ŞƏKİ FİLİali

Qeyri-müəyyən  əvəzliklər qeyri-müəyyən  şəxsi,  
əşyanı bildirən sözlərdir. Qeyri-müəyyən  əvəzliklər  kim, nə,  
bir, kəs, hər  sözlərinə müxtəlif köməkçi söz, şəkilçi və    ədat 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
70
artırılması ilə yaranır:  kimi, kimisi, kim isə, kimsə, hər kim, nə 
isə, nəsə, hər nə, hər nə isə, biri, birisi, hər biri,  hər birisi,  bir 
şey, hər  şey, hər kəs, bir kəs, hərə, hamı, hamısı, bəzisi,  
bəziləri, neçəsi, neçələri və s.   
Qeyri-müəyyən  əvəzliklərin  əksəriyyəti hallana bilir. 
Məsələn, kimi, kiminin, kiminə, kimini, kimində, kimindən, biri, 
birinin, birinə, birini, birində, birindən, hamı, hamının, hamıya, 
hamını, hamıda, hamıdan və s.  İsə (-sə) ədatının artırılması ilə 
yaranan qeyri-müəyyən  əvəzliklər hallanarkən hal şəkilçisi bu 
ədatdan əvvələ artırılır:  nəsə, nəyinsə, nəyəsə, nəyisə, nədəsə, 
nədənsə, kim isə, kimin isə, kimə isə, kimi isə, kimdə isə, kimdən 
isə və s.  
Qeyri-müəyyən  əvəzliklərdən bəziləri mənsubiyyətə 
görə dəyişərək işlənir: hərəmiz, hərəniz, hərəsi, bəzisi, bəziləri  
və s.  
Qeyri-müəyyən  əvəzliklər  ismi əvəz etdiyindən 
cümlədə  də onun vəzifəsini daşıyır, mübtəda və tamamlıq, az 
hallarda da xəbər olur.   Kimi  kitab oxuyur, kimi  təzə  qəzet və 
jurnalları gözdən keçirir, kimi  də  gərgin  əməkdən sonra 
divanda oturub dincəlirdi. (S.Qədirzadə) Kamil nədənsə o qızı 
unuda bilmirdi. (S.Qədirzadə)  Hamımız  onun dərdlərini, 
yaralarını duyur və onun halına ürəkdən ağlayırıq.               
(M.İbrahimov) 
Hərə öz tütəyini götürüb aparıb.                   
(C.Məmmədquluzadə) Bu hamını  təşvişə saldı. (S.Qədirzadə) 
Hər kəs yüz il yaşamasa, günah onun özündədir. (O.Sarıvəlli) 
Hər kimdir, çağır gəlsin içəri. (Ə.Haqverdiyev) 
Təyini  əvəzliklər cümlədə isimlərdən  əvvəl gələrək, 
onları  təyin edən sözlərdir. Təyini  əvəzliklərə  öz, bütün, hər, 
hər bir, filan, eyni, bəzi və s. sözlər daxildir. Bu əvəzliklərdən 
öz  əvəzliyi səciyyəvi xüsusiyyətləri ilə digərlərindən seçilir. 
Digər təyini  əvəzliklər kimi, isimdən  əvvəl gələrək hansı 
sualına cavab  verib, onu təyin etsə də, heç vaxt müstəqil cümlə 
üzvü olmur. Özündən sonra işlənən mənsubiyyət şəkilçili sözlə 
birlikdə II növ təyini söz birləşməsi  əmələ  gətirir və  əşya 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
71 
məzmunlu cümlə üzvü olur. Məsələn,  Xavər ona öz  keçmiş 
günlərindən danışır, necə onun yolunu gözlədiyini və  nələr 
düşündüyünü nağıl edirdi. (M.İbrahimov) Bu söz mənsubiyyət 
şəkilçisi qəbul edərək təyinatını  dəyişir,  şəxs məzmunu ifadə 
