ŞƏKİ FİLİali
İsmin lüğəvi məna növləri
Yüklə 4,76 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
İsmin lüğəvi məna növləri. Dilimizdə isimlər zəngün lüğəvi məna növlərinə malikdir. Bu da ismin çox qədim tarixə və zəngin söz ehtiyatına malik olması ilə bağlıdır. İsmin lüğəvi məna növlərini aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 1.Yaxınlıq, qohumluq, dostluq münasibətlərinin adlarını bildirən isimlər: ata, ana, nənə, baba, əmi, dayı, bibi və s. 2. Heyvan adı bildirənlər: it, ilan, qoyun, dəvə və s. 3. Quş adları bildirənlər: sərçə, göyərçin, turac, qırqovul və s. 4. Cansız əşya adlarını bildirənlər: stol, stul, su, torpaq, qələm, kitab, ağac və s. 5. İctimai hadisələrin adlarını bildirənlər: müharibə, inqilab, üsyan və s. 6. Təbiət hadisələrinin adlarını bildirənlər: yağış, tufan, şaxta, zəlzələ və s. 7. Zaman adları bildirənlər: saat, gün, həftə, ay, il və s. 8. Məkan adları bildirənlər: şəhər, kənd, yol, küçə, səhra və s. 9. Proses adı bildirənlər: görüş, vuruş, döyüş və s. 10. Mücərrəd məfhumların adlarını bildirənlər: sevgi, xəyal, qorxu, həyəcan və s. 11. Elm adlarıını bildirənlər: tarix, biologiya, riyaziyyat və s. 12. Əlamət, keyfiyyət, vəziyyət adlarını bildirənlər: zəiflik, yaxşılıq, yamanlıq, gözəllik və s. 13. Bədən üzvlərinin adlarını bildirənlər: göz, qulaq, ürək və s. Gülarə Abdullayeva 26 14. Müxtəlif vəzifə, peşə, dərəcə, rütbə, ixtisas bildirən isimlər: müəllim, həkim, mühəndis, şair və s. İsimlərin lüğəvi məna növlərinin sayını daha da artırmaq mümkündür. İsimlər morfoloji əlamətinə görə fellərdən sonra ikinci yerdə duran zəngin nitq hissəsidir. İsmin quruluşca növləri. İsimlər quruluşuna görə üç növə ayrılır: sadə, düzəltmə, mürəkkəb isimlər. Sadə isimlər yalnız bir kökdən ibarət olan, heç bir sözdüzəldici şəkilçi qəbul etmədən əşyaların adlarını bildirən isimlərdir. Məsələn, dəftər, qələm, kitab, xəyal, vəzifə, məktəb, su, balıq, meşə və s. Sözdüzəldici (leksik) şəkilçilər vasitəsilə müxtəlif nitq hissələrindən yaranmış isimlər düzəltmə isimlər adlanır. Düzəltmə isimlər adlardan və fellərdən əmələ gəlir. Adlardan əmələ gələn isimlər həm öz milli şəkilçilərimiz, həm də başqa dillərdən gələn alınma şəkilçilər vasitəsilə yaranır. a) Azərbaycan dilinə məxsus şəkilçilər vasitəsilə əmələ gələn isimlər: -lı 4 şəkilçisi ilə cümlədəki yerlərinə görə yer münasibəti, keyfiyyət, sahiblik, soyad, əlamət, nəsil, ailə mənalarını ifadə edən düzəltmə isimlər əmələ gəlir: şəhərli, dağlı, məktəbli, atlı, lənkəranlı və s. -lıq 4 şəkilçisi ilə keyfiyyət, xasiyyət, vəzifə, peşə, yer və əşya adı ifadə edən isimlər düzəlir: insanlıq, rəhbərlik, qohumluq, bahalıq, yaxşılıq, satqınlıq, yorğunluq, təmizlik, gözəllik, çoxluq və s. -ça 2 şəkilçisi ilə kiçiltmə mənalı isimlər düzəlir: meydança, qazança, dəftərçə, bağça, tarixçə və s. -çı 4 şəkilçisi peşə, sənət, məşğələ, adət, xasiyyət, əqidə, meyl, keyfiyyət bildirən isimlər əmələ gətirir: yazıçı, dilçi, gülçü, zərbəçi, əlaçı, odunçu, təbliğatçı, tarixçi, işçi və s. -cıq 4 şəkilçisi ilə kiçiltmə və əzizləmə mənalı isimlər yaranır: evcik, gözcük, gəlincik və s. Müasir Azərbaycan dili 27 -cığaz 4 şəkilçisi ilə əzizləmə məzmunu bildirən isimlər düzəlir: quşcuğaz, uşaqcığaz və s. -daş şəkilçisi ilə həmrəylik və iştirak bildirən isimlər düzəlir: yoldaş, vətəndaş, əməkdaş, sirdaş, məsləkdaş və s. -gil şəkilçisi ilə çoxluq anlamı bildirən isimlər yaranır: Əhmədgil, İlyasgil və s. b) Alınma şəkilçilər vasitəsilə adlardan yaranan isimlər: -iyyat şəkilçisi ilə: ədəbiyyat, kəşfiyyat, hissiyyat, külliyyat və s. -iyyət şəkilçisi ilə: hakimiyyət, irsiyyət, şəxsiyyət, cəmiyyət, ümumiyyət, qalibiyyət və s. -dar şəkilçisi ilə: hökmdar, xəzinədar, icarədar, anbardar, havadar və s. -at 2 şəkilçisi ilə: təbliğat, məlumat, heyvanat, qəflət, təchizat və s. -stan şəkilçisi ilə: Gürcüstan, Dağıstan, Türkmənistan, Macarıstan, Yunanıstan və s. -i, -vi şəkilçisi ilə: Xaqani, Gəncəvi, Şirvani, Təbrizi və s. -şünas şəkilçisi ilə: şərqşünas, ədəbiyyatşünas, tarixçünas və s. -iyyə şəkilçisi ilə: fərziyyə, Şəmsiyyə, Səfəviyyə və s. -zadə şəkilçisi ilə: Əlizadə, Rüstəmzadə, Quluzadə, Vəlizadə, Həsənzadə və s. -gər şəkilçisi ilə: zərgər, misgər və s. -xana şəkilçisi ilə: çayxana, meyxana, yeməkxana, toyxana qiraətxana və s. -ov, -ova, -yev, -yeva şəkilçisi ilə: Həsənov, Əzimova, Əfəndiyev, Hacıyeva və s. -izm şəkilçisi ilə: marksizm, materializm, sosializm, realizm, idealizm və s. -ist şəkilçisi ilə: realist, idealist, sosialist, materialist və s. Feldən isim düzəldən şəkilçilər yalnız öz milli şəkilçilərimizdən ibarətdir. Bunlar aşağıdakılardır: -ıq 4 , -q, -k şəkilçisi ilə: buruq, bacarıq, bölük, bilik, danışıq, minik, qoruq və s. Gülarə Abdullayeva 28 -ış 4 şəkilçisi ilə: baxış, görüş, döyüş, vuruş, gülüş, açılış, sıçrayış və s. -ma 2 şəkilçisi ilə: bölmə, vurma, qovurma, dondurma, süzmə, suvarma və s. -maca 2 şəkilçisi ilə: atmaca, bilməcə, gülməcə və s. -aq 2 , -q, -k şəkilçisi ilə: yataq, qapaq, dirək, çökək, sınaq, kəsək, ələk, döşək və s. -caq 2 şəkilçisi ilə: yelləncək, diyircək, tüpürcək, bürüncək və s. -ım 4 şəkilçisi ilə: geyim, yığım, duyum, seçim, ölüm və s. -ınc şəkilçisi ilə: qaxınc və s. -acaq 2 şəkilçisi ilə: dayanacaq, gələcək, duracaq, qanacaq, yanacaq və s. -ır 4 şəkilçisi ilə: gəlir, yatır və s. -cə şəkilçisi ilə: düşüncə, əyləncə və s. -gəc şəkilçisi ilə: süzgəc, üzgəc və s. -ıntı 4 şəkilçisi ilə: qazıntı, ovuntu, yeyinti, çürüntü və s. -gə şəkilçisi ilə: süpürgə, döngə, bölgə və s. -c şəkilçisi ilə: əyləc, saxlanc, utanc, güvənc və s. -ıd 4 (d) şəkilçisi ilə: keçid, öyüd və s. -ar 2 şəkilçisi ilə: dəyər, çıxar, yazar, açar və s. -tı 4 şəkilçisi ilə: göyərti, tullantı, ağartı, qaraltı və s. -qı (-ki, -qu, -kü), -ğı (-gi, -ğu, -gü) şəkilçisi ilə: asqı, basqı, bitki, seçki, pusqu, qurğu, hörgü, bölgü, sevgi və s. -qın 4 , -ğın 4 şəkilçisi ilə: basqın, daşqın, qırğın, sürgün, yanğın, qaçqın və s. -ıcı 4 şəkilçisi ilə: satıcı, alıcı, sürücü və s. -ın 4 şəkilçisi ilə: səpin, əkin, biçin, axın, düyün və s. -ı 4 şəkilçisi ilə: yazı, qorxu, çəki, ölçü, ölü və s. Mürəkkəb isimlər iki və dah artıq sözün birləşməsi ilə əmələ gəlir və müxtəlif yollarla düzəlir: -İnsan adı bildirən iki ismin birləşməsi ilə: Əlicabbar, Rəcəbəli, Qurbanəli və s. -Birinci tərəfi titul mənasını verməyən iki ismin birləşməsi ilə: Şahsənəm, Hacıbala, Şahməmməd, Xanəli və s. Müasir Azərbaycan dili 29 -İkinci tərəfi titul mənasını verməyən iki ismin birləşməsi ilə: Balabəy, Əlixan, Hüseynağa, Anaxanım və s. -Bir sadə sifətlə bir ümumi ismin birləşməsi ilə: istiot, sarıköynək və s. -Ümumi isimlə feli sifətin birləşməsi ilə: ağacdələn, günəbaxan, aşsüzən, əlüzyuyan və s. -II növ təyini söz birləşməsi formasında olub, ikincisi mənsubiyyət şəkilçisi ilə işlənən iki ismin birləşməsi ilə: ayaqqabı, kəklikotu, dəvədabanı, əmiqızı, ilanbalığı, suiti, çayırotu, itburnu və s. -Sifətlə yer məzmunlu ismin birləşməsi ilə: Ağdam, qaraşəhər, qarakənd, İçərişəhər, Göyçay və s. -Oğlu sözünün xüsusi və ya etnonim səciyyəli başqa bir isimlə birləşməsi ilə: Azəroğlu, Həsənoğlu, Kürdoğlu və s. -Təkrar olunan iki fel arasına ha, a ünsürlərini əlavə etməklə: gəlhagəl,qovhaqov, vurhavur, qaçaqaç, basabas, tutatut və s. -Mürəkkəb sifətlərə -lıq 4 şəkilçisi əlavə etməklə: özbaşınalıq, əliəyrilik, gözütoxluq, dikbaşlıq və s. -Eyni sözün təkrarı ilə: aşıq-aşıq, top-top, daş-daş və s. -Yaxınmənalı sözlər vasitəsilə: künc-bucaq, fabrik-zavod, dava-dərman, toz-torpaq, söz-söhbət və s. -Əksmənalı sözlər vasitəsilə: dost-düşmən, baş-ayaq, gediş- gəliş, yer-göy və s. -İzafət tərkibləri şəklində olan mürəkkəb isimlər: tərzi-hərəkət, nöqteyi-nəzər, tərcümeyi-hal, əhvali-ruhiyyə və s. -İkinci tərəfi müstəqil işlənməyərək, birinci sözlə uyğunlaşan mürəkkəb isimlər: ət-mət, çit-mit, ağıl-mağıl və s. -Birinci tərəfi məna verməyən, əksərən “qoşa sözlər” adlandırılan mürəkkəb isimlər: çör-çöp, yır-yığış, tör- töküntü, sür-sümük və s. Azərbaycan dilində ismə xas olan bir sıra qrammatik kateqoriyalar var ki, bunlar sözlərin bir-birinə bağlanmasında, sözlər arasında əlaqə yaratmaqda, müəyyən qrammatik əlaməti Gülarə Abdullayeva 30 ifadə etməkdə çox mühüm rol oynayır. Bu kateqoriyalar isimlə bağlı olsa da, təkcə onunla məhdudlaşmır, isimləşə bilən bütün nitq hissələrini əhatə edə bilir. Ona görə də bu qrammatik kateqoriyalar ismə məxsus ümumi qrammatik kateqoriyalar adlanır. Ümumi qrammatik kateqoriyalar aşağıdakılardır: 1.Mənsubiyyət kateqoriyası 2.Kəmiyyət kateqoriyası 3.Hal kateqoriyası 4.Xəbərlik kateqoriyası Mənsubiyyət kateqoriyası iki söz arasında atributiv əlaqə bildirir. Bu kateqoriya, adından da göründüyü kimi, şəxs əvəzlikləri ilə ifadə olunan sahib anlayışı və isimlə ifadə olunan mənsub əşya anlayışından ibarət olur. Bizim evimiz birləşməsində bizim sözü şəxs əvəzliyinin