Sbornik materialov dlya opisaniya mestnostey I plemyon kavkaza dergiSİ Üzerine bir araştirma

Karaçaylılarla  İlgili  Değerlendirmeler
114
  başlığını  taşır.  Bu  yazıda  Karaçay  Türkleriyle 
ilgili ayrıntılı bilgi verildikten sonra şu destanlara yer verilir: 
1. Sosruko ve Beş Başlı Emegen. 
2. Alaugan. 
                                                 
114
  
A. N. Dyaçkov – Tarasov, ss. 49-91., 25. Sayı, 1. Kısım, 1898. 

93 
 
3. Gencakeşauay. 
4. Örüzmek’in Ölümü. 
5. Çüerdıy. 
6. Prenses Satana. 
Sosruko  ve  Beş  Başlı  Emegen  destanında  Kafkasya’nın  müşterek  destan 
kahramanlarından  Sosruko’nun  beş  başı  olan  bir  emegenle  mücadelesi  anlatılır.  Emegen 
Sosruko’dan  kendisine  Nart  oyunlarını  (hünerlerini)  göstermesini  ister.  O  da  üç  oyununu 
gösterir. 
Fakir  bir  adamın  oğlu  olan  Alugan  iri  yarı  bir  yapıdadır.  Ailesi  ona  yemek 
yetiremeyince çevreden akıl danışır. Bir yaşlı kadın onu denize götürmelerini, orada doyasıya 
kadar  balık  tutmasını  salık  verir.  Alugan  denize  gidesiye  bütün  yiyecekleri  tüketir.  Bu 
durumda yanındakiler Alaugan’ın kendilerini yemesinden korkup kaçarlar. 
Gencakeşauay  destanında Alaugan  adında adam  çocuk sahibi olamamaktadır. Çünkü 
her  defasında  eşi  doğum  yapar  yapmaz  bebekleri  yakar.  Bir  yaşlı  kadına  danışan  Alaugan 
tavsiyeye uyarak eşi doğum yapacak olduğunda onu bir borunun üzerine oturtur. Eşi doğum 
yaptıktan sonra bebeği alıp Elbrus Dağı’na kaçar. Destan böylece gelişir. 
Örüzmek’in Ölümü destanında Örüzmek zengin bir çobandır. Bedenin belden aşağısı 
ise  kurşundandır.  Eğer  evlilik  yaparsa  kurşun  eriyecek  ve  ölecektir.  Ancak  Örüzmek 
kadınlardan uzak durmaya ne kadar çalışsa da onun zenginliğine sahip olmak isteyen büyücü 
Şauluh İnci’nin baştan çıkarması sonucu ölür. 
Çüerdıy  destanı  bir  şarkının  hikâyleştirilmesidir:  Altı  Nart  yola  çıkarlar.  Çüerdıy 
hükümdarlığına gelirler. Çüerdıy evde yoktur. Çüerdıy’ın kör babası Kurj misafirleri ağırlar. 
Kurj  âdeti  üzere  sevmediği  misafirleri  bakırdan  bir  odaya  yerleştirir.  Sonra  odayı  dışarıdan 
ateşler. Nartlar’a da böyle yapar. 
Prenses  Satana  Sosruko’nun  karısıdır.  Sosruko’nun  olmadığı  bir  gün  Nart  Douat 
Satana’yı  baştan  çıkarmak  ister.  Satana  onu  kandırır  ve  hizmetçisini  gönderir.  Douat 
Sosruko’nun  eşiyle  beraber  olduğunu  söyleyip  övünür.  Sosruko  eşini  kovar.  Satana  eşine 
masum olduğunu ispatlamaya çalışır. 
Anlatılar tamamen Rusça tercümeleriyle aktarılır. 