etməklə qayıdış  şəxs  əvəzliyini  əmələ  gətirir.  Bu zaman 
cümlədə ismi əvəz edərək əşya məzmunlu üzv yerində dayanır. 
Məsələn, Özüm də bilmirəm bu axşam nədən, Şeirdən sənətdən 
uzaq kimiyəm. (S.Vurğun) Tüfəngi alıb kəndliyə verdi, 
tapançanı özü götürdü. (M.Hüseyn) 
 Hər, bütün, filan, eyni, bəzi  sözləri cümlədə isimdən 
əvvəl gələrək onu təyin edir. Məsələn, Hər aşiqin dövranı var, 
hər bir bağın bağbanı var.(M.Rahim) Bu söz hər iki ağızdan 
eyni  anda çıxdı.(M.Hüseyn)  Filan  məsələ barəsində biz hələ 
çox danışmalı idik. (C. Məmmədquluzadə) 
İnkar  əvəzlikləri  dilimizdə böyük işlənmə tezliyinə 
malik olub heç  sözünün  kim, kəs, nə, bir, şey sözləri ilə 
birləşməsindən əmələ gəlir: Heç kim, heç kəs, heç biri, heç nə, 
heç bir şey, heç bir kimsə. İnkar əvəzlikləri isimlər kimi bütün 
hallarda işlənir.  Məsələn, heç kim, heç kimin, heç kimə, heç 
kimi, heç kimdə, heç kimdən. 
Nisbi  əvəzliklər sual əvəzliklərindən sintaktik 
funksiyasına görə fərqlənir. Onların morfoloji adı nisbi əvəzlik, 
sintaktik adı isə bağlayıcı sözdür. Bu əvəzliklər mənşəyinə görə 
sual  əvəzliklərindən törəmişdir. Bunlar tabeli mürəkkəb 
cümlədə  işlənib, komponentlərin bir-birinə bağlanmasına 
kömək edir. Müasir Azərbaycan ədəbi dilıində aşağıdakı nisbi 
əvəzliklər işlənməkdədir: kim (ki), nə (ki), hər kim (ki), hər nə 
(ki), nə vaxt (ki), haçan (ki), hansı (ki), nə  qədər (ki) və  s. 
Məsələn,    Necə ki deyirəm, eləcə  də  fəhlələrə  xəbər aparın.   
(M.S.Ordubadi)  Nə zaman ki  oğlunun getdiyi dörd il oldu, 
Məktubları kəsildi, gəlmədi tətil oldu. (Ə.Kərim) 
Əvəzliklərin quruluşca iki növü vardır: sadə  və 
mürəkkəb. Mən, sən, o, bu, bütün və s. sadə, nə üçün, heç kim, 
hər kəs və s. isə mürəkkəb əvəzliklərdir.  
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
72
Qeyd etmək lazımdır ki, əvəzliklər daha çox adlarla 
bağlı  bir nitq hissəsidir.  
Əvəzliklərin dəyişilməsi və başqa nitq hissələri ilə 
əlaqəsi. 
Əvəzliklərin bir qismi isimlər kimi hallanır, bir hissəsi 
hallanmır. Bir hissəsi isimlər kimi cəm şəkilçisi qəbul edir, bir 
qismi cəmlənmir. Bunların bir qismi yalnız  şəxs bildirdiyi 
halda, bir qismi həm şəxs, həm də başqa əşya bildirir və s. 
Başqa nitq hissəsi ilə  əlaqəsinə,onları  əvəz etməsinə 
görə əvəzlikləri aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq olar: 
Əvəzlik-isim: mən, sən, o, biz siz, onlar, özüm, kim, nə, 
heç kim, heç nə biri, birisi,hərə, hamı. 
Əvəzlik-sifət:  bu,o, belə, elə, bəzi, hansı, nəsə, nə cür, 
heç bir, hər bir. 
Əvəzlik-zərf:  nəsə, nə cür, hara, bura, ora,  nə  qədər, 
nə vaxt, nə üçün, nəyə görə, nədən ötrü və s. 
 