I şəxs cəmi ilə ifadə olunmuş subyekt, evimiz sözü isə isimlə ifadə olunmuş obyektdir. Mənsubiyyət kateqoriyası müəyyən şəkilçi vasitəsilə əmələ gəlir və bu kateqoriya şəkilçiləri əşya ilə şəxs arasında münasibət yaradır, yəni müəyyən əşyanın hansı şəxsə mənsub olduğunu bildirir. Müasir ədəbi dilimizdə işlənən mənsubiyyət kateqoriyasının şəkli əlamətləri aşağıdakılardır: Birinci şəxsin təki saitlə bitən isimlərdə -m (nənəm, bibim), samitlə bitən isimlərdə -ım, -im, -um, -üm (kitabım, başım, qələmim, sözüm). Məsələn, Sən mənim qürurum, fəxrim, vüqarım, Tükənməz sərvətim, dövlətim, varım, Namusum, vicdanım, qeyrətim, arım- Ana dilim! (M. Səlim) Birinci şəxsin cəmi saitlə bitən isimlərdə -mız, -miz, -muz, -müz (obamız, əmimiz, qutumuz, ütümüz), samitlə bitən isimlərdə -ımız, -imiz, -umuz, -ümüz (torpağımız, sərvətimiz, yolumuz, gözümüz) şəkilçiləri vasitəsi ilə ifadə olunur. Məsələn, Rayonumuzda bir dənə də olsun üstü açılmamış Müasir Azərbaycan dili 31 cinayət qalmamışdır. (S. Rəhimov); Qoy ədavətimiz təzələnsin, Hülakü xan! (S. Rəhimov) İkinci şəxsin təki saitlə bitən isimlərdə -n (atan, nənən,ütün), samitlə bitən isimlərdə -ın, -in, -un, -ün (ayağın, qələmin, topun, gözün) şəkilçisi ilə reallaşır. Məsələn, Adına nə qədər nəğmə qoşublar, Sorağın yayılıb sənin hər yana. (M. Səlim) İkinci şəxsin cəmi saitlə bitən isimlərdə -nız, -niz, -nuz, nüz (atanız, nənəniz, ordunuz, ütünüz), samitlə bitən isimlərdə -ınız, -iniz, -unuz, -ünüz (ayağınız, əliniz, topunuz, gözünüz) şəkilçilərinin köməyi ilə ifadə olunur.. Məsələn, Mən sizin gözəlliyinizə and içirəm. (M.S.Ordubadi) Üçüncü şəxsin təki və cəmi saitlə bitən isimlərdə -sı, -si, -su, -sü (atası, nənəsi, ordusu, ütüsü), samitlə bitən isimlərdə -ı, -i, -u, -ü (ayağı, əli, topu, gözü) şəkilçiləri ilə öz əksini tapır. Məsələn, Bu vətən mülkünü, bu laləzarı, Bağrıma basıram öz anam deyə. (S.Vurğun). Şəkilçilərin fonetik tərkibindən aydın olur ki, mənsubiyyət kateqoriyasını əmələ gətirən əsas ünsür m, n, z samitləridir. Sait isə köməkçi rol oynayaraq, ya həmin ünsürləri söz kökünə, ya da təklik və çoxluq bildirən ünsürləri bir-birinə bağlamağa xidmət edir. Əşya cəm götürüldükdə mənsubiyyət şəkilçilərindən əvvəl isimlərə kəmiyyət kateqoriyası şəkilçisi(-lar, -lər) əlavə olunur və mənsubiyyət şəkilçilərinin fonetik tərkibi dəyişir. Lakin əsas ünsür sayılan m, n, z samitləri olduğu kimi qalır. Yalnız şəkilçilərdə dodaq saitləri düşür, damaq saitləri iştirak edir və kəmiyyət kateqoriyası (-lar, -lər) şəkilçisinin tələbinə görə bütün mənsubiyyət şəkilçiləri saitlə başlanır: kitablarım, güllərim, quzuların və s. I və II şəxslərə aid mənsubiyyət şəkilçilərini qəbul edən isimlər əşyanın, əsasən, insana mənsubluğunu bildirir. III şəxsə Gülarə Abdullayeva 32 aid mənsubiyyət şəkilçisini qəbul etmiş isim əşyanın təkcə insana deyil, başqa əşyalara da aidliyini ifadə edə bilər. Dilimizə ərəb dilindən keçmiş mənbə, mövqe, mənafe, tale, mənşə