Sbornik materialov dlya opisaniya mestnostey I plemyon kavkaza dergiSİ Üzerine bir araştirma

2. SMOMPK Dergisi 
2. 1. Yayın Bilgileri 
Sbornik Materialov Dlya Opisaniya Mestnostey İ Plemyon Kavkaza
8
 adlı dergi  yayın 
hayatına  1881  yılında  Tiflis’te  başlar.  1915  tarihli  44.  sayıdan  sonra  Birinci  Dünya  savaşı 
sebebiyle  derginin  neşri  durur.  Derginin  son  iki  sayısından  45.  sayı  1926’da  ve  46.  sayı 
1929’da Mahaçkale’de neşredilir. Kafkas Eğitim Okrugu (Kafkas Eğitim Dairesi) tarafından 
neşredilen derginin içeriğini Kafkasya ve Kafkas Ötesi’ndeki pek  çok halk ve  yöreyle ilgili 
etnografya,  dilbilim,  arkeoloji,  tarih  ve  halk  bilimi  gibi  alanlardaki  bilgiler  ile  derlenen 
materyaller oluşturur. 
SMOMPK bir derleme  derigisidir.  İçerisindeki  yazılar genellikle bir  yöreyle ilgilidir. 
Yazıda,  anlatılan  yöre  bütün  yönleriyle  ele  alınır.  Bu  sebepten  yazıların  hacimleri  oldukça 
geniştir.  Bazen bir  yörenin  tasviri  yüz sayfayı aşabilmektedir.  Bu tür hacimli  yazılardan bir 
kısmı müstakil bir eserin SMOMPK’de neşredilmiş hâlidir. 
SMOMPK’deki  materyallerin büyük bölümünü Kafkasya ve Kafkas Ötesi’nde görev 
yapan  Çarlık  Rusyası  öğretmenleri  derlemiştir.  Öğretmenlerce  derlenen  ve  neşredilen 
materyallerle  ilgili  farklı  yerlerdeki  çok  sayıda  üniversite  hocasının  değerlendirmeleri 
materyalin hemen arkasında yayımlanmıştır. Kafkas Eğitim Okrugu, öğretmenlere derlenecek 
materyallerin nasıl derlenmesi gerektiğini anlatan ayrıntılı kılavuzlar hazırlamıştır. Yazılar bu 
kılavuzlarda  belirlenen  hususlar  çerçevesinde  Okrug  tarafından  incelenir.  Gerekli  ölçütleri 
taşımasıyla yazı SMOMPK’de neşredilir. 
SMOMPK’nin sayıları kendi içinde müstakil kısımlardan oluşur. Kısım sayısı en fazla 
dört olup umumiyetle iki veya üçtür. Üçüncü kısım ilk defa 1890 tarihli 10. sayıda  yer alır. 
17.  sayıdan  itibaren  üçüncü  kısımlar  yaygınlık  kazanır.  Dördüncü  kısım  ise  ilk  defa  1900 
tarihli  27.  sayıda  yer  alır.  Her  kısım  kendi  içinde  umumiyetle  bir  bütünlük  arz  eder.  İlk 
kısımlarda ekseri yerleşim ve yörelere dair yazılara yer verilir. Üçüncü kısımlarda Kafkasya 
ve  Kafkas  Ötesi  halklarından  derlenen  sözlü  materyallerin  metinlerine  ve  onların  Rusçaya 
tercümelerine  yer  verilir.  Ancak  materyaller  her  zaman  asıl  dilde  verilmez.  Bazen 
                                                 
8
  
“Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа” Türkçeye “Kafkas Kabilelerinin 
ve Yörelerinin Tasviri İçin Materyaller Derlemesi” şeklinde tercüme edilebilir. SMOMPK için İngilizce 
literatürde  “Collection of the  Materials  for Description of  Places and Tribes of the  Caucasus”  başlığı 
kullanılır. 