        Fel əsas nitq hissəsi kimi 
 
Fel əşyanın iş və hərəkətini bildirən bir nitq hissəsidir. 
Məsələn, Tüfəngi döşəyin üstünə qoymuşdu. (İ.Şıxlı) Əşrəfin ağ 
bənizi daha da ağarmışdı.  (İ.Şıxlı)  Cahandar ağa özü atın 
belinə qalxdı (İ.Şıxlı) və s.  
Azərbaycan dilinə  məxsus nitq hissələri içərisində fel 
özünün tarixinin qədimliyi, milliliyi və qrammatik 
kateqoriyalarının zənginliyinə görə birinci yerdə durur. 
Ümumiyyətlə, dilimizdə qrammatik kateqoriyalarına görə 
zəngin olan iki nitq hissəsi diqqəti cəlb edir ki, bunlardan biri 
isim, digəri isə feldir. Lakin ismə  məxsus qrammatik 
kateqoriyalar təkcə ismi əhatə etməklə  məhdudlaşmır, adlar 
qrupuna daxil olan digər nitq hissələrinə  də aid olur. Felə 
məxsus qrammatik kateqoriyalar isə yalnız bu nitq hissəsi üçün 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
73 
xarakterikdir. Dilimizdə fel üçün səciyyəvi olan aşağıdakı 
cəhətlər var: 
1.
 
Fellərin iş görəni,  işi icra edəni olur. 
2.
 
Fellər təsdiq və  inkar olur. 
3.
 
Fellər təsirli və təsirsiz olur. 
4.
 
Fellərdə növ kateqoriyası var. 
5.
 
Fellərdə zaman kateqoriyası var. 
6.
 
Fellərdə şəxs kateqoriyası var. 
7.
 
Felin təsriflənən və təsriflənməyən formaları var. 
Azərbaycan dilinin felləri zəngin lüğəvi məna növlərinə 
malikdir: Bunlara aşağıdakıları misal göstərmək olar: 
İş felləri:  qazmaq, yazmaq, tikmək, sökmək, hörmək, 
boğmaq  və s.  
Hərəkət felləri: getmək, gəlmək, yüyürmək, qaçmaq, 
uçmaq, yola düşmək  və s.  
Təfəkkür felləri: düşünmək, anlamaq, dərk etmək, başa 
düşmək, fikrindən keçirmək  və s. 
Nitq felləri:  danışmaq, dillənmək, dilə  gəlmək, 
qışqırmaq, çığırmaq, söyləmək, boşboğazlıq etmək  və s. 
Görmə felləri: baxmaq, nəzər salmaq, seyr etmək, seyrə 
dalmaq və s.   
Eşitmə felləri:  eşitmək, dinləmək, qulaq asmaq, qulaq 
vermək, qulaqardına vurmaq və s.  
Hal-vəziyyət felləri: ağarmaq, qorxmaq, xəstələnmək, 
sağalmaq, kökəlmək, sevinmək, arıqlamaq və s.   
Felin quruluşca növləri.  Fellər quruluşuna görə            
3 qrupa bölünür: 1. Sadə; 2. Düzəltmə; 3. Mürəkkəb fellər. 
Yalnız bir kökdən ibarət olan fellərə    sadə fel deyilir. 
Yazmaq, yatmaq, getmək, almaq, oxumaq, gəlmək, baxmaq, 
gülmək, görmək  kimi fellər sadə quruluşludur. Dilimizdəki 
bütün sadə fellər yalnız milli sözlərdir,  sadə fellər, adətən, 
azhecalı (bir, ikihecalı) olur. 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
74
Düzəltmə fellər həm sadə, həm də düzəltmə sözlərə 
sözdüzəldici  şəkilçilər artırmaqla düzəlir. Həmin  şəkilçilər ya 
adlara, ya da fellərin özünə artırılır. 
       Azərbaycan dilində adlardan fel düzəltmək üçün 
aşağıdakı şəkilçilərdən istifadə olunur: 
-la
2 
şəkilçisi:  duzla(maq),  başla(maq),   izlə(mək),      
gözlə(mək), təmizlə(mək), qarala(maq), yağla(maq) və s. 
-laş
2 
şəkilçisi: vidalaş(maq), abadlaş(maq), sözləş(mək), 
yaxşılaş(maq), dilləş(mək) və s. 
-lan
2
  şəkilçisi:  dillən(mək), kədərlən(mək), qanadlan 
(maq), fərəhlən(mək), arxalan(maq), şadlan(maq) və s. 
-ar
2
  şəkilçisi:  ağar(maq), göyər(mək), közər(mək), 
yaşar(maq),  otar(maq), bozar(maq) və s. 
-al
2
  (-l)  şəkilçisi: düzəl(mək), kökəl(mək), boşal(maq), 
qaral(maq), çoxal (maq), genəl(mək), daral(maq) və s. 
-ı
4
  şəkilçisi:  bərki(mək), turşu(maq), yavaşı(maq), 
ləngi(mək) və s.  
-a
2 
  şəkilçisi:  yaşa(maq),  qana(maq),  ələ(mək) və s.  
-ılda
4
 
