların və minomyotçuların mətanəti sayəsində ordumuzun ön hissələri düşməni altı saat qabaqlayıb dekabrın 18-də axşamüstü Mışkova çayına çatdılar və onun şimal sahilində qabaqcadan hazırlanmış müdafiə mövqeyini tutdular. Dekabrın 19-da sübhçağı isə Mışkova xəttində döyüşlər öz kulminasiya nöqtəsinə çatdı”. Həmin günlərdə hadisələrin iştirakçısı, Cənub-Şərq cəbhə- sində siyasi idarənin rəisi, general-mayor P.İ.Popov yazır: “Pod- polkovnik H.Ə.Aslanovun komandanlıq etdiyi 55-ci Əlahiddə tank alayının tankçıları müstəsna rəşadət göstərdilər. Dördüncü mexanikləşdirilmiş korpusun başqa hissələri ilə birlikdə alay düşmənin on iki həmləsini qəhrəmanlıqla dəf etdi. Faşistlərin qüvvələri alayın qüvvələrindən üç-dörd qat üstün idi. Lakin mərd “Aslanovçular” davam gətirdi” (P.İ.Popov. “Söz də döyüş- çüdür”. “Stalinqrad vuruşması” məqalələr məcmuəsi, Volqoq- rad, 1970, səh. 117). Yüz qırx gün fasiləsiz davam edən Stalinqrad döyüşlərində düşmənin 22 diviziyası, iki tank korpusu məhv edildi. Doxsan bir min hitlerçi, iki min beş yüz zabit, iyirmi üç faşist generalı və Hitlerin güvəndiyi feldmarşal Paulyüs əsir alındı.
|