və dilimizin özünəməxsus su, nə sözləri mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edərkən, digər saitlə qurtaran sözlərdən fərqli olaraq, y bitişdirici samitinin əlavə olunmasını tələb edir. Məsələn, Tək Cəm Taleyim/suyum taleyimiz/suyumuz Taleyin/suyun taleyiniz/suyunuz Taleyi/suyu taleyi (taleləri)/suyu (suları) Mənsubiyyət şəkilçilərinin dilimizdə əhəmiyyəti çox böyükdür. Məlum olduğu kimi, mənsubiyyət şəkilçiləri yiyəlik halla möhkəm bağlıdır. Sözdə mənsubiyyət şəkilçisinin işlənməsi, bir qayda olaraq, yiyəlik halda olan sözə ehtiyacı aradan qaldırır: mənim bağım-bağım, sənin bağın-bağın. Lakin mənsubiyyət şəkilçili sözdən əvvəl gələn yiyəlik hal şəkilçili əvəzlik məntiqi vurğu ilə deyilərsə, onu ixtisar etmək olmaz. Məsələn, Sizin kəndinizə hələ çox var, bizim kəndimizsə bu yaxınlıqdadır. Bəzən cümlədə II və III şəxslərin təkinin mənsubiyyət şəkilçiləri ilə işlənmiş isimlərdən əvvəl şəxs əvəzliklərini (sənin, onun) işlətmək vacib olur. Məsələn, qardaşına (sənin yoxsa onun) deyərəm. Mənsubiyyət şəkilçisindən sonra gəlmiş n bitişdiricisi II, yoxsa III şəxsdən söhbət getdiyini müəyyən etməkdə çətinlik yaradır, məhz buna görə də ismin əvvəlində sənin və ya onun əvəzliklərinin işlənməyinə ehtiyac yaranır. Sənin qardaşına deyərəm. Onun qardaşına deyərəm. Ümumiyyətlə, mənsubiyyət anlayışı dilimizdə bir neçə üsulla ifadə olunur. Bunlardan birinci və normal ifadə üsulu iki komponentin iştirakı ilə ifadədir ki, bu üsul analitik-sintetik üsul adlanır. Bu zaman yiyəlik hallı sahib şəxslə mənsubiyyət şəkilçili mənsub əşya birlikdə işlənir: mənin evim, sənin evin, Müasir Azərbaycan dili 33 onun evi, bizim evimiz, sizin eviniz, onların evləri, biz özümüz, siz özünüz,onlar ikisi, biz hamımız və s. Mənsubluq anlayışını ifadə etmək üçün dilimizdə sintetik üsuldan daha çox istifadə olunur. Dilimizdə mənsubiyyət şəkilçiləri o qədər sabitləşmişdir ki, bu şəkilçini qəbul edən sözdən əvvəl yiyəlik hallı söz olmadan belə, əşyanın kimə mənsub olduğunu asanlıqla müəyyənləşdirmək olur. Ona görə də dilimizdə çox zaman mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etmiş söz təklikdə işlənir. Məsələn, mənim atam əvəzinə atam, bizim evimiz əvəzinə evimiz, sizin kəndiniz əvəzinə kəndiniz və s. Mənsubluq anlayışının bu üsulla ifadəsi sintetik üsul adlanır. Bəzən sahib şəxsi bildirən söz yiyəlik halda işlənir, mənsub əşya bildirən söz isə mənsubiyyət şəkilçisiz olur. Bu vəziyyət yalnız birinci və ikinci şəxsin cəmində müşahidə olunur. Məsələn, bizim yerlər, sizin yerlər; Göydən gedən beş durnalar, bizim ellər yerindəmi? (“Koroğlu”) Mənsubluq anlayışının bu üsulla ifadəsi analitik üsul adlanır. Bu cür birləşmələrdə tərəflər arasında əlaqə zəif olduğu üçün birinci tərəf cümlədə ayrıca təyin kimi götürülür. (2, səh.89) Hal kateqoriyası. İsimlərin başqa sözlərlə əlaqəyə girərək dəyişməsinə hallanma deyilir. Azərbaycan dilində ismin halları iki qrupa