94 
 
(304.)  Kafkas  Ötesi’nde  Öğretmen  Seminerinde  Öğrencilerden  Derlenen 
Masallar
115
  adlı  yazıda  Nart  destanlarından  “Etsey’in  Oğlu  Bahadır  Etsemey”e  yer 
verilmektedir. 
Etsey’in Oğlu Bahadır Etsemey bir Nart destanıdır. Destanın yer aldığı 21. sayının ön 
sözünde (s.24) Karaçay “Açimez” ve Kaberdey “Aşemez”in bu destanın birer varyantı olduğu 
dile  getiriliyor.  SMOMPK’de  Nart  destanlarının  Adige  (Kabardey),  Oset  ve  Dağlı-Tatar 
varyantlarının  neşredildiği,  tek  eksiğin  ise  Çeçen  varyantları  olduğu  yine  ön  sözde 
zikrediliyor. 
Destan  aşık  oyunuyla  başlar.  Etsemey  bir  gün  aşık
116
  oynayan  çocukların  oyununa 
katılır.  Çok  güçlü  olan  Etsemey  öbür  çocukları  korkutur.  Çocuklar  kaçışarak  annelerine 
koşarlar.  Etsemey’in  oyunlarını  bozduğunu  söylerler.  Bunun  üzerine  çocuklardan  birisinin 
annesi Etsemey’e madem bu kadar güçlüsün babanın katilini bul diye çıkışır. Etsemey katilini 
öğrenmek  için  annesine  koşar.  Destan  Etsemey’in  babasının  katilinden  intikam  almak  için 
yola koyulmasıyla devam eder. 
Anlatının  kahramanın  ismi  “Etsemey”in  öbür  Nart  destanlarındaki  “Aşemez”  ve 
“Açimez” ile isim benzerliği göze çarpar. 
Kafkasya halklarından Osetlerin Nart destanlarına yer verilen (75.) Nart Destanları
117
 
adlı  yazı  Oset  Nart  destanları  için  literatür  özetine  yer  vermesiyle  önemlidir.  Nart 
destanlarının  Kafkasya  halklarının  müşterek  ürünlerinden  olduğu  ve  Kafkas  mitolojisinde 
önemli  yer  tuttuğu  daha  önce  ifade  edilmiş  idi.  Bu  sebeple  Türk  boylarının  Nart  destanları 
incelenirken komşu halklardaki varyantların da dikkate alınması daha faydalı neticeler ortaya 
çıkaracaktır.  
Kuban  Oblastı,  Batalpaşinsk  Uyezdi  Oset  Georgiyev  okulu  öğretmenlerinden  A. 
Kaytmazov,  derlenen  Oset  destanlarının  şu  yayınlara  bir  tamamlama  olduğunu  belirtiyor: 
Şifner’in  Osetinskiye  Tekstıy  (Zapisok  İmp.  Akad.  Nauk  no:  4  14.  cilt,  ek);  Vs.  Miller’in 
Osetinskiye  Etyudıy  (Birinci  Bölüm,  M.  1881);  Sbornik  Materialov  Po  Etnografii 
İzdavayemom  Pri  Daşkovskom  Etnografiçeskom  Muzeye  (1.  Sayı,  s.  113-140,  Osetin 
Masalları,  Vs.  Miller);  SMOMPK  (1.  sayı,  2.  kısım,  1-42);  Sbornik  Svedeniy  O  Kavkazskih 
Gortsah (3. sayı, 2. kısım s. 1-40; 5. sayı, 2. kısım, s. 1-70; 7. sayı, 2. kısım, s. 1-31; 9. sayı, 2. 
kısım, 1-64). 
                                                 
115
  
[Muhtelif], ss. 1-106.,  21. Sayı, 1. Kısım, 1896. 
116
  
SMOMPK’de: aсычки [asıçki]. 
117
  
A. Kaytmazov, ss. 3-36. 7. Sayı, 2. Kısım, 1889. 

95 
 
Yazıda, destanlar Rusça verilmektedir ve adları şunlardır: 1. Ahsnart ve Çocukları, 2. 
Byaslanovlular ve Kurtatintsliler Arasında Savaş, 3. Nartların Kazanı 4. Dev ve Daredzanlılar, 
5.  Rostom  Oğlu  Zuraphan’ı  Nasıl  Öldürdü,  6.  Amiran  Devleri  Nasıl  Vurdu,  7.  Muzaffer 
Georgiy İhtiyarların Misafiri, 8. Kuzsi Dzutdov, 9. Sirdon. 
Nogay  Türklerinin  destanlarına  SMOMPK  sayfaları  arasında  (418.)  Kara  Nogay 
Halkının Tarihî Hikâyeleri
118
 adlı yazıyla yer verilmiştir. 
Kizlyar  Şehir  Okulu  öğrtmenlerinden  G.  Ananyev  1895  yılında  Terekli  Mektep 
Karakolu’nda  (?)  hazırladığı  bu  yazıda  tarihlik  kahramanlar  etrafında  teşekkül  etmiş 
destanları aktarır. Bu destanlar şunlardır: 
1. Tohtamış Han. 
2. Mirza Mamay. 
3. Kırımlı Adil-Soltan 
4. Aysulu Oğlu Erü-Amed.
119
 
