Sbornik materialov dlya opisaniya mestnostey I plemyon kavkaza dergiSİ Üzerine bir araştirma

(282.)  Kafkas  Ötesi  Tatarlarında  Kadının  Ev  ve  Sosyal  Hayatı
60
adlı  yazıda  4. 
kölümde  kızların  eğlenceleri  ve  oyunları  anlatılırken  yetişkin  kızların  biraya  geldiklerinde 
oynadıkları  bir  oyun  esnasında  söyledikleri  8  dörtlük  bir  türküye  yer  verilir  (ss.  121-122). 
Türkü Rusça tercüme hâldedir. 
Türkünün  söylendiği  oyun  şöyle  oynanır:  Her  kızdan  bir  eşya  alınırak  bir  keseye 
konulur.  Sonra  kızlar  bir  çember  oluşturur.  Tam  ortaya  eşyaların  olduğu  keseyi  tutan  bir 
küçük kız geçer. Sonra her kız sırayla bir dörtlük söyler ve keseden bir eşya çıkarır. Sıradaki 
dörtlükle çıkan eşyanın sahibi kız için fal bakılmış olur. 
Aynı yazı içerisinde kızların koroyla söyledikleri türküye de yer verilir (ss. 123-124). 
“Tatar”  kızlarının  koroyla  türkü  söylemelerinin  yaygın  olmadığı  ve  koroyla  söylenen 
türkülerin  öbür  türkülerden  muhteva  yönüyle  çok  da  farklı  olmadığı  belirtilerek  türkünün 
Rusça tercümesi aktarılır. Haneleri farklı sayıda dizeyle mürekkep türkü toplam 31 dizedir. 
1. 1. 1. 1. 2. Mani 
Mani, anonim halk şiirinin en küçük nazım şeklidir. Maniler umumiyetle dört dizeden 
oluşur. Birinci, ikinci ve dördüncü dizeler uyaklı, üçüncü dize ise serbesttir. Uyak düzeni aaxa 
şeklinde  gösterilir  (Dilçin,  2013,  279).  Dize  sayısı  dörtten  çok  maniler  de  vardır.  Manilerin 
birkaç temel çeşidi vardır. 
Birinci dizesinin hece sayısı yediden az olan manilere, “kesik mani” denir. Dört dizeli 
manilere  başka  dizeler  eklenmesiyle  oluşan  manilere  de  “artık  mani”  veya  “yedekli  mani” 
                                                 
60
  
A. Zaharov, ss. 91-157., 20. Sayı, 1. Kısım, 1894. 

65 
 
denir. İki kişinin karşılıklı olarak söyledikleri maniye “deyiş” adı verilir (Dilçin, 2013, 279-
289). 
Maniler  için  SMOMPK’de  yaygın  olarak  bayatı  tabiri  tercih  edilir.  Bunun  yanında 
maniler  için  Rusça  “şarkı”  (pesnya)  da  denilmiştir.  Manilerin  çoğu  Kafkas  Ötesi’nde, 
Azerbaycan  sahasında  derlenmiştir.  Ancak,  Ermeni  halkı  arasında  söylenen  manilerin  de 
SMOMPK’de neşredildiği belirtmek yararlı olacaktır. 
Maniler  için  SMOMPK’de  kullanılan  bir  başka  kavram  ise  “şikeste”dir.  17.  sayıda 
şikestelerle ilgili verilen bilgi biraz aşağıdadır. 
(245.)  Şikesteler
61
  yazıda  “şikeste”  adı  verilen  ve  Aksaya  aulunda  Öğretmen 
Tsallagov tarafından derlenen Kumuk manileri
62
 neşredilmiştir. Yazıda “Şikesteler” başlığının 
hemen altında şikestenin “âşığın” “kırık şarkı”ları olduğu kaydı yer alır. 
Yazı  iki  kısımdan  oluşur.  Önce  76  şikestenin  metni  verilir.  Sonra  L.  Lopatinskiy’in 
şikestelerin umumi hususiyetlerine ilişkin değerlendirme  yazısına  yer verilir.  Şikesteler hem 
Kumuk  Türkçesiyle  hem  de  Rusça  tercümesiyle  verilir.  Tercümede  iki  yol  izlenmiştir.  Her 
satır  için  satır  altı  tercüme  yapılmış,  sonra  sayfanın  alt  kısmında  toparlayıcı  tercüme 
verilmiştir. 
Şikestelerden örnekler: 
1. Men saġa yalġanmedım 
Ḫalk aytmagan yalġannı 
Saġa aytma kalġanmedım 
 
2. Yüzükke taş salgan 
Almas bunan pereze
63
 
Yürekke bolġanmiken 
Doska karşı tereze
64
 
 
3. Kıyın bolmay, tınç bolmas 
Ḫıncaldan tiigen yara 
Allah’dan gelgen işge 
                                                 
61
  
Tsallagov, ss. 3-33., 17. Sayı, 2. Kısım, 1893. 
62
  
SMOMPK’de şarkı anlamında “песня” [pesnya] kullanılıyor. 
63
  
pereze: firuze. 
64
  
tereze: pencere. 