şəkilçisi: 
tappılda(maq), gurulda(maq), 
guppulda(maq), nərildə(mək) və s.  
Bundan başqa, dilimizdə  aşağıdakı qeyri-məhsuldar 
feldüzəldən şəkilçilər  də vardır ki, onlar həm adlardan, həm də 
feldən fel düzəldir: 
-sa
2
; -sı, -sın, -sin şəkilçiləri: susa(maq), qəribsə(mək), 
diksin(mək), qaxsı(maq) və s.  (1, səh. 69) 
-imsə, ümsə  şəkilçisi:  mənimsə(mək), gülümsə(mək), 
dadımsa(maq) və s. 
-an
2
  şəkilçisi:  dadan(maq), hoppan(maq), gücən(mək) 
və s.   
-xa, -xala, -ala, -ələ,  -ux  şəkilçisi:  ovxa(maq), 
ovxala(maq), yayxala(maq), didələ(mək), qovala(maq), 
səpələ(mək), çözələ(mək), durux(maq), dolux(maq), solux(maq) 
və s.  
-aş
2
 şəkilçisi:  yanaş(maq), öcəş(mək) və s. 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
75 
            -ırğa şəkilçisi:  yadırğa(maq) və s. 
-ən şəkilçisi:  gücən(mək) və s. 
 -qun şəkilçisi:  udqun(maq) və s. 
-ik, -ük şəkilçisi:  gecik(mək),  döyük(mək) və s. 
 Dilçilik  kitablarında aşağıdakı  şəkilçilər feldən fel 
düzəldən şəkilçilər kimi qeyd olunur:  
-ıl
4
  şəkilçisi: aparıl(maq), səpil(mək), pozul(maq), 
süzül(mək) və s. 
-dır
4
  şəkilçisi: çatdır(maq), gəzdir(mək), dondur(maq), 
öldür(mək) və s. 
-ış
4
 şəkilçisi: qaçış(maq), deyiş(mək), görüş(mək), vuruş 
(maq) və s. 
-ın
4
  şəkilçisi:  çəkin(mək), daşın(maq), yolun(maq), 
deyin (mək) və s. 
-ıt
4
  şəkilçisi:  axıt(maq), qorxut(maq), çürüt(mək), 
ləngit(mək), bərkit(mək) və s. 
-ır
4
  şəkilçisi: qaçır(maq), bişir(mək), doyur(maq), 
keçir(mək), bitir(mək) və s. 
-ar
2
 şəkilçisi: qopar(maq), çıxar(maq) və s. 
Mürəkkəb fellər iki və daha artıq sözün birləşməsindən 
yaranır. İsim, sifət və zərflərdən fərqli olaraq, mürəkkəb fellər, 
demək olar ki, bitişik yazılmır. Bir neçə söz istisnadır: 
sağollaşmaq, xudahafizləşmək, istiotlamaq, xoşhallanmaq. 
Mürəkkəb fellər daha çox aşağıdakı yollarla yaranır: 
1.Yaxın və ya əksmənalı fellərin birləşməsindən. Bu 
zaman, adətən, birinci fel -ıb
4
  şəkilçisi ilə  işlənir:  gəzib-
dolaşmaq, yazıb-pozmaq,  əsib-coşmaq, küsüb-barışmaq, 
atılıb-düşmək  və s. Belə fellərin hər iki tərəfi eyni zamanda 
qrammatik cəhətdən dəyişə bilir: gəzir-dolaşır, yazır-pozur, 
əsir-coşur, küsür-barışır, atılır-düşür və s. Bu cür mürəkkəb 
fellər defislə yazılır. 
2.Mürəkkəb fellərin başqa bir qismi etmək, eləmək, 
olmaq köməkçi fellərini digər hiss hissələrinə artırmaqla, eləcə 
də  -a
2
 (-ya
2
)  şəkilçisini qəbul etmiş felə  bilmək sözünü 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