bölünür: 1.Qrammatik hallar; 2. Məkani- qrammatik hallar. Adlıq, yiyəlik və təsirlik hallar xalis qrammatik hallardır. Yönlük, yerlik və çıxışlıq hallar isə sözlər arasında qrammatik əlaqə yaratmaqla yanaşı, yer, məkan məzmunu da ifadə edir. Buna görə də həmin hallar məkani- qrammatik hallar hesab olunur. Adlıq hal. Azərbaycan dilindəki isimlər adlıq halda işlənərkən həm mücərrədlik, ümumilik və qeyri-müəyyənlik bildirir, həm də müəyyən varlığın adını göstərir. Bu halın şəkli əlaməti yoxdur, yəni sıfır şəkilçilidir. Adlıq hal həm fel, həm də başqa nitq hissələri ilə əlaqədar olur. Başqa sözlə, adlıq halda işlənən söz həm feli, həm də adlarla ifadə olunan ismi Gülarə Abdullayeva 34 xəbərlərlə əlaqədar olur. Məsələn, Əli həkimdir. Əli danışır,- cümlələrində adlıq halda olan Əli sözü ismi və feli xəbərlə əlaqələnmişdir. Adlıq haldakı söz cümlədə mübtəda olur, xəbər şəkilçisi qəbul edərsə, xəbər də ola bilər. Məsələn, Dərs başlandı. Əli həkimdir. Adlıq halda işlənən isimlər bəzən peşə, sənət, qohumluq mənsubiyyəti, titul bildirərək təyinlik məzmunu daşıyır. Buna görə də izah etdiyi sözün hansı cümlə üzvü olmasından asılı olmayaraq, cümlədə təyin olur. Məsələn, Şair Nizami küsməyi bacarmaz, kin saxlamağı sevməzdi. (M.S.Ordubadi) O, daş pillələri sürətlə endi. Kərpic ev daş evdən isti olur. və s. Yiyəlik hal tam qrammatik haldır. Yiyəlik halda işlənən sözlər, əsasən, yiyəlik, sahiblik, aidlik mənasını bildirir və buna görə də yalnız isim və isimləşə bilən nitq hissələri ilə əlaqələnir: tələbələrin kitabı, bizim qonağımız, şagirdin oxumağı, şagirdin oxuyanı, adamların hamısı və s.Yiyəlik halda olan sözlər bəzən sahiblik, aidlik mənasını ifadə etməyə də bilir. Məsələn, tələbələrin beşi, uşaqların hamısı, gözəllərin gözəli və s. Yiyəlik hal kimin? nəyin? haranın? nə? suallarına cavab verir və cümlənin ayrıca üzvü ola bilmir, yalnız xəbər şəkilçisi qəbul etdiyi zaman təklikdə cümlənin üzvü ola bilir. Məsələn, Kitab Əlinindir. Başqa vəziyyətdə yiyəlik hal, ümumiyyətlə, müəyyənlik məzmunu ifadə etməsinə baxmayaraq, özündən sonra gələn sözlə birlikdə cümlənin müvafiq mürəkkəb üzvü olur. Məsələn, İtlər meşənin dərinliyinə cumdular. (İ.Şıxlı) Maralın sinəsindən qan axırdı. (İ.Şıxlı) Onun gözləri yaşardı. (İ.Şıxlı) Axı, o, sənin də düşmənindir. (İ. Şıxlı) Yiyəlik hal iki cür olur: Müəyyən yiyəlik hal, qeyri- müəyyən yiyəlik hal. Müəyyən yiyəlik halı əmələ gətirmək üçün -ın 4 (-nın 4 ) şəkilçisindən istifadə edilir. Müəyyən yiyəlik hal kimin? nəyin? haranın? suallarına cavab verir. Müəyyən Müasir Azərbaycan dili 35 yiyəlik halda işlənən sözlər təklikdə yalnız cümlənin xəbəri vəzifəsini daşıya bilir. Saitlə qurtaran sözlər müəyyən yiyəlik halın şəkilçisini qəbul edərkən bitişdirici n samitindən istifadə olunur. Məsələn, baba-nın sözü, Nailə-nin köməyi və s. Müəyyən yiyəlik halda olan söz, bir qayda olaraq, özündən sonra mənsubiyyət şəkilçili söz tələb edir. Bu zaman III növ təyini söz birləşməsi əmələ gəlir. Belə birləşmələrdə tərkib hissələrinin arasına digər sözlər də daxil ola bilir. Məsələn, kəndin mənzərəsi, kəndin gözəl mənzərəsi, kəndin insanı valeh edən gözəl mənzərəsi. Müəyyən yiyəlik halın iki işlənmə vəziyyəti var: 1. III növ təyini söz birləşməsinin I tərəfi kimi. Məsələn, kitabın səhifəsi, uşağın həvəsi, Füzulinin qəzəli. 