66 
 
Yoktur etmege çara 
 
4. Kara-aġaçnı içine 
Karalganım guygenim 
Olegen olet bolsun 
Şunça meni suygenım. 
 
5. Biilerde kazaġ-edım 
Üysiz, eşiksız-edım 
Seni görüp açıldım 
Yammanuk kuysız-edım 
 
6. Ustalar girer meçge 
Biçak etme, biz etme 
Bir busurman
65
 yok-muken 
Arabıznı tuz etme (s. 4) 
 
7. Sala-taunu enişi (enişde) 
Sarka bişer yemişi 
Sen karalıp, men güyüp 
Ölemen seni süyüp 
 
8. Alma terekni kakıp 
Kurusun otka yakıp 
Neçe bir gün turayım 
Seni betinge bakıp  
 
9. Tawuşga çıkkan ata 
Tawuştan alıñgan egerde 
On beşinde sen çıksan 
Tiyersen har negerde (s. 5). 
 
                                                 
65
  
busurman: Müslüman. 

67 
 
17. Bir aytım, eki aytım 
Baştan getmes işnı aytım 
Bolayman ebin tabup (s. 8). 
 
20. Ertende gel, aḫşamda 
Tuşta gelsen, tabuluman 
Buyur kulluk, baş üste 
Sen aytkañga kabulman (s. 9) 
L.  Lopatinskiy  şikesteleri  hem  biçim  hem  de  muhteva  yönüyle  değerlendirir. 
Şikestelerin birkaç üçlük hariç ekserisinin dörtlükten ibaret  olduğunu söyler.  Lopatinskiy’in 
verdiği  bazı  bilgiler  “şikeste”lerin  değerlendirilmesinde  yararlı  olacaktır:  Şikeseteler 
umumiyetle  aşkla  ilgilidir.  İnsan  ilişkileri;  tabiatta  gözlenen  varlıklar,  olaylarla 
ilişkilendirilerek  anlatılır.  Çoğunda  bir  gencin  sevgilisine  seslenişi,  sitemi  duyulur.  Bazı 
“şikeste”lerde kız kendisine yaranmaya çalışan gence cevap verir. 
Lopatinskiy, “şikeste” adı verilen bu metinlerin iki kısımdan oluştuğunu, şiirlerde iki 
varlığın  karşılaştırıldığını  ve  sonrasında  bu  karşılaştırmadan  benzetme  yoluyla  bir  sonuca 
ulaşıldığını belirtir. 
Şikestelere  yer  verilen  bir  başka  yazı  ise  (257.)  Tatar  Metinleri:  Şarkı,  Bilmece, 
Atasözleri
66
  başlığını  taşır.  Bu  yazıda  türkü,  mani,  bilmece  ve  atasözü  gibi  farklı  halk 
edebiyatı mahsulleri aktarılmıştır. Bunlar arasında Cebrail Uyezdi Mirza-Camallı Köyü’nden 
Salman Şarifbekov’dan  derlenen  4 tane maniye  “Âşığın şarkıları (şikesteler)” başlığıyla  yer 
verilmiştir: 
1. Kzıl gül olmiyeydi 
Saralub solmiyeydi 
Bir ayrılıg bir ölü 
Héç birisi olmiyeydi (s. 67). 
 
2. Éyle mi, baḫça-nane
67
 
Bag dolu, baḫça-nane 
Hesret çeken, ay gözlerim 
Doyuncan baḫ canane 
                                                 
66
  
A. Kalaşev, A. İoakimov; ss. 37-74., 18. Sayı, 2. Kısım. 1894. 
67
  
nane: nine. 