5. Narig ve Çora-Batur. 
Destanlar Rusça çevirisiyle verilir. Metinde yer yer manzum kısımlar da vardır. 
(393.) Güney Kafkasya’da Tatar Sözlü Edebiyatı
120
 adlı yazıda farklı halk edebiyatı 
ürünleri  aktarılmıştır.  Yazının  ilk  kısmına  “Efsane,  Bılina  ve  Hikâyeler”  başlığı  verilmiştir. 
Buradaki  anlatılar  daha  çok  kahramanlık  konulu  oldukları  için  çalışmada  “destan”  başlığı 
altında değerlendirilmiştir. 
Anlatılar ve aktarıcıları aşağıdaki gibidir: 
a. Bakü şehri hakkında hikâye – A. Babalyan. 
b. Batur – İsmail Efendiyev. 
c. Batur Uj hakkında bılina – Camal-eddin-Donoguyev. 
ç. Yedi Nart kardeş ve onların kızkardeşi hakkında bılina – aynı. 
d. Eldaruş ve Bektemir hakkında bılina – aynı. 
e. Ovçi-Pirim –Musa Kuliyev. 
Yukarıda  adı  geçen  anlatıların  nerede  ve  kimden  derlendiği  metinlerin  sonunda 
verilmektedir. Metinlerin tamamı Rusçadır. 
                                                 
118
  
G. Ananyev, ss. 1-38., 27. Sayı, 3. Kısım, 1900. 
119
  
Numan  Akmangıt’ın  Altın  Ordu  Nogay  Atalar  Sözü  adlı  yayımlanmamış  çalışmasında,  son  kısımda 
Arap  harfli  “Aysıluv  Oğlu  Ahmet”  destanına  yer  verilir.  bk.  Akmangıt  1940,  Türk  Dil  Kurumu 
Kitaplığı, Etüt 60. 
120
  
[Muhtelif], ss.11-166., 26. Sayı, 2. Kısım, 1899. 

96 
 
Ovçi-Pirim  adlı  anlatı  daha  önce  masal  sıfatıyla  SMOMPK’nin  7.  sayısında 
neşredilmiştir.
121
 Ancak buradaki anlatı farklıdır. 
Anlatı şöyle başlar:  
Ovçi-Pirim  bir  gün  ava  çıkar.  Geceyi  bir  mezarlıkta  geçirmek  mecburiyetinde  kalır. 
Mezarların  birinden  insan  sesi  geldiğini  duyar.  Ovçi-Pirim  mezarı  kazdığında  mezardaki 
kişinin yaşadığını görür.  
1. 1. 2. 2. Masal 
Saim Sakaoğlu, masalın tanımını “Kahramanlarından bazıları hayvanlar ve tabiatüstü 
varlıklar  olan,  olayları  masal  ülkesinde  cereyan  eden,  hayal  mahsulü  olduğu  hâlde 
dinleyicileri inandırabilen bir sözlü anlatım türüdür.” şeklinde yapar (Sakaoğlu, 2012, 2). 
Masalların kaynakları, sınıflandırıması, yayılması ve değişmesi ile masallarda görülen 
tip,  motif  ve  formeller  masal  araştırıcılarının  üzerinde  durduğu  en  önemli  konulardır. 
SMOMPK’de neşredilen masal derlemeleri ve incelemeleri az önce ifade edilen konular için 
şüphesiz önemli materyaller sunmaktadır. 
Kafkasya ve civarının coğrafi yapısı, farklı kökenden ve dinden toplulukların bir arada 
yaşaması  bölgede  müşterek  bir  kültürün  doğmasını  sağlamıştır.  Bu  yüzden  pek  çok  halk 
edebiyatı ürününde olduğu gibi masallar için de ortak unsurlardan söz etmek mümkündür. Bu 
unsurların başında farklı halkların masallarında görülen ortak veya benzer tipler ile motifler 
gelir. 
SMOMPK’de  doğrudan  masallarla  ilgili  ilk  yazıya  ikinci  sayıda  yer  verilir.  (19.) 
Dağıstan Masalları
122
 adını taşıyan bu yazıda Dağıstan’dan derlenen masallar aktarılır. 
Dağıstan, 30 kadar farklı etnisitenin yaşadığı bir bölgedir. Bunların en başta gelenleri 
Avarlar, Dargınlar, Laklar, Lezgiler, Tabasaranlar ve Türk boylarından Nogaylar, Kumuklar 
ve  Tatarlar’dır  (Buniyatov,  1993,  404).  Bu  halkların  iç  içe  geçmiş  hâlde  yaşamaları 
Dağıstan’ın  kültür  etkileşiminin  yoğun  olduğu  bir  alan  yapar.  Bu  yüzden  Dağıstan’la  ilgili 
değerlendirmelerde bütüncül bir bakış açısı benimsenmelidir. 
T.  H.  Şurinskiy  okulu  öğretmenlerinden  Aleksey  Barsov  tarafından  1881  yılında 
hazırlanan  (19.)  Dağıstan  Masalları  adlı  yazıda  dört  masalın  metinleri  herhangi  bir 
değerlendirme  veya  giriş  yapılmadan  verilmiştir.  Aktarılan  masallar  sırasıyla  şunlardır:  1. 
Arslan Han ve Batur Han, 2. Bulat, 3. Tambiy, 4. Çupur, 5. 12 Oğul. 
                                                 