76
artırmaqla düzəlir: qəm etmək, qohum olmaq, xəstə olmaq, yaza 
bilmək, oxuya bilmək və s. Belə fellərin birinci tərəfi qrammatik 
cəhətdən dəyişə bilmir, yalnız ikinci tərəfi dəyişir:  qohum 
olacağıq, yaza bilmədim. Bu yolla yaranan fellər ayrı yazılır. 
Onlara  tərkibi fellər də deyilir. 
3.Mürəkkəb fellərin bir qrupunu isə feli frazeoloji 
vahidlər təşkil edir ki, onlar da mürəkkəb fel hesab olunur: 
qulaq asmaq, başa düşmək, başa salmaq, gözdən düşmək  və s.  
Fellər hərəkətin icra edilib-edilmədiyinə görə təsdiq və 
inkarda olur. Hərəkətin icra edildiyini və ya ediləcəyini bildirən  
fellərə təsdiq fellər deyilir. Məsələn, oxuyur, gələcək, qorumaq, 
qaçanda  və s.  Təsdiq felləri  əmələ  gətirmək üçün heç bir 
şəkilçidən istifadə edilmir, yəni inkar şəkilçisi olmayan hər bir 
fel özlüyündə  təsdiqdə sayılır.  İnkar fellər təsdiq fellərin 
kökünə və ya başlanğıc formasına -ma
2
 şəkilçisi, bəzən də deyil 
inkar hissəciyi artırılmaqla düzəlir: almadı, satmayacaq, sönəsi 
deyil, kəsməli deyilik və s. Felin indiki və qeyri-qəti gələcək 
zamanlarında  -ma
2
 inkar şəkilçisinin saiti düşür.  Baxmayır-
baxmır, qaçmayıram-qaçmıram oxumayar-oxumaz  və s. 
Fellərə xas olan cəhətlərdən biri ismin müxtəlif 
hallarında olan sözlərlə (yiyəlik haldan başqa)  əlaqələnərək 
onları özündən asılı  vəziyyətə salmaqdır. Bu zaman təsir 
göstərdiyi obyektlə əlaqə formasından asılı olaraq fellər  iki cür 
olur: təsirli və təsirsiz fellər. Əgər fel özündən asılı olan, yəni 
idarə etdiyi sözün təsirlik halında olmasını  tələb edirsə, belə 
fellərə  təsirli fellər deyilir. Başqa sözlə, təsirli fellər obyektlə 
birbaşa əlaqələnir. Məsələn, məktubu  oxumaq, dərsi öyrənmək,  
vətəni  sevmək, yeməyi yemək və s. Əgər fel özündən asılı olan, 
idarə etdiyi sözün təsirlik haldan qeyri digər hallarda olmasını 
tələb edirsə,  əşya ilə birbaşa deyil, dolayı yolla əlaqələnirsə, 
belə fellərə təsirsiz fellər deyilir. Məsələn, filmə baxmaq, stulda 
oturmaq, evə  gəlmək  və s. Dilimizdə elə  fellər də vardır ki, 
omonimlik xüsusiyyətinə malik olmaqla həm təsirli, həm də 
təsirsiz fel kimi çıxış edir.  Məsələn, gülü üzmək (təsirli), suda 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
77 
üzmək (təsirsiz), kitab oxumaq (təsirli), məktəbdə oxumaq 
(təsirsiz) və s. 
Təsirli felləri təsirsizə, eləcə  də  təsirsiz felləri təsirliyə 
çevirmək üçün dilimizdə  aşağıdakı  şəkilçilərdən istifadə 
olunur: 
  