68 
 
 
3. Araz ahar lilinden 
Baş aşmanam dilinden 
Sen yéylaḫdan gar gönder 
Men Araspar
68
 gülünden 
 
4. Yarın bagında üzüm ekseri 
Difar dibinden hezin ses geli 
“Sag ol, gel! Var ol, gel! 
Heméşe méhman ol, gel!” 
SMOMPK’deki  yazılarda  pek  çok  konunun,  halk  bilimi  materyallerinin  veya  halk 
edebiyatı  ürünlerinin  bir  arada  yer  aldığı  daha  önce  de  ifade  edilmiş  idi.  Etnografik  içerikli 
olup (282.) Kafkas Ötesi Tatarlarında Kadının Ev ve Sosyal Hayatı
69
 adını taşıyan yazıda 
kadınların  evlilik  hayatının  ele  alındığı  5.  bölümde  “Kocaya  varan  kadının  kaderi.  Zalim 
kayınvalide.” başlığı altında bayatılara yer verilmiştir.  
Burada 8 bayatı aktarılır. Önce gelinin kayınvalidesinden korkusunu anlatan 5 satırlık 
bir bayatıya yer verilir. Burada bizzat “bayatı” tabiri kullanılmaktadır. Bayatı Rusçadır. Daha 
sonra  135.  sayfada  düşülen  dipnotta  SMOMPK’nin  18.  sayısında  A.  İ.  Kalaşev  tarafından 
bayatı  örneklerinin  neşredildiği  belirtiliyor.  Sonra  136.  sayfada  kadının  çektiği  sıkıntıları 
anlatan 4 satırlık 7 acıklı bayatıya yer verilir. Bu bayatılar Rusça tercümedir.
70
 
Yukarıda,  18.  sayıda  bayatı  örneklerine  yer  verildiği  belirtilen  yazı  (257.)  Tatar 
Metinleri: Şarkı,  Bilmece, Atasözleri
71
  başlığını  taşır.  Bu  yazıda  ninni,  ağıt,  çocuk  şarkısı 
(şiiri),  bilmece  ve  atasözü  gibi  farklı  halk  bilimi  ve  halk  edebiyatı  derlemelerine  yer 
verilmiştir. Ancak bu materyaller için “bayatı” tabiri kullanılmamıştır. 
SMOMPK’de  belirli  gün  ve  bayramlara  has  şiirlere  rastlamak  mümkündür.  Ermeni 
bayramlarından biri olan “Vardavar”da Türkçe şiirler söylenir. (256.) Vardavar
72
 adlı yazıda, 
                                                 
68
  
“Aras kıyısında bir köy.” aktaranın notu. 
69
  
A. Zaharov, ss. 91-157., 20. Sayı, 1. Kısım, 1894. 
70
  
Bayatılar hakkında bilgi ve bayatı metinleri için bk: Karaağaç ve Açıkgöz (1998). 
71
  
A. Kalaşev, A. İoakimov; ss. 37-74., 18. Sayı, 2. Kısım. 1894. 
72
  
A. Kalaşev, ss. 1-36., 18. Sayı, 2. Kısım. 1894. 

69 
 
Vardavar  Bayramı
73
  anlatılmakta  ve  onun  kutlanmasında  söylenilen  şarkılara/şiirlere  yer 
verilir.  
Yazının  sahibi  A.  Kalaşev  Yelisavetpol  Guberniyası  Çaykend  şehrinde  söylenen 
şarkıları  aktarır.  Şarkılardan  önce  “Vardavar”  adı  verilen  Ermeni  bayramının  tarihini  ve 
hususiyetlerini  ele  alır.  Sonra  şarkıların  kimler  tarafından  nerde  ve  nasıl  söylendiği  gibi 
bilgileri aktarır. 
Yazıda  Vardavar’ın  Ermenilerin  en  sevdiği  bayram  olduğu  belirtiliyor.  Bu  bayram 
etrafında  pek  çok  âdet  ortaya  çıkmıştır.  Yazıda  bu  âdetlerden  biri  olan  kızlar  ve  erkeklerin 
karşılıklı şarkı söylemeleri üzerinde durulur. Vardavar Pazar günü kutlanır. Cumartesi akşamı 
kızlar  ve  erkekler  belirli  bir  mekânda  toplanır  ve  taraflardan  biri  kazanana  kadar  şarkı 
söylerler. Bazen atışma sabaha kadar sürer. Kazanan taraf ödülün sahibi olur.  
Yazar tanık olduğu şarkı atışmasını anlatır. Burada söylenen şarkıları aktarır. Şarkılar 
“Tatarca”  ve  Ermenicedir.  Şarkılar  ve  tercümeleri  Kiril  harflidir.  Toplamda  122  dörtlük 
vardır. Şarkılar sıralanırken “kızların cevabı” ve “erkeklerin cevabı” denilir. 
Fikret  Türkmen  SMOMPK’deki  A.  Kalaşev'in  bu  yazısını  inceleyerek  Türkçe 
manilerin okunduğu “Vartavar” merasimlerinden sözetmiş. Derlenen manilerden beşini örnek 
göstermiştir (Türkmen, 1992, 16-17). 
Türkmen’in SMOMPK’den örnek gösterdiği manilerden ikisi: 
Vırtıvorı gelecekti, can, gülüm, can, can! 
Sufranı salacaktı; can, gülüm, ... vb. 
Herkesin yarı çoktur,  
Beyenip, alacaktı. 
 