121
  
bk.:Tatar Masalları, Aleksandr Kalaşev, s. 98-128. 7. Sayı, 2. Kısım, 1889. 
122
  
A. Barsov, s. 121-137. 2. Sayı, 2. Kısım. 

97 
 
Arslan  Han  ve  Batur  Han  masalında  bir  hanın  çocuğu  olmamaktadır.  Günlerden  bir 
gün han sarayının kapısında otururken bir derviş gelir ve hana niçin bu kadar üzgün olduğunu 
sorar.  Han  durumu  anlatır.  Dervişte  ona  bir  elma  verir  ve  onu  üçe  bölmesini  söyler. 
Parçalardan  birini  eşine,  öbürünü  ata  ve  sonuncusunu  da  köpeğe  yedirmesi  gerekmektedir. 
Böylece  hanın  iki  oğlu,  atın  iki  tayı  ve  köpeğin  de  iki  eniği  doğacaktır.  Ancak  dervişin  bir 
şartı vardır: Han; oğullardan, atlardan ve köpeklerden birini dervişe verecektir.  
İkinci masalda atı kaybolan Bulat’ın macerası anlatılır. 
Üçüncü  masalda  annesiyle  beraber  yaşayan  Tambiy’in  kuzusunu  semizleşmesi  için 
ormana bırakması ve bir ay sonra almaya gelmesiyle gelişen olaylar anlatılır. 
Dördüncü masalda Çupur adlı bir gencin dedesini ziyaret için bir başka aula gitmesi 
anlatılır.  Çupur  aula  geldiğinde  dedesi  çatıda  uzanmış  tütün  içmektedir.  Dede  ve  Çupur 
selamlaşırlar, hâl hatır sorarlar. Sonra dedesi atları iyi mi değil mi diye bakması için Çupur’u 
ahıra gönderir. Masal böylece devam eder. 
Son  masalda  bir  ihtiyarın  12  oğlu,  babalarından  kendilerini  aynı  babadan  12  kız 
kardeşle evlendirmesini ister. Baba uzun bir yola çıkar. Yolu üzerinde eski bir eve denk gelir. 
Eve girer ve ihtiyar bir kadınla karşılaşır. Kadına durumu anlatır. Bunun üzerine ihtiyar kadın 
12  kızı  olduğunu  ve  oğullarını  kendisine  göndermesini  söyler.  Masalda  oğulların  ihtiyara 
kadının evine ulaşmasıyla gelişen olaylar anlatılır. 
Altı  tane  masala  yer  verilen  (28)  Salahlu  Yerleşimi  ve  Burada  Derlenen  Tatar 
Masalları
123
    adlı  yazı  iki  kısımdan  oluşmaktadır.  İlk  kısımda  Salah-lu  Köyü  hakkında 
ayrıntılı  bilgi  verilmektedir.  Yazının  öbür  kısmını  derlenen  masallar  oluşturmaktadır.  Bu 
masallar şunlardır: 1. Melik Mamad ve Melik Şumşid, 2. Avil Kasım ve Avil Mamad, 3. Şah 
Rüstem, 4. Şehzade Kamber, 5. Şah İsmail, 6. Şerif. 
Yazıda  Salah-lu  köyünün  8.  yüzyılın  ikinci  yarısında  kurulduğu  belirtilmektedir. 
Köyün  adının  Salah  adında  bir  adamdan  geldiği  hikâyesiyle  birlikte  verildikten  sonra, 
yerleşimin özellikleri anlatılmaktadır. 
Derlenen masallar asıl metinler olmadan yalnızca Rusça tercümeleriyleverilmiştir. 
Melik Mamad ve Melik Şumşid masalında, Gülizar ve Aslı adlı kadınların çocukları 
olmamaktadır. Günlerden bir gün dilenci kılığında bir derviş gelir ve her iki kadına da elma 
verir.  Elmaların  yarısını  kadınlar  kendileri  öbür  yarısını  da  eşleri  yiyecektir.  Masalın 
devamında  kadınların  Melik  Mamad  ve  Melik  Şumşid  adlı  çocukları  olur.  Böylece  gelişen 
olaylarla devam edilir. 
                                                 