-dır
4
 (-t)  şəkilçisi: gülmək-güldürmək, oturmaq-
oturtmaq və s. 
 -ır
4
  şəkilçisi: qaçmaq-qaçırmaq, uçmaq-uçurmaq, 
bitmək-bitirmək, köçmək-köçürmək və s. 
  
 -ıt
4
 (-t)  şəkilçisi axmaq-axıtmaq, böyümək-böyütmək, 
ürkmək-ürkütmək və s. 
 -uz  (-ğuz)  şəkilçisi:  qorxmaq-qorxuzmaq,  durmaq-
durğuzmaq və s. 
 -ar
2
  şəkilçisi:   qopmaq-qoparmaq, çıxmaq-çıxarmaq  
və s. 
 -dar
2
 şəkilçisi: dönmək-döndərmək, çönmək-çöndərmək 
və s. 
Aşağıdakı şəkilçilər isə təsirli felləri təsizsizə çevirir: 
 -ıl
4
  şəkilçisi: açmaq-açılmaq, yazmaq-yazılmaq, 
geymək-geyilmək,  döymək-döyülmək və s. 
 -ış
4
  şəkilçisi:  kəsmək-kəsişmək, vurmaq-vuruşmaq, 
tapmaq-tapışmaq,  görmək-görüşmək, demək-deyişmək və s. 
  
 -ın
4
  şəkilçisi: demək-deyinmək, çəkmək-çəkinmək, 
döymək-döyünmək, daşımaq-daşınmaq və s. 
Elə fellər var ki, leksik mənalarını saxlamaqla eyni 
zamanda həm təsirli, həm təsirsiz fellər kimi çıxış edir. Bunlar 
ikili xarakterli fellər sayılır. Məsələn, keçmək (küçəni) - təsirli, 
keçmək (küçədən) - təsirsiz, aşmaq (dağdan) - təsirsiz, aşmaq 
(dağı) - təsirli və s.  
Fellərin qrammatik məna növləri  hərəkətlə obyekt, 
hərəkətlə subyekt, subyektlə obyekt arasındakı  əlaqə  və 
münasibəti ifadə edir. Felin qrammatik məna növləri bunlardır: 
1.
 
Məlum möv – iş görən qrammatik cəhətdən məlum 
olur. Məlum növün xüsusi şəkilçisi yoxdur. Adi 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
78
vəziyyətdə bütün fellər məlum növdə hesab olunur. 
Məlum növ fellər həm təsirli, həm də  təsirsiz olur: 
Qapını açdım. Pəncərədən baxdım.  Digər növlərdən 
fərqli olaraq, quruluşca sadə, düzəltmə və mürəkkəb ola 
bilər. Məsələn, Kitabı  oxudum. (sadə), Havalar 
istiləşdi. (düzəltmə), Ağalar mey nuş edir, Danışır-
gülüşürlər. (mürəkkəb). 
2.
  Məchul növ – bu növ fellərdə subyekt məlum olmur. 
Felin məchul növü təsirli fellərə  -ıl
4
, -ın
4
 (-n) 
şəkilçilərini artırmaqla düzəlir:  Məktub ünvana 
çatdırıldı. Yük vaqona daşındı.  Məchul növ fellər 
təsirlidən düzəlsə də, nəticədə təsirsiz olur. 
3.
  Qayıdış növ – bu növ fellərdə subyekt işi öz üzərində 
icra edir. Bu növdə subyekt və obyekt eyni şəxs olur. 
Qayıdış növ, təsirli fellərə  -ıl
4
, -ın
4
 (-n)  şəkilçiləri 
artırmaqla düzəlir:  Duman  çəkildi.  Uşaq paltosunu 
geyindi. Qayıdış növ fellər nəticə etibarilə təsirsiz olur. 
İstisna hal kimi geyindi və soyundu felləri qayıdış növdə 
olsa da, təsirlidən düzəlib təsirli də qalır. 
4.
 