Çardahta otımanan 
Yaman söz götimenem 
İlan vırsa dattas 
Sennen el götimenem. (s. 5) 
1. 1. 1. 1. 3. Bilmece 
                                                 
73
  
Değişik vesilelerle bir araya gelen kadınlar arasında mani okunması yaygındır. Bunlardan baharla ilgili 
olan  törenlere  “mantıvar,  bahtıyar,  martaval,  vartıvor,  vasf-ı  hal”  gibi  isimler  verilmektedir  (Kaya, 
2014, 50). 

70 
 
Bilmece  “Gelenekten  süregelen  ve  hemen  her  konudaki  birtakım  somut-soyut 
kavramların uzak-yakın ilişkiler yoluyla zihinde çağrışımını sağlayan, bir nevi, oyuna dayalı 
zihni  melekelerin  gelişmesinde  önemli  rol  oynayan  ve  daha  ziyade  manzum  yapıda  söz 
kalıplarıdır.” şeklinde tanımlanmaktadır (Kaya, 2014, 553).
74
 
SMOMPK’de bilmeceler için müstakil yazılara yer verilmemiştir. Bilmeceler derlenen 
farklı materyallerle bir arada aktarılmıştır. Türk bilmecelerine yer verilen ilk yazı (9.) Tatar 
Atasözleri,  Özdeyişler,  Bilmeceler  ve  Kadın  İsimleri
75
  başlığını  taşır.  Birinci  kısmında 
atasözlerine  yer verilen  yazının ikinci  kısmında  (ss. 55-59 ) 33 tane bilmecenin  bir sütunda 
Arap harfli asılları ve öbür sütunda da Rusça tercümesi verilmiştir. Bilmecelerin cevapları ise 
yalnıza Rusça tercümededir. 
Bilmecelerden örnekler: 
1. Deryada bir gül bitüp, adı yok. 
Şirinlukten yemek olmaz, dadı yok: çocuklar. (s. 55) 
6. Bir kutum var, Frengi özü. 
Açılır, özi yumulur 
Hiç kes bilmez onuñ fendini: fikir. (s. 56) 
8. Bazarda tapılmaz, tarazüde çekülmez: rüya. (s. 56) 
(257.) Tatar Metinleri: Şarkı, Bilmece, Atasözleri
76
  adlı  yazının  muhtelif  yerlerinde 
farklı kişilerden derlenmiş 48 tane bilmeceye yer verilmiştir. 
Bu bilmecelerden 35 tanesi Nuh şehri sakinlerinden Abdulla Efendiyev’den, 7 tanesi  
Cebrail Uyezdi Hatunbulag Köyü’nden İrza Miriyev’den ve 6 tanesi Yelisavetpol’den Hasan 
Kerimov’dan A. Kalaşev tarafından derlenmiştir. Bilmecelerin Türkçe asılları Kiril harflidir. 
Bilmecelerin Rusça tercümeleri de verilmiştir.  
Yelisavetpol’den Hasan Kerimov’dan derlenen bilmeclerden örnekler: 
1. Men gédirem bélesine 
Kara gözim mehlesine 
Kuştarda néce kuştiki 
Süt vére balesine? (yarasa) (s. 66). 
 
4. Bizim öwde bir kişi var 
                                                 
74
  
Bilmeceler için farklı araştırıcıların yaptığı tanımlar ve ayrıntılı bilgi için bk.: Türkyılmaz (2009). 
75
  
St. P. Zelinski, s. 43-60. 1. Sayı, 2. Kısım, 1881 . 
76
  
A. Kalaşev, A. İoakimov; ss. 37-74., 18. Sayı, 2. Kısım. 1894. 

71 
 
Aġızında iki dişi var? (maşa) (s. 66). 
 
5. Bizim öwde dört kişi var 
Dördide bir boyda? (odanın dört köşesi) (s. 66). 
 
6. Bir tabaḫ alma 
Sabaġ galmaz? (yıldızlar) (s. 67). 
Dergide, Kafkasya’da yaşayan bir başka Türk boyu olan Kafkas Türkmenlerinin halk 
şiirine  de  yer  verilir.  (569.)  Truhmen  Halk  Şiirinden
77
  başlığını  taşıyan  ve  Kafkas 
Türkmenlerinin  sözlü  edebiyatından  numunelerin  verildiği  bu  yazı  iki  kısımdan  oluşur.  İlk 
kısımda Köroğlu destanından şiirlere, ikinci kısımda ise bilmecelere (matallar) yer verilir.  
1. 1. 1. 1. 4. Ninni 
Ninnilere ilişkin kapsayıcı tanımlardan biri Doğan Kaya tarafından yapılmıştır: 
“Ninniler;  uyutulmaya  çalışılan  çocuğu  veya  çocuğu  hoplatıp  severken  söylenen  ve 
birtakım duygu, düşünce, inanç, umut ve hayalleri, sevinç ve acıları ihtiva eden; çoğunlukla 
dört  mısra  ile  söylenen  ve  mısra  sonlarına  birtakım  klişe  sözler  ilave  edilerek  ezgi  ile 
terennüm edilen manzum sözlerdir.” (Kaya, 2014, 409). 
SMOMPK’de ninnilere ayrılmış müstakil yazı yoktur. Ninniler umumiyetle öbür halk 
edebiyatı ürünleriyle neşredilmiştir. 
(257.)  Tatar  Metinleri:  Şarkı,  Bilmece,  Atasözleri
78
  adlı  yazıda  Nuh  şehri 
sakinlerinden  Abdulla  Efendiyev’den  derlenmiş  Tatar  metinleri  arasında  toplam  yedi  hane 
ninniye yer verilir. 
Ninnilerden örnekler: 
1. Layla, balam, layla 
O küş-küş, balam, layla 
Layla diyim, yaġasan 
Kzıl
79
 güle baġasan 
Kızıl gül men oleydim 
Kölgemde sen yaġasan 
                                                 