123
  
B. Veniaminov, s. 101-137. 3. Sayı, 2. Kısım, 1883. 

98 
 
Avil  Kasım  ve  Avil  Mamad  masalında  Nigar  adlı  bir  hükümdar  eşinin  çocuğu 
olmamaktadır.  Nigar,  çocuk  sahibi  olmasının  yolunu  söyleyecek  kişiye  bütün  varlığının 
yarısını  vereceğini  vaat  eder.  Bunu  duyan  Harman  adlı  bir  yiğit,  dilenci  kılığında  gelerek 
Nigar’a yarısını kendisi, yarısını da eşi yemesi için bir elma verir. Doğacak çocuklara da Avil 
Kasım  ve  Avil  Mamad  adlarını  vermesini  söyler.  Çocuklardan  ikincisini  ise  Harman 
kendisine alacaktır. Çocukların dünyaya gelişiyle masal devam eder. 
Üçüncü masalda Şah Rüstem bir gün adamlarıyla beraber ava çıkar. Gece olunca bir 
köyün yakınında gecelerler. Şahın adamlarından Kerim-zade o gece bir rüya görür. Rüyasında 
yakınında  geceledikleri  köyde  ileride  yiğit  olacak  güzel  bir  bebeğin  dünyaya  geldiğini  ve 
Şahın kızının da bu delikanlıyı kendisine eş olarak seçeceğini görür. Kerim-zade sabahleyin 
rüyasını şaha anlatır. Şahın böyle bir bebek olup olmadığını öğrenmeleri için adamlarını köye 
göndermeleriyle masal gelişir. 
Şehzade  Kamber  masalı  av  tutkunu  Kamber’in  bir  gün  bir  adamıyla  ava  çıkmasıyla 
başlar.  Av  sırasında  karşılarına  bir  adamın  kaz  sürüsü  çıkar.  Kamber’in  adamı  kazlardan 
birinin ağırlıktan zor yürüdüğünü fark eder, efendisinden izin alarak onu 50 kuruşa satın alır. 
Bütün  bu  olanları  gören  bir  Arap,  Kamber’den  kazı  kendisine  100  kuruşa  satmasını  ister. 
Kamber  kazı  satar  ama  sonra  Arab’ın  50  kuruşluk
124
  kaza  niye  100  kuruş  verdiğini  merak 
eder. Masal Kamber ve adamının Arap’ın köyüne doğru yola çıkmalarıyla devam eder. 
Şah İsmail masalında Abdullah adlı bir hükümdarın oğlu İsmail yenilmez olarak nam 
salmış bir savaşçıdır. İsmail savaşmaya ve avlanmaya çok düşkündür. Bir gün avda karşısına 
bir geyik çıkar ve onu canlı yakalamaya çalışır. Derken Peri adlı sultanın sarayına gelir. Peri 
de sarayın önünde gezmektedir. İsmail Peri’nin güzelliğine hayran olur. Peri de Şah İsmail’in 
yenilmez bir savaşçı olduğunu öğrenir. Peri bu zamana kadar hiçbir hükümdarın, savaşçının 
ellerine  ulaşamadığını  ama  eğer  kendisini,  İsmail  bir  daha  görebilirse  onun  ulaşabcağını 
söyler. Peri’nin İsmail’e hatıra olarak ayakkabı ve yüzük bırakmasıyla masal gelişir. 
Son  masalda  bir  zenginin  üç  oğlu  vardır.  Bunlardan  küçük  olanı  Şerif’tir.  Babaları 
ölürken  çocuklarından  mezarını  her  gece  sırayla  izlemelerini  söyler.  İlk  gün  büyük  oğlan 
mezara giderken yarı yolda vazgeçer ve sevgilisine gider. Bunun gören Şerif mezara kendisi 
gider.  Derken  mezara  bir  siyah  giyen  silahlı  bir  atlı  gelir  ve  metfunu  taşımaya  çalışır.  Şerif 
onu  öldürür.  Adamın  kıyafetini,  atını  ve  silahını  da  yeraltına  saklar.  Masal  ertesi  gece  de 
benzer olaylarla devam eder. 
                                                 
124
  
Rusça metinde kuruş anlamına gelen копейка [kopeyka] kelimesi geçmektedir. 