Şəxssiz növ məchul növə  bənzəyir. Hər iki növdə  işin 
icraçısı məlum olmur. Hər ikisi eyni şəkilçilərlə yaranır. 
Hər ikisi yarandıqdan sonra təsirsiz olur. Lakin məchul 
növ təsirli,  şəxssiz növ isə  təsirsiz fellərdən yaranır. 
Şəxssiz fellər işlənən cümlənin mübtədası olmur, onu 
bərpa etmək də qeyri-mümkündür. Məchul növ fellərin 
işləndiyi cümlələrdə subyekt obyektlə  əvəzlənir və 
nəticədə cümlə cüttərkibli olur. Şəxssiz fellər təsirsiz 
fellərə -ıl
4
, az-az hallarda isə  -ın
4
  şəkilçisini artırmaqla 
düzəlir və yenə  də  təsirsiz olaraq qalır.  Şəxssiz fellər 
yalnız III şəxsin təkində olur. Daha çox rast gəlinənləri 
aşağıdakılardır: 
yanaşılmaq, baxılmaq, təsadüf 
olunmaq, rast gəlinmək, toxunulmaq, söz verilmək, 
nəzər salınmaq və s. 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
79 
5.
 
İcbar növ fellərdə  iş bir şəxsin təhriki ilə başqasına 
gördürülür. Bu növ fellərdə işi və hadisəni danışan yox, 
başqa bir şəxs icra edir. İcbar növ fellər təsirli fellərə     
-dır
4
, -t  şəkilçilərini artırmaqla düzəlir və  təsirli olaraq 
da qalır: Yazını yazdırdım. Yükü fəhlələrə daşıtdıq və s. 
İcbar növ fellər təsirli olduqları üçün sonradan məchul 
növün də  şəkilçisini qəbul edə bilir və bu zaman o, 
məchul növ hesab edilir. Məsələn,    yazdır-ıl (maq), 
sildir-il (mək), qazdır-ıl (maq) və s. 
6.
 