2. Cümlənin ismi xəbəri kimi. Bu vaxt müəyyən yiyəlik hal cümlənin axırında gəlib tək işlənmiş olur. Bu, müəyyən yiyəlik halın nisbətən müstəqil vəziyyəti sayılır. Məsələn, Bu kitab tələbələrindir. Qeyri-müəyyən yiyəlik hal şəkilçisiz olur, nə? sualına cavab verir. Qeyri-müəyyən yiyəlik halda olan söz də mütləq özündən sonra mənsubiyyət şəkilçili söz tələb edir. Formaca adlıq hala oxşasa da, özündən sonra mənsubiyyət şəkilçili sözlə işlənməsi onu adlıq hallı sözdən fərqləndirir: Gül çox ətirli idi. Gül dəstəsi çox ətirli idi. Qeyri-müəyyən yiyəlik halda olan söz təklikdə heç bir cümlə üzvü ola bilmir. Qeyri-müəyyən yiyəlik halın yalnız bir işlənmə vəziyyəti var: o həmişə II növ təyini söz birləşməsinin I tərəfi olur: kitab şkafı, sinif otağı, iş vaxtı, və s. Bu vaxt onu fərqləndirən yeganə əlamət yanındakı sözdə III şəxsin mənsubiyyət şəkilçisinin olmasıdır. Qeyri-müəyyən yiyəlik halı əksər məqamlarda müəyyən yiyəlik hala çevirmək olur: məktəb həyəti-məktəbin həyəti, şagird gündəliyi-şagirdin gündəliyi, məktəb direktoru-məktəbin direktoru və s. Lakin bu, həmişə mümkün olmur: dram teatrı, İstiqlaliyyət küçəsi, riyaziyyat kitabı və s. Əslində bu cür birləşmələrdəki sözlər hazırda yiyəlik hal formasında olsa da, onların mənşəyi yiyəlik halla bağlı olmayıb, tarixi inkişaf Gülarə Abdullayeva 36 prosesində dəyişikliyə uğrayaraq bu formaya düşmüşdür. İstiqlaliyyət küçəsi-istiqlaliyyət adlandırılan küçə, riyaziyyat kitabı-riyaziyyat haqqında kitab və s. Ona görə də kökündə, mənşəyində yiyəlik hal durmayan belə sözləri şəkilçi artırıb müəyyən yiyəlik hala çevirmək olmur. Yönlük hal iş, hərəkət və əşyanın yönünü, istiqamətini, hərəkətin çatacağı son nöqtəni bildirir. Yönlük hal -a (-ə) şəkilçisi vasitəsilə əmələ gəlir. Saitlə bitən sözlərdə bitişdirici y samitindən istifadə edilir. Məsələn, ana-ya, nənə-yə, dərə-yə və s. Yönlük haldakı sözlər həm feli, həm də ismi xəbərlərlə əlaqəyə girir. Məsələn, Mən dostuma inanıram. (feli xəbərlə). Mən dostuma arxayınam. (ismi xəbərlə). Yönlük halda olan sözlər cümlədə, əsasən, vasitəli tamamlıq və yer zərfliyi vəzifəsini daşıyır. Məsələn, Bu işi Kamala tapşırın. (vasitəli tamamlıq). Mən şəhərə getməliyəm. (yer zərfliyi). Yönlük halda olan söz cümlədə xəbər də ola bilər: Sözüm Gülərədir. Məktub Bakıyadır. Yönlük halın aşağıdakı vəzifələri vardır: Yönlük hal hərəkətin yönəlmə obyektini bildirir. Məsələn, Mən dağa tamaşa edirəm. Əşyanın yönəlmə və istinad obyektini bildirir. Məsələn, dosta məktub, düşmənə nifrət, uşağa qayğı, böyüyə hörmət, anaya məhəbbət və