32 
 
materyallerin  yalnızca  Rusça  tercümeleri  aktarılır.  Üçüncü  kısımlarla  ilgili  zikredilmesi 
gereken  bir  başka  husus  ise  burada  aktarılan  materyallere  ilişkin  metnin  hemen  peşi  sıra 
değerlendirmelere  yer  veriliyor  oluşudur.  Bu  değerlendirmelerin  çoğu  L.  Lopatinskiy 
tarafından yapılmıştır. Metnin hemen ardından yapılan değerlendirmelerin yanında bir de ön 
sözlerde, aktarılan anlatıların konusuna ve motiflerine değinilir. 
2. 1. 1. Kafkas Eğitim Okrugu 
Sbornik  Materialov  Dlya  Opisaniya  Mestnostey  İ  Plemyon  Kavkaza  Rus 
İmparatorluğu içerisindeki 15 eğitim bölgesinden birisi olan Kafkas Eğitim Okrugu
9
  (KUO) 
tarafından Tifliste yayımlanır. Kafkas Eğitim Okrugu içerisinde yer alan yerleşimler şunlardır: 
Bakü,  Yelizavetpol,  Kutais,  Erivan,  Karadeniz,  Tiflis  ve  Stavropol  guberniyaları;  Batum, 
Dağıstan,  Kars,  Kuban,  Tersk  ve  Trans-Hazar  oblastları;  Suhum  ve  Zakatel  okrugları 
(Gatagova,  1993,  66).  1902  yılında  yayımlanan  Entsiklopediçeskiy  Slovar’ın
10
  35.  cildinde 
KUO’da  14  gimnaziya  ve  progimnaziya,  10  ikinci  dereceli  okul,  1  öğretmen  enstitüsü,  4 
öğretmen semineri ve 20 de kadınlar için eğitim kurumu olduğu ifade edilmektedir (Arsen'yev 
& Petruşevskiy, 1902, 105). 
Rus  İmpartorluğu’nda  Eğitim  Okrugları,  1803–1917  yılları  arasında  Milli  Eğitim 
Bakanlığı’na  bağlı  olarak  ülkedeki  eğitim  kurumlarını  idare  etmiştir  (Arsen'yev  & 
Petruşevskiy, 1902, 111-112). 
KUO  Aralık  1848’de  Çarlık  Rusyası  Danıştayının  emriyle  Kont  M.  S.  Vorontsov 
tarafından  kurulur.  Okrug  1860  yılında  Kafkasya  yöneticisi  Prens  A.  İ.  Baryatinskiy’in 
emriyle ilga edilir. Okrug 1868 yılında tekrar kurulur. Rus İmparatorluğu’ndaki öbür eğitim 
okrugları gibi 1917 yılında kapanır. Ancak KUO’nun faaliyetleri, yerli halkın eğitim gördüğü 
okulların  azalmasıyla  doğru  orantılıdır.  Bu  okullar  1893  yılı  itibariyle  ortadan  kalkmıştır 
(Gatagova, 1993, 107). 
KUO’nun  1878-1901  tarihleri  arasındaki  yöneticisi  eğitimci,  gazeteci,  devlet  adamı, 
Rus İmparatorluğu Meclisi üyesi Kirill Petroviç Yanovskiy’dir (1822-1902). Yanovskiy aynı 
zamanda Kafkaslarda Ortodoks Hristiyanlığı Canlandırma Cemiyeti’nin de bir üyesidir. 
KUO’da bütün türlerde 7,347 eğitim kurumu hizmet vermiştir. Bu kurumlarda toplam
 
430,098 kişi eğitim görmüştür. 
                                                 
9
  
Кавказский учебный округ [Kavkazskiy uçebnıy okrug]. 
10
  
Энциклопедический Словарь. 