77
  
,A. A. Volodin, ss. 49-57., 38. Sayı, 2. Kısım, 1908. 
78
  
A. Kalaşev, A. İoakimov; ss. 37-74., 18. Sayı, 2. Kısım. 1894. 
79
  
Yazım hatası yoktur. 

72 
 
 
2. Laylası var aşı-daşı 
Memesi var mermer daşı 
Körpe balam-cennet kuşi 
Anası karabaşı, agası çöller kuşı 
Layla, balam, layla (s. 37) 
 
3. Balam kiçihdi koy böyik olsun 
Dört yanıni güller bürüsün 
Layla diyim, sen yaġasan 
Kzıl güllere baġasan 
Layla, balam, layla (s. 38) 
(282.)  Kafkas  Ötesi  Tatarlarında  Kadının  Ev  ve  Sosyal  Hayatı
80
  adlı  yazıda 
oğlanlar ve kızlar için söylenen iki ayrı ninniye yer verilir (ss. 99-100). Ancak ninniler Rusça 
tercümedir. Ninninin ilk iki dizesinin Türkçe çevirisi: 
Uyu, canım oğlum, lay, lay ben söylüyorum 
Uyu, benim canım, lay, lay ben söylüyorum 
İlk  dizedeki  “lay,  lay”  için  yazar  bir  dipnot  düşmüş  ve  bu  ifadenin  “lah  illah  il 
Allah”ın
81
 kısaltılmışı olduğunu belirtmiştir. 
1. 1. 1. 1. 5. Ağıt 
Ağıt  edebiyat  terimi  olarak  Türkçe  Sözlük’te  “Ölen  bir  kimsenin  gençliğini, 
güzelliğini,  iyiliklerini,  değerlerini,  arkada  bıraktıklarının  acılarını,  büyük  felaketlerin  acılı 
etkilerini  dile  getiren  söz  veya  okunan  ezgi,  yazılan  yazı,  sagu,  mersiye.”  şeklinde 
tanımlanmaktadır. 
Misalli Büyük Türkçe Sözlük’te ise edebî ürün “ağıt” için iki farklı anlam verilmiştir. 
1. “Bir ölünün ardından onun iyiliklerini, meziyetlerini, ölümünden duyulan acıyı dile 
getiren ve makamla okunan şiir, mersiye.” 
2. “Herkes tarafından sevilen kimselerin ölümü üzerine veya millî felâket kabul edilen 
bâzı tabiî âfet ve kayıpların ardından söylenen şiir.” 
                                                 
80
  
A. Zaharov, ss. 91-157., 20. Sayı, 1. Kısım, 1894. 
81
  
SMOMPK’de  ifade  aynen  böyle  geçmektedir.  Parantez  içerisinde  “Allah’tan  başka  ilah  yoktur.” 
Manasına geldiği ifade edilmiştir. 

73 
 
(257.)  Tatar  Metinleri:  Şarkı,  Bilmece,  Atasözleri
82
  adlı  yazıda  Nuh  şehri 
sakinlerinden  Abdulla  Efendiyev’den  14  ve  Cebrail  Uyezdi  Hatunbulag  Köyü’nden  İrza 
Miriyev’den 6 olmak üzere toplam 20 dörtlük ağıt aktarılmıştır. 
Yazıda  ağıtla  ilgili  olarak,  Kafkas  Ötesi  Türklerinde  aile  fertlerinden  birinin  ölmesi 
durumunda 10-15 gün boyunca akrabaların, komşuların veya tanıdıkların toplanarak ölen kişi 
için ağladıkları belirtilir. Ağıtların umumiyetle bir kadın tarafından söylendiği, öbürlerinin de 
ağlayış ve çığlıklarla eşlik ettiği anlatılıyor (s 39). 
Nuh  şehri  sakinlerinden  Abdulla  Efendiyev’den  derlenen  toplam  14  hane  ağıttan 
örnekler: 
1. Daġlarda gar sesi var 
Yaġıpti girvesi var 
Burada bir cavan ölüpti 
Ellerinan yası var (s. 39) 
 