99 
 
Şemaha  şehri  öğretmenlerinden  Aleksandr  Kalaşev’in  1888  tarihli  (88.)  Tatar 
Masalları
125
 yazısında 5 “Tatar” masalına yer verilmiştir. Yazının başlığına düşülen dipnotta 
masalların  kimlerdin  toplandığı  belirtilmektedir.  Bu  kişiler  90,  85  ve  70  yaşlarındadır. 
Derlenen 5 masal şunlardır: 1. Ovçi Pirim, 2. Uhay, 3. Cesur Kral, 4. Abut, 5. Şeydulla. 
Ovçi Pirim masalında bütün zamanını avda geçiren meşhur avcı Ovçi-Pirim günlerden 
bir  gün  ava  çıktığında  iki  yılan  görür.  Yılanlardan  birisi  yılanların  hükümdarının  güzeller 
güzeli kızı, öbürü de onun sevgilisidir. Avcı erkek yılanı öldürmek ister, nişan alır. Ama ok 
yılanların hükümdarının kızının kuyruğuna isabet eder. Masal böylece gelişir. 
Azerbaycan  Halk  Yazını  Örnekleri’nde  Ovçi  Pirim  masalının  bir  başka  varyantı  ise 
şöyle başlar “Ovçu Pirim”de iki  yılanın  oynaşıp öpüştüğünü  gören Ovçu Pirim  erkek  yılanı 
vurmak isterken padişahın kızı olan ak yılanı öldürür.” (Ahundov, 1994, 411) 
Uhay
126
  masalında  yoksul  bir  karı  kocanın  Gül-Mamed  adında  oğulları  vardır.  Anne 
baba Gül-Mamed’i çok sevdikleri için onun bir dediğini iki etmezler. Gül-Mamed 15 yaşına 
geldiğinde hiçbir işten anlamayan tembel birisi olup çıkar. Kimse onu işe almaz. Masal anne 
babanın ona iş bulma çabalarıyla devam eder. 
Cesur Kral masalında Hz. Peygamber’den bile çok önce Gülistan adlı bir ülke vardır. 
Gülistan’ın her yeri üzüm bağlarıyla doludur. Halk çok şarap içmekten artık hiçbir iş yapmaz 
olur. Bu duruma çare düşünen kral bütün bağları kestirir. Şarabı yasaklar. Masal çok zaman 
sonra bir ihtiyarın sakladığı şarabı torunu Mustafa’nın bulmasıyla devam eder. 
Abut toplumdan uzaklaşarak kendisini tamamen ibadete adamış bir adamdır. Abat’ın 
tek isteği cennete girmektir. Bunun için gece gündüz ibadet edip dururken ölümüne bir hafta 
kala  cennette  kendisi  için  bir  yer  hazırlanır.  Bunu  öğrenen  şeytan  Abut’u  kandırmak  için 
ormanda yolunu kaybetmiş çok güzel bir kız kılığına girer. Abut’un karşısına çıkar. 
Şeydulla masalı, Şeydulla adlı fakir bir adamla ilgilidir. Şeydulla Allah’tan bir yardım 
gelmesini  bekler  durur.  Yardım  gelmeyince  Allah’a  kendisi  gitmeye  karar  verir.  Yolda 
karşısına  bir  kurt  çıkar.  Kurt,  Şeydulla’ya  nereye  gittiğini  sorar.  Allah’a  gittiğini  öğrenince 
kurt, yaşlılıktan çok bıktığını ve canını almasını söylemesini ister. Masal Şeydulla’nın karşına 
başka hayvanların çıkmasıyla devam eder. 
(91.)  Bakü  Guberniyası,  Şemahin  Uyezdinde  Derlenen  Ermeni  Masalları
127
  adlı 
yazıda    derlenen  masallar  şunlardır:  1.  Şah  İsmail,  2.  Ali  Han,  3.  Novruz,  4.  Çigali,  5. 
                                                 
125
  
Aleksandr Kalaşev, s. 98-128. 7. sayı, 2. kısım, 1889 
126
  
Düşülen dipnotta “uhay”ın bir nida olduğu ve “oh, ne iyi” anlamına geldiği belirtilmiştir. 
127
  