33 
 
SMOMPK’nin 1881 tarihli ilk sayısında, derginin basımının  yapıldığı  matbaa olarak 
Tipografiya  Glavnago  Upravleniya  Namestnika  Kavkazskago  ‘Типография  Главнаго 
Управления  Наместника  Кавказскаго’  gösterilir.  1882  tarihli  ikinci  sayıda  ise  bu  durum 
değişir ve basımın Tipografiya kantselyariye glavnonoçalstvuyuşago grajdanskoyu çastyu na 
Kavkaze  ‘Типография  канцелярие  главноночальствующаго  гражданскою  частью  на 
Кавказе’  tarafından  yapıldığı  yazılır.  Bu  Kafkasya’nın  resmî  idaresinin  basımevidir. 
Kafkasya’da 
Çarlık 
yapılanması 
olarak 
1844-1883 
yıllarında 
namestniçestvo 
‘наместничество’
11
 vardır. Sonra idari yapının başı glavnonaçalstvuyuşiy grajdanskoy çastyu 
‘главноначальствующий  гражданской  частью’
12
  olur.  1905  yılında  namestniçestvo 
‘наместничество’ tekrar tesis edilir ve 1917’ye kadar varlığını sürdürür (Asadov, 2004, 1). 
1893  tarihli  16  sayısında  SMOMPK’nin  kapağında,  basıldığı  yerin  adresi  verilir: 
Loris-Melikovskaya caddesi, Hükümet Binası. 
2. 1. 2. SMOMPK’nin Yayımlanma Amacı 
SMOMPK’nin  ilk  sayısındaki  giriş  yazısında  Kafkas  Eğitim  Okrugu’nun  dergiyi 
yayımlama  amacından  söz  edilmektedir.  Okrug’a  göre  Kafkaslarda  “gerçek  anlamda 
faaliyetlerine  yeni  yeni  başlayan  okulların”  geliştirilmelidir.  Bunun  için  öncelikle  yapılması 
gereken  şey  çoğunluğu  genç  ve  tecrübesiz  olan  ilkokul  öğretmenlerin  “maneviyatlarının” 
kuvvetlendirilmesidir.  Burada,  Okrugun  “ilkokul  öğretmenlerinin  manevi  faaliyetleri” 
anlamına  gelen  “duhovnoy  dıyatelnosti  nachal’nıh’  uçitiley”  tabirini  kullandığı  özellikle 
belirtmelidir.  Okrugun  iddiasına  göre  bu  öğretmenler  maneviyatın  zayıf  olduğu  yerlerde 
yıllarca görev yapmak durumunda kalarak zamanla onları kuşatan toplumun bir parçası olup 
çıkabilirler. Böyle bir durumda  öğretmenlerin  bölgenin  sakinlerinden hiçbir farkları kalmaz. 
Bunun önlenmesi için Kafkas Eğitim Okrugu’nun tedbirler alması gerekmektedir. Bu tedbirler 
alınmazsa,  amaçları  yaşadıkları  çevreyi  geliştirmek  olan  öğretmenlerin  kendilerini 
geliştirmeleri  bile  mümkün  olmayacaktır.  Öğretmenlerin  onları  kuşatan  çevreye  karşı 
dikkatlerini  daima  muhafaza  etmeli  ve  bulundukları  yerleşimleri  bütün  yönleriyle  en  iyi 
biçimde tahlil etmelidir. Okrug bu tahlillerin gelişi güzel bir biçimde değil, belirli bir düzen 
içinde  gerçekleşmesi  için  bir  kılavuz  oluşturmuştur.  Okrug,  bu  kılavuz  dâhilinde  verilerin 
                                                 
11
  
Наместничество  [namestniçestvo],  Çarlık  Rusyası’nda  наместник  [namestnik]  tarafından  yönetilen 
bölgedir. 
12
  
Главноначальствующий  гражданской  частью  [glavnonaçal’stvuyuşiy  grajdanskoy  çast’yu],  Çarlık 
Rusyası’nda bölgedeki sivil idarenin üst yöneticisidir. 