s. Hərəkətin yönünü, varacağı son nöqtəni bildirir: Məsələn, O, cəbhəyə yollandı. Uşaqlar ağaca dırmaşdılar. Qoşmalarla işlənərək, cümlədə məsafə, zaman, tərəf və istiqamət, səbəb və məqsəd bildirir. Məsələn, sübhəcən, şəhərədək, məktəbə qədər, kəndə sarı, evə doğru, iclasa görə, sənə görə və s. Yönlük halda olan sözlər görə və nisbətən qoşmaları ilə işlənərək nisbət və müqayisə məzmunları ifadə edir. Məsələn, Günortaya nisbətən axşam hava bir az sərinlədi. Müasir Azərbaycan dili 37 Məsdərlər və -lıq 4 şəkilçisi ilə düzələn isimlər bəzən yönlük halda işlənərək, məqsəd məzmunu bildirir. Məsələn, Səlim işləməyə gedir. Belə hallarda yönlük hal şəkilçisini üçün qoşması ilə əvəz etmək mümkündür. Məsələn, Səlim işləmək üçün gedir. Təsirlik hal hərəkətin təsir göstərdiyi obyekti, başqa sözlə, üzərində iş, hərəkət icra olunan əşyanı bildirir. Təsirlik halın da iki növü vardır: müəyyən təsirlik hal, qeyri-müəyyən təsirlik hal. Müəyyən təsirlik halın şəkilçisi -ı 4 şəkilçisidir. Kitabı, dəftəri, göyü, otu və s. Söz saitlə bitdikdə bitişdirici n samitindən istifadə olunur: ana-nı, Arzu-nu, xala-nı, Xəyalə- ni və s. Müəyyən təsirlik hal kimi? nəyi? haranı? suallarına cavab verir. Müəyyən təsirlik halda olan sözlər cümlədə müəyyən vasitəsiz tamamlıq vəzifəsini daşıyır. Məsələn, Sabah evi silib-süpürəcəm. (İ.Şıxlı) Yorğan-döşəyi yük yerinə yığacam. (İ.Şıxlı) Qeyri-müəyyən təsirlik halın xüsusi qrammatik şəkilçisi yoxdur, nə? sualına cavab verir, cümlədə yalnız təsirli felin yanında olur. Onunla təsirli fel arasına, bir qayda olaraq, başqa söz daxil etmək olmur. Sintaktik vəzifəsi qeyri-müəyyən vasitəsiz tamamlıq olmaqdır. Məsələn, Divarlara kilim vuracam. (İ.Şıxlı) Qab-qacaq da gətirmişəm. (İ.Şıxlı) Bu halda olan söz formaca adlıq halda olan sözə bənzəyir. Qeyri-müəyyən təsirlik halda olan sözü adlıq hallı sözdən fərqləndirmək üçün bunları bilmək lazımdır: 1.Qeyri-müəyyən təsirlik halda olan sözü asanlıqla müəyyən təsirlik hala çevirmək olar. Məsələn, O, bağdan gül (gülü) dərdi. 2.Qeyri-müəyyən təsirlik halda olan sözün cümlədəki yerini onu yalnız müəyyən təsirlik hala çevirməklə dəyişmək olur. Məsələn, Şagird yazı yazır. Yazını şagird yazır. 3.Qeyri-müəyyən təsirlik halda olan sözün qarşısına o, bu, həmin işarə əvəzliklərini artırdıqda söz müəyyən təsirlik Gülarə Abdullayeva 38 halın şəkilçisini qəbul etmiş olacaqdır. Məsələn, Mən kitab aldım. Mən bu kitabı aldım. Təsirlik halda olan söz cümlədə xəbər vəzifəsini daşıya bilmir, qoşmalarla işlənə bilmir. Suallarından asılı olmadan, təsirlik hal cümlənin, bir qayda olaraq, müstəqim obyekti – vasitəsiz tamamlığı olur. Çox az hallarda təsirlik halda olan söz cümlədə yer zərfliyi vəzifəsini daşıyır. Məsələn, Mən bütün şəhəri gəzdim,- cümləsində şəhəri sözü təsirlik halda olsa da, əslində yerlik halı əvəz etmişdir. Yalnız belə hallarda təsirlik halda olan söz yer zərfliyi kimi qəbul edilir. Yüklə 4,76 Kb. Dostları ilə paylaş:
|