N. Kalaşev, ss. 141-231., 7. Sayı, 2. Kısım, 1889. 

100 
 
Sevdagar-Ahmed,  6.  Çıplag,  7.  Sahka-Yusuf,  8.  Melik-Mamed,  9.  Kuli-Han,  10.  Dürüstlük 
veya Gül Ağacı, 11. Yalancı Prens Haçi, 12. Öğretme İhtiyacı. 
Yazıda  masallarla  ilgili  herhangi  bir  giriş  yazısı,  açıklama  verilmemiştir.  Derlenen 
metinlerin Rusça tercümelerine yer vermekle iktifa edilmiştir. 
Azerbaycan  Türklerinden  derlenen  beş  masal  (102.)  Bakü  Guberniyası,  Gökçay 
Uyezdi’nde  Derlenmiş  Tatar  Masalları
128
  başlığıyla  İvanovka  köyü  öğretmeni  Nikolay 
Kazbek tarafından yayımlanmıştır.  
1889 tarihli bu yazıda şu masalları herhangi bir giriş  yazısı olmadan aktarılmaktadır: 
1.  Alaca  Balık,  2.  Hırsızlardan  Hırsız,  3.  Çar  Oğlunun  Seyahati,  4.  Ceyrana,  5.  Gül  ve 
Sineyviz. 
Alaca Balık adlı masalda halkına zulmeden bir hükümdar vardır. Hükümdar hasta olur 
ve  kimseler  derman  bulamaz.  Sonra  büyücü  bir  hekim  çıkıp  gelir.  Hükümdara  “bütün 
balıkçıları alaca balığı tutmaları için denizlere gönder” der. Hükümdar balığın etini yiyecek, 
et suyuyla da vücudunu ovup iyileşecektir. Masal böylece gelişir. 
Hırsızlardan  Hırsız  adlı  masalda  Mehmet  adında  bir  ihtiyarın  Ahmet  adında  oğlu 
vardır.  Mehmet  gençliğinde  çok  mahir  bir  hırsızdır.  Hiç  kimseye  yakalanmamıştır.  Ancak 
oğlu  Ahmet  çok  sessizdir.  Babası  onun  hırsız  olamayacağını  düşünüp  üzülür.  Bu  durumu 
kesinliğe kavuşturmak için oğlunu sınamaya karar vermesiyle masal gelişir. 
Çar  Oğlunun  Seyahati  adlı  masalda  bir  hükümdar  uzun  süre  çocuğu  olmaz.  Sonra 
İsmail  adında  bir  oğlu  olur.  Hükümdar  onun  her  istediğini  yerine  getirir.  İsmail  bir  gün 
saraydaki kapalı kapıların anahtarını ister. Babası son odaya girmemesini sıkı sıkıya tembih 
eder. İsmail’in merakına yenik düşüp son kapıyı açmasıyla masal devam eder. 
Ceyrana  adlı  masalda  bir  şehirde  iki  kardeşten  birinin  Aslan  adında  oğlu,  öbürünün 
Ceyrana  adlı  bir  kızı  vardır.  İki  genç  birbirini  severler,  nişanlanırlar.  Günlerden  bir  gün 
ülkenin prensi Ceyran’ı görüp âşık olur. Ceyran’ı kaçırır. Ceyran uyanık davranır ve prensten 
evlilik  öncesinde  nişanlısını  unutmak  için  30  gün  süre  ister.  Bu  sürede  Aslan,  Ceyrana’yı 
kurtarmaya çalışacaktır. 
Gül  ve  Sineyviz,  adlı  masalda  sultanın  üç  oğlu  vardır.  Oğullar  evlilik  yaşına 
geldiklerinde  babalarından  kendilerine  eş  bulmasını  isterler.  Baba  oğlanların  her  birine  bir 
elma verir. Bu elmaları kuleden atmalarını ister. Elmaların düştüğü  yerde evlenecekleri  kızı 
aramalarını söyler. Masal böylece gelişir. 
                                                 