2. Koy bunı kardaş aġlasın 
Koum kardaş aġlasın 
Burada bir cavan ölüpti 
Tamam daġ daş aġlasın 
 
3. Yeri yeri şana yeri 
Ziflerin şane yeri 
Yüz min alem yıġılsa 
Vermezbir ana yeri 
 
4. Anası yanar aġlar 
Herifi kanar aglar 
Ana diipti: “köerçin 
Tapta kunar aglar” 
 
5. Ezizim çay keçende 
Sende gel çay keçende 
Men de seni karġaram 
                                                 
82
  
A. Kalaşev, A. İoakimov; ss. 37-74., 18. Sayı, 2. Kısım. 1894. 

74 
 
Günüm effay keçende (s. 40). 
 
Cebrail Uyezdi Hatunbulag Köyü’nden İrza Miriyev’den derlenen 6 dörtlüklük ağıt 
1. Kzıl gül heşem oldu, 
Darmedim heşem oldu 
Senen ayrılannan beri 
Aġlamaġ péşem oldu. 
 
2. Sen geden bir il oldu 
Verana baglar gül oldu 
Veede verdin gelmedin 
Bu ne yalan dil oldu 
 
3. Muheng aktım desinen 
Dermedim hevesinen 
Meni balamnan eliyenin 
Güni keçsin yasınan 
 
4. Muheng aktım talhındi 
Heste köylim bah indi 
Menki balamnan oldum 
Sakit olsun ḫalḫ indi 
 
5. Baġımda turaç banar 
Onın dilin kim anar 
Balam elimnen getti 
Goymıyın musurmannar 
 
6. Şirvan’ın küçeleri 
Bennemez béçeleri 
Man sensiz néce yatım 
Bu uzun géceleri 
Aktarılan bu ağıdın bir anne tarafından ölen çocukları için yakıldığı belirtilmiştir. 

75 
 
Areşsk Uyezdi Agcayazı Köyü’nden Ahmed Melikov’dan 6 satırlık 3 haneden oluşan 
bir ağıt derlenmiştir. Ağıdın 1884 tarihli olduğu belirtiyor: 
Kelin gédek ḫorızdının düzüne, düzüne 
Ay! Gülle deyif Urustam’ın dizine 
Heber gétsin Cavad Han’ın kızına, kızına 
Ay! Nice gıydın, Urustam’ı öldürdün 
Zalım oglu, béydin oglu, şam çraġi söndürdün 
Namuradi öldürdün 
 
Açılıftı ḫorızdının çiçegi, çiçegi 
Ay! Kana batıf Urustam’ın birçegi 
Yıkılıftı Cavad Han’nı gööçegi, gööçegi 
Ay! Nice gıydın, Urustam’i öldürdün 
Zalım oglu, béydin oglu, şam çraġi söndürdün 
Namuradi öldürdün 
 
Gédin anama diyin, aġlmasın, düşkündi, düşkündi 
Ay! Gülle degen Urustam’a üç gündi 
Kanni köpük daryalardan daşkındi, daşkındi 
Ay! Nice gıydın, Urustam’i öldürdün 
Zalım oglu, béydin oglu, şam çraġi söndürdün 
Namuradi öldürdün 
1. 1. 1. 1. 6. Tekerleme 
Türkçe  Sözlük’te  edebiyat  terimi  olarak  “tekerleme”,  “Çoğunlukla,  masalların 
genellikle  başında  bulunan  "Bir  varmış  bir  yokmuş.  Evvel  zaman  içinde,  kalbur  saman 
içinde." gibi uyaklı giriş veya ara sözler.” şeklinde tanımlanmıştır. 
Misalli  Büyük  Türkçe  Sözlük’te  de  tekerlemeler  benzer  bir  biçimde  “Masalların  ve 
halk hikâyelerinin başında mîzah unsuru olarak söylenen, yarı anlamlı, yarı anlamsız, kāfiyeli, 
klişeleşmiş giriş sözleri.” Şeklinde tanımlanır. 
Tekerlemeler için kapsayıcı bir tanım ise Doğan Kaya tarafından şöyle yapılmıştır: 
“Tekerleme;  vezin,  kafiye,  seci  veya  aliterasyonlardan  istifade  ederek  hislerin, 
fikirlerin,  hal  ve  hayallerin  abartma,  tuhaflık,  zıtlık,  benzetme,  güldürü,  kısa  tanım  yahut 
çağrışımlar yoluyla ortaya konulduğu basmakalıp sözlerdir.” (Kaya, 2014, 643). 