34 
 
toplanması,  tahlili  ve  neşri  için  ilk  iş  olarak  okul  kütüphanelerinde  bulunması  gereken  36 
eserden  oluşan  bir  bibliyografya  hazırlamıştır.  Bu  eserlere  ilişkin  ayrıntılı  bilgi  ve  kılavuz 
ilerleyen kısımlarda verilecektir. Ama önce Okrugun üzerinde önemle durduğu öğretmenlerin 
geliştirilmesi meselesine biraz daha eğilmemiz faydalı olacaktır. 
Okrug, öğretmenlerin görev  yapacağı bölgelerin kültür seviyesinin, beğeni düzeyinin 
oldukça  düşük  olduğunu  ve  böyle  bir  ortamın  genç  öğretmenlerin  aldıkları  eğitimi 
koruyamamalarına  sebep  olacağı  fikrindedir.  En  dinamik  zamanlarında  topluma  faydalı 
olması  gereken  öğretmenler,  eğitimin  “kutlu  çağrısı”  olan  “insanlar  için  sevgi  ve  saygıyla 
hakikatin ve iyiliğin kılavuzu olmak” düsturundan uzaklaşmamalıdır. 
Öğretmenler,  manevi  dünyalarını  geliştirmek  için  yaşadıkları  çevreyi  mümkün  olan 
bütün  yönleriyle  araştırmalıdır.  Okrug,  böylece  onların  içinde  tabiat  ve  insanlar  için  bir 
duyarlılığın  uyanacağı  ve  ilmî  gelişmelerin  sağlanmasına  ön  ayak  olunacağı  kanaatindedir. 
Toplanan  materyaller  ise  Kafkasya’nın  bir  bütün  olarak  ele  alınmasına  imkân  verecektir. 
Okrug  bu  türden  çalışmaların  daha  önce  Kuban  Oblastı’nda  ve  Stavropol  Guberniyası’nda 
yapıldığını ve elde edilen önemli bulguların “Kavkaz” gazetesinde neşredildiğini, materyalleri 
toplayanlarınsa  Moskova  Üniversitesi  tarafından  misafir  edilerek  taltif  edildiklerini 
söylemektedir. 
Okrug, materyallerin derlenmesi ve sonrasında tasnifi, tahlili ve neşredilmesi için ilmî 
metotların  kullanılması  gerektiğini  belirtmiştir.  Bu  maksatla  ortaöğretim  kütüphanelerinde 
öğretmenlerin istifade etmeleri için bulundurulması gereken 36 eseri belirten bir bibliyografya 
hazırlamıştır. Bir fikir vermesi için listenin ilk on kitabı aşağıdadır: 
1.  Voyage  autour  du  Caucase,  chez  les  Tcherkesses,  les  Abkhases,  en  colchide,  en 
Géorgie, en Arménie, etc. Par Dubois de Montpereux. Paris, 1840. 
2.  Histoire  de  la  Géorge,  par  Vakhtang  5,  roi  de  Géorgie,  traduite  du  géorgien  en 
allemand par Klaproth. 1819. 
3.  Klaproth  –  Tableau  historique,  géographique  et  ethnographique  des  peuples  du 
Caucase. Paris, 1827. 
4. Klaproth – Voyage au Caucase et en Géorgie 1823. 
5. Güldestädt’s Reisen nach Géorgien und Imereth, umgearbeitet. v. Klaproth. 1815. 
6. Güldestädt’s Beschreibung der Kaukasichen Länder von Klaproth. Berlin, 1834. 
7. Pallas – Voyage dans les gouvernements méridionaux de la Russie. 1808 
8. Pallas – Voyages dans plusieurs provinces de la Russie dans l’Asie Septenrionale. 
9. Description géographique de la Géorgie, par Vakhoucht, publiée par Brosset. 1842. 

35 
 
10. Baratev – Drevnyaya istoriya Gruzii. Spb., 1865. 
Listede  Almanca,  Fransızca  ve  Rusça  gibi  farklı  dillerde  eserler  vardır.  Bu  durum 
Çarlık Rusyası’nca Kafkaslarda ve Kafkas Ötesi’nde görevlendirilen öğretmenlerin Fransızca 
ve Almanca bildiklerini veya en azından bilmeleri beklendiğini göstermektedir. 
Basım tarihleri belirtilen eserleri göz önüne aldığımızda bibliyografyadaki eserlerin en 
eskisi  1815,  en  yenisi  de  1872  tarihlidir.  Buradan  hareketle  SMOMPK’nin  ilk  sayısının 
neşredildiği 1881 tarihine kadarki Kafkasya’yla ilgili Rusya’daki çalışmaların yanı sıra Berlin 
ve Paris’tekilerin de Kafkas Eğitim Okrugu tarafından yakından takip edildiğini söylenebilir. 
Kafkas  Eğitim  Okrugu  materyallerin  değerlendirilmesinde  uyulması  gereken  kendi 
içinde  fıkraları  olan  12  madde  belirlemiştir.  Bu  maddeler  SMOMPK’nin  1881  tarihli  ilk 
sayısında girişte verilmiştir (ss. 8-24). Burada maddeler kısaltarak verilecektir: 
2. 1. 2. 1. Kafkas Yöreleri ve Halkları Hakkında Materyal Toplama Kılavuzu 
1. Şehrin, köyün, aulun adı. Bu adın kökeni nereden gelmektedir? Kavim isminden mi, 
bir  kişiden  mi,  tarihî  bir  olaydan  mı,  bir  hikâyeden  mi?  İsmin  doğuş  zamanı.  Yerleşimde 
meydana gelen önemli  olaylar. Yerleşimin  gelişimine etki  eden bir  şahıs var mıdır ve  etkisi 
nedir? Sakinlerin yerleşim yerine ne zaman ve niçin geldiklerine dair tanıklık edecek bilgi var 
mıdır? 
2.  Şehrin,  aulun  veya  köyün  bulunduğu  yerleşimin  karakteri.  Kapladığı  alan  km
2
 
olarak.  Dış  görünüş.  Mimari  anlamda  meskenler  ve  tapınaklar.  İç  mekanların  anlamı  ve 
konumu. Hangi materyalden inşa ediliyor ve nasıl? Meskenler yerin üstünde mi altında mı? 
3. Yerin coğrafi konumu (enlem ve boylam). Deniz seviyesinden yüksekliği. Civardaki 
dağlar,  denizler,  ormanlar,  çayırlar.  Bölgedeki  nehirler,  göller,  madenler.  Bölgedeki  suyun 
kokusu, rengi, eğer mümkünse kimyevi bileşenleri. Nehirlerin derinliği ve debisi, akışlarında 
bir değişiklik saptanıyor mu? 
4. İklim. Yerleşimdeki hâkim rüzgârların yönü ve hızı. Hava basıncı. Yüksek, ortalama 
ve  düşük  sıcaklıklar.  Toprağın  üst  katmanın  sıcaklığı  (1  inç  derinlikte).  Nem  miktarı. 
Yağmurlu  ve  karlı  gün  sayısı.  Karın  belirmesi  ve  erimesi  vakitleri.  Nehir,  göl  ve  göletlerin 
donma zamanı. Yıllık yağış miktarı inç olarak (eğer mümkünse). Bulutlu gün sayısı. 
5. Yerleşimin ve civarının jeolojik yapısı. Toprak tipi. Yerleşimde rastlanılan kayalar. 
Kayalarda,  hangi  organik  kalıntılara  rastlanılıyor  (eğer  varsa).  Yerleşimdeki  sıvı  ve  katı 
mineraller (yaygın olanlar). 

36 
 
6.  Yerleşimde  önemli  yabani  bitkiler  ile  kültür  bitkilerinin  cinsi  ve  türü:  ağaçlar, 
tahıllar, meyveler, çiçekler gibi. Sayıları (yaklaşık). Ormanların ve bağların alanı. Ormanlar 
ve üzüm bağları küçülüyor mu? 
7. Evcil ve yabani hayvanlar. Evcil hayvanların çeşitleri ve özellikleri. Damızlık sığır 
ve  koyunlar  nasıl  yetiştirilir.  Hayvanların  hangileri  yük  taşımacılığında  hangileri  toprağı 
işlemede  kullanılmaktadır.  Evcil  hayvan  bakımı.  Evcil  hayvanlarda  hastalıklar  ve  tedavi 
yöntemleri. 
8. a) Cinsiyete, mülke, ırka, dine ve mesleğe göre yerleşimin nüfüsü. 
b.) Nüfüsün yaşa göre dağılımı. 
c.) 10 yıllık nüfüs. (Eğer bilgi toplanamazsa, en azından ulaşılan bilgiler verilmelidir.) 
ç.) Gayrimeşru doğan çocuk sayısı. 
Not:  Kadınların  en  erken  evlenme,  olgunlaşma  ve  yaşlanma  yaşları.  Müslüman 
nüfusun  hangi  katmanlarında  çok  eşlilik  yaygın?  Farklı  ırk,  din  ve  eğitime  sahip  kişiler 
arasında evlilik oluyor mu? 
9. Fiziki ve manevi gelişim. a.) Kadın ve erkeklerin fiziki gelişimi. Dış görünüşleri. 25 
yaşındaki bir erkeğin ve 18 yaşındaki bir kadının ortalama boyu. Yüzün şekli ve rengi. 
b.) Sakinlerin karakteri. Millî özellikler. İyi ve kötü yönleri. İnsanlara gösterilen saygı 
özellikle de kendi dininden ve ırkından olanlara. Aile fertleri arasındaki