128
  
N. Kazbek, ss. 75-102., 9. Sayı, 2. Kısım, 1890. 

101 
 
(277.)  Kafkas  Ötesi’nde  Tatar  Halk Edebiyatı
129
  başlığını  taşıyan  bu  hacimli  yazı 
iki kısımdan oluşur: 1. Masallar, 2. Atasözü ve Özdeyişler. 
Burada neşredilen masallar
130
 ve derleyicileri şunlardır: 
1. Rustem ve Fatıma – K. Haçaturov (ss. 227-241) 
2. “Murgi-Guli-Handan” Kuşu Hakkında – A. Agababayev (ss. 242-261) 
3. Molla Kasum – Mahmudbekov (ss. 261-285) 
K.  Haçaturov  “Rustem  ve  Fatıma”  anlatısını  köylerindeki  İskandar  adlı  bir  âşıktan 
derlediğini  söyler.  İskandar  bir  Kürt’tür  ama  “Tatarca  (Azerbaycanca)”  şarkılar  söyler, 
hikâyeler anlatır. Yazar İskandar maddi durumu ve ailesiyle ilgili bilgiler verir. 
Yazarın  köyünde  soğuk  kış  akşamlarında  “miyan”  adı  verilen  odada  erkekler  ve 
kadınlar  toplanır.  Sohbet  edilir.  Âşık  İskandar  buraya  davet  edilir,  kendisinden  hikâye 
anlatması  istenir.  İşte  “Rustem  ve  Fatıma”  adlı  anlatıyı  böyle  bir  günde  Haçaturov  âşığın 
ağzından kaydeder. 
Bu  hikâyede  Ağrı  Dağı  eteklerinde  Sultan  Murad-Han’ın  sarayı  yer  alır.  Bir  gün 
Afganistandaki  Eyüp-Han’ın  maiyetinden  Rustem  adlı  biri  Murad-Han’dan  sığınma  talep 
eder.  Han  ona  niçin  Eyüp-Han’ın  ülkesinden  kaçtığını  sorar.  Gerekçesini  makul  bulur,  ona 
ülkesinde  kalması  için  izin  verir.  Rustem,  Murad-Han’ın  çocuklarının  eğitimi  ile 
ilgilenecektir. Anlatı böylece gelişir. 
“Murgi-Guli-Handan” kuşu hakkındaki anlatıda bir hükümdarın Melik-Mamed adlı bir 
oğlu vardır. Melik-Mamed on beş yaşına geldiğinde babası hastalanır. Babasının hastalığına 
kimse çare bulamaz. Bir gün bir derviş çıkar gelir. Hükümdara kendisini ancak Murgi-Guli-
Handan  kuşunun  ötüşünün  iyileştireceğini  söyler.
131
  Bu  kuşu  korkunç  devler  korur  ve 
onlardan kuşu almak çok zordur. Hükümdarın oğlu Melik-Mamed’in kuşa ulaşmak için yola 
koyulmasıyla anlatı sürer. 
Molla-Kasum  adlı  anlatı  Şemahin  Uyezdi  Tircan  Köyü’nde  Âşık  Oruç’tan 
derlenmiştir.
132
  Molla-Kasum  on  dört  yaşındayken  babası  Nasrullah-Şah-Zade  ölür.  Molla-
Kasum’un  Tikmedaş’ta  amcası  Kara-Kadı’nın  dışında  kimsesi  yoktur.  Molla-Kasum  gittiği 
                                                 
129
  
K. Haçaturov, A. Agababayev, Mahmudbekov; ss. 227-325., 19. Sayı, 2. Kısım, 1894. 
130
  
SMOMPK’de masal anlamına gelen ‘сказка’ [skazka] kelimesi kullanılmıştır. 
131
  
Bu sayının ön sözünde iyileştirici kuş ötüşü motifinin yaygın olduğu ve bu anlatının “жар птица и серы 
волк” [jar ptitsa i serıy volk] (simurg (?) ve boz kurt) masalının bir varyantı olduğu belirtiliyor (s. XIX). 
132
  
“Âşık Kerib” hikâyesi aynı âşıktan yine Mahmudbekov tarafından derlenmiştir. Bk: Âşık-Kerib (Hikâye 
ve Aşık-Kerib’in Şarkılarının Tatarca Metinleri), Mahmedbekov, s. 173-229. 13. sayı, 2. kısım, 1892 

102 
 
mektepteki  Melek-Sima’yla  birbirlerini  severler.  Melek-Sima’nın  hükümdar  babası  Ali-Han 
durumu  öğrenir.  Molla-Kasum’u  hapse  atar.  Molla-Kasum  ayrılık  ateşiyle  şarkılar  söyler. 
Anlatı  “şarkı”  başlıkları  altında  devam  eder.  Toplam  35  şarkıda  gelişen  olaylar  anlatılır. 
Şarkılar  nesir  hâlinde  çift  tırnak  işaretiyle  aktarılır.  Anlatı  bittikten  sonra  şarkıların  Türkçe 
asılları Kiril çeviri yazısıyla verilir.