76 
 
Tekerlemeler  tanımlanması  zor  olan  halk  edebiyatı  ürünlerindendir.  Bu  yüzden 
tekerlemelerin  doğru  anlaşılabilmesi  için  onların  hususiyetlerinin  verilmesi  daha  yararlı 
olacaktır. 
Ali  Duymaz  tarafından  tekerlemelelerin  temel  hususlar  şöyle  sıralanmıştır 
(kısaltılarak): 
1. Tekerlemelerin belirli bir ana konusu yoktur. 
2.  Tekerlemeler  kafiye,  aliterasyon  ve  secilerle  sağlanan  söz  oyunlarıyla  birbirine 
bağlanmış hayallerle düşüncelerin manzum biçimde sıralanmasıdır. 
3.  Tekerlemede  duygu,  düşünce  ve  hayaller  tezat,  mübalağa,  şaşırtma  ve  tuhaflıkla 
anlatılır. 
4. Tekerlemeler tutarsız ve kararsızdır. Bazen de tamamen anlamsızdır.  
5. Bazı tekerlemeler soru cevap şeklinde diyalog hâldedir. (Duymaz, 2002, 21). 
SMOMPK’de  çok  sayıda  tekerlemeye  “çocuk  şarkısı”  tabiriyle  (257.)  Tatar 
Metinleri:  Şarkı,  Bilmece,  Atasözleri
83
  adlı  yazıda  yer  verilmiştir.  Bu  yazıda  farklı 
kişilerden toplam 10 tane çocuk tekerlemesi toplanmıştır. Bunun yanında (107.) Etnografik 
Günlükten
84
 adlı yazıda da “güneş çağırma” tekerlemesine yer verilir. 
(257.)  Tatar  Metinleri:  Şarkı,  Bilmece,  Atasözleri
85
  adlı  yazıda  Nuh  şehri 
sakinlerinden  Abdulla  Efendiyev’den  derlenmiş  Tatar  metinleri  arasında  3  tane  çocuk 
tekerlemesine yer verilir. 
Çoğunlukla  yaşlıların,  çocukları  eğlendirmek  için  “konuşur  gibi  söyledikleri”  ifade 
edilen bir çocuk tekerlemesinden örnek: 
Bir garrı gedti buz üste 
Tarppadtan degdi diz üste 
Dedi: A buz, sen ne berksen! 
Dedi: Men berk olsam, meni gün eritmez. 
Dedi: A gün, sen ne berksen! 
Dedi: Men berk olsam, üzimi bulut tutmaz. 
Dedi: A bulut, sen ne berksen! 
Dedi: Men berk olsam, mennen yagış keçmez. 
Dedi: A yaġış, sen ne berksen! 
                                                 
83
  
A. Kalaşev, A. İoakimov; ss. 37-74., 18. Sayı, 2. Kısım. 1894. 
84
  
A. İoakimov, s. 127-130. 9. Sayı, 2. Kısım, 1890. 
85
  
A. Kalaşev, A. İoakimov; ss. 37-74., 18. Sayı, 2. Kısım. 1894. 

77 
 
Dedi: Men berk olsam, mennen ot bitmez. 
Dedi: A ot, sen ne berksen! 
Dedi: Men berk olsam, meni goyun yemez. 
Dedi: A goyun, sen ne berksen! 
Dedi: Men berk olsam, mennen yaġ olmaz. 
Dedi: A yaġ, sen ne berksen! 
Dedi: Men berk olsam, meni sıçan yemez. 
Dedi: A sıçan, sen ne berksen! 
Dedi: Men berk olsam, meni pişih yemez! 
Dedi: A pişih, sen ne berksen! 
Dedi: Men berkem duraram 
Bıglarımı buraram 
Ük üste yaylagım var 
Tendir üste kıştagım var (ss. 43-44). 
 
Kızların söyledikleri bir tekerleme: 
Elimi biçaḫ kesipti 
Deste biçaḫ kesipti 
Yaġ getirün yaġliyaḫ 
Bal getirün balliyaḫ 
Desmal getirün desmalliyaḫ 
Desmal deve boynında 
Deve Şirvan yolında 
Şirvan yolı buz baġlar 
Deste deste gül baġlar 
O gülün birsin üzeydim 
Tellerima düzeydim 
Kardaşımın toyında 
Otırıp durıp süzeyidim (s. 45). 
 