Qarşılıq-birgəlik növ – bu növ fellərdə hərəkət  iki  və 
daha çox şəxs tərəfindən icra edilir. İş ya qarşılıqlı 
şəkildə, ya da  birgə, eyni vaxtda görülməlidir. Bu növ 
fellər –ış
4
 (-ş) şəkilçisi ilə düzəlir. Məsələn, vuruşmaq, 
ağlaşmaq, deyişmək, tutaşmaq, qabaqlaşmaq, mələşmək 
və s. 
Felin zamanları. Fellərin özünəməxsus xüsusiyyətlərindən 
biri də zamana görə  dəyişməsidir. Felin zamanlarını 
müəyyənləşdirərkən əsas meyar danışılan vaxt götürülür. Felin 
3 zamanı vardır: 1. Keçmiş zaman; 2. İndiki zaman; 3. Gələcək 
zaman. 
        Keçmiş zaman hərəkətin keçmişdə, yəni danışılan vaxta 
qədər icra olunub-olunmadığını bildirir. Keçmiş zamanın  iki 
növü var: 
 1.  Şühudi keçmiş  hərəkətin icrasını  şahidlik yolu ilə 
başa çatdığını bildirir. Şühudi keçmiş zaman fellərin kökünə və 
ya başlanğıc formasına  -dı
4
  şəkilçisini artırmaqla düzəlir: 
qaldım, qaldın, qaldı, qaldıq, qaldınız, qaldılar və s.  
2. Nəqli keçmiş zaman əvvəl icra olunmuş hərəkəti nəql 
etmə yolu ilə bildirir. Nəqli keçmiş fellərin kökünə  və ya 
başlanğıc formasına -mış
4
  və ya -ıb
4
  şəkilçisini artırmaqla 
düzəlir. Məsələn, baxmışam, baxmışsan, baxmışdır, baxmışıq, 
baxmışsınız, baxmışlar, baxıbsan, baxıbdır, baxıbsınız, baxıblar 
və s. II şəxsin təkində  və  cəmində  -mış
4
  şəkilçisinin sonuncu 
samiti həm tələffüzdə, həm də yazıda düşə bilir: baxmışsan-
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
80
baxmısan, baxmışsınız-baxmısınız. -ıb
4
 şəkilçisi I şəxsin tək və 
cəmi ilə işlənə bilmir. 
Felin indiki zamanı  hərəkətin icrasına və ya icra 
olunmamasına danışılan vaxtdan əvvəl başlandığını və hazırda–
danışılan anda davam etdiyini  bildirir, fellərin kökünə  və ya 
başlanğıc formasına –ır
4
 şəkilçisini artırmaqla düzəlir. Məsələn, 
baxıram, baxırsan, baxır, baxırıq, baxırsınız, baxırlar  və  s. 
İndiki zamanın inkarında -ma
2
  şəkilçisinin saiti düşür: 
baxmıram, baxmırsan, baxmırıq, baxmırsınız, baxmırlar.  
Gələcək zaman hərəkətin gələcəkdə, söhbət gedən 
andan sonra icra ediləcəyini və ya icra edilməyəcəyini bildirir. 
Dilimizdə gələcək zaman özünü iki formada göstərir:  
1. Qəti gələcək zaman;  
2. Qeyri-qəti gələcək zaman. 
 Qəti gələcək zaman hərəkətin gələcəkdə  qəti  şəkildə 
icra ediləcəyini bildirir, -acaq
2
(-yacaq
2
)  şəkilçisi ilə düzəlir: 
baxacağam, baxacaqsan, baxacaq, baxacağıq, baxacaqsınız, 
baxacaqlar və s. 
Qeyri-qəti gələcək zaman -ar
2
 (-yar
2
)  şəkilçisi ilə 
düzəlir, hərəkətin gələcəkdə icra ediləcəyini qəti  şəkildə 
bildirmir, işin icrası planlaşdırılır, lakin iş icra oluna da bilər, 
olunmaya da: baxaram, baxarsan, baxar, baxarıq, baxarsınız, 
baxarlar və s. İndiki zamanda olduğu kimi, qeyri-qəti gələcək 
zamanda da -ma
2
 inkar şəkilçisinin saiti düşür:  bax-m-aram, 
bax-m-az və s. II və III şəxslərin həm təkində, həm də cəmində 
-ar
2
 zaman şəkilçisinin  r  hərfi  z ilə  əvəz olunur: bax-ar-am, 
bax-m-ar-ıq, bax-m-az-san, bax-m-az-sınız, bax-m-az, bax-m-
az-lar.  
Fellərə xas olan əsas xüsusiyyətlərdən biri, onların 
şəxsə  və  kəmiyyətə görə  dəyişib dəyişməməsidir.  Şəxsə  və 
kəmiyyətə görə dəyişən fellərə  təsriflənən, dəyişməyən fellərə 
isə  təsriflənməyən fellər deyilir. Fellərin  şəxslərə uyğun qəbul 
etdiyi  şəkilçilərə  şəxs  şəkilçiləri deyilir. Şəxs  şəkilçiləri 
təsriflənən felin asılı olduğu şəxsə görə olur, bu şəkilçilər felin 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
81 
şəxslə (mübtəda ilə) uzlaşdığını göstərən  əlamətlərdir.  Şəxs 
şəkilçiləri aşağıdakılardır: 
                    Şəxs şəkilçiləri 
 
I şəxs şəkilçiləri: -am
2
 (-m); -ıq
4
 (-q, -k) 
II şəxs şəkilçiləri: -san
2
 (-n); -sınız
4
 (-nız
4
) 
III şəxs şəkilçiləri: (-), (-lar
2
). 
                    
 
                 
   Tək                                            Cəm  
     Mən işləyir-əm.                           Biz işləyir-ik. 
     Sən işləyir-sən.                            Siz işləyir-siniz.  
     O işləyir-.                                   Onlar işləyr-lər.