Aktarılan bu iki tekerlemeden sonra “güneş çağırma” tekerlemesine yer verilir: 
Godi, godi, dursana 
Çömçeni doldursana 

78 
 
Godını yola salsana 
Allah, Allah (koroyla) 
Godı palçıġa batmışti 
Garmaladım, çıḫarttım 
Kzıl kaya dibinden 
Bir kırmızı gün çıharttım 
Allah, Allah (koroyla) 
Kara touk kanadı 
Kim vurdi, kim sanadi 
Eşig eşig kezende 
Baldrımi it daladi 
Allah, Allah (koroyla) 
Daġda dana beyirdi 
Enge ona üyürdi 
Enge ona çatıncan 
Gelin bir oglan kayırdi 
Allah, Allah (koroyla) 
Verenün oglu olsun 
Vermeyenün kzı olsun 
Adı Fatma olsun 
Kaştarı çatma olsun 
O da çattasın ölsün 
Allah, Allah (koroyla). 
Tekerlemelerin Kiril harfli asıllarından sonra Rusça tercümesi de verilmiştir. 
Bunlardan  başka  4  farklı  tekerleme  ise  Cebrail  Uyezdi  Hatunbulag  Köyü’nden  İrza 
Miriyev’den derlenmiştir. 
Bunlardan  ilki,  oğlanların  kış  aylarında  zıplayarak  ve  ellerini  nefesleriyle  ısıtırken 
koro hâlde söyledikleri bir tekerlemedir: 
Üşüdüm, hay, üşüdüm 
Daġdan alma daşıdım 
Almacıġazım yédiler 
Mañ cırım sahladılar 
Men cırımnan bézerem 

79 
 
Derin kuyi kazaram 
Derin kuyi béş kéçi 
Hani onıñ érkeci 
Érkec kaya başında 
Héy éledim gelmedi 
Şivit tokdüm yémedi 
Şivit kazanda kaynar 
Kamber bucaḫta oynar 
Kamber gétdi oduna 
Kargu batdi buduna 
Kargu degül kamışdi 
Béş barmagım gümüşdi 
Gümüşi vérdim tata 
Tat maña dari vérdi 
Darıni sepdim kuşa 
Kuş maña kanat vérdi 
Kanatdandım uşmaga 
Hak kapısın aşmaga 
Kapıçi kapı toḫur 
İçinde bilbil oḫur 
Mennen kiççek kardaşım 
Tari kelamın oḫur (ss. 55-56). 
Bir oyun oynanırken söylenen başka bir tekerleme: 
İgne, igne 
Yci (?) dügme 
Bal ballıca 
Kokur keçi 
Happan, huppan 
Yırıl, yırtıl 
Su iç, kurtul 
Emim oglu 
Özi buglu 
Haldurum dedi 

80 
 
Huldurum dedi 
Göye bir agac attı 
Kerki sapı 
Gül butagı 
Motala motala 
Ters motal 
İl atar 
Kaymak atar 
Aġ kuşum 
Akarçınım 
Köyerçinim 
Karga kara 
Durna kara 
Çember çırak 
Çıh kırak (ss. 57-58) 
Küçük kızların söylediği bir tekerleme: 
A, gza, gza, nergize 
Cihézin götü, gel bize 
Bizden gédek Terbiz’e 
Terbiz ḫarab olup 
Demür darak olup 
Demürçinın gzları 
İte elag olup 
Kızların ve oğlanların beraber oynadıkları bir oyunda söylenen tekerleme: 
A téşti, téşti, téşti 
Vurdım Gilan’i kéşdi 
İkice ḫoruz dalaşdi 
Biri gana bulaşdi 
Gan gétti, çaya düşdi 
Çaydan köyerçin uşdi 
Köyerçin alapaḫda 
Yöasi kelbi taḫda 
O gzın ala gözderi 

81 
 
Menim oleydi 
Yukarıda  aktarılan  tekerlemelerden  sonra,  yazıda,  Erivan  Guberniyası  okul 
müfettişlerinden  A.  İoakimov’un  derlediği  üç  tekerlemeye  yer  verilir.  Bunlardan  ilk  ikisi 
“güneş çağırma”yla ilgilidir. Tekerlemelerin biri 6, öbürü 8 satırdan oluşur. 
“Güneş  çağırma”  tekerlemelerinden  sonra,  Erzurum  göçmenlerinden  (Ahaltsih 
Ermenileri ağzı) derlenen ve çocuk oyununda söylenen bir tekerlemeye daha yer verilmiştir. 
Bu tekerleme 12 satırdan oluşur. Tekerleme metninden sonra oyunun nasıl oynandığı anlatılır. 
Elim, elim kepeneg 
Külden çıḫan kepeneg 
Kepenegin içine 
Suleyman’ın saçına 
Gétdım Halep yoluna 
Saldım soldum soluna 
Halep yolı cam bazar 
İçinde meymun gezer 
Méymun beni korḫutdı 
Bulaḫlarım saġırttı 
Salım solum sarmusaġ 
Salla buni, çek şuni 
Burada  aktarılan  Tatar  metinlerinin  tamamı  hem  aslıyla  hem  de  Rusça  tercümesiyle 
aktarılır.  Metinler  Kiril  harflidir.  Bazı  Türkçe  sesler  çeviri  yazıyla  gösterilmiştir.  Yer  yer 
metinlerle ilgili açıklamalar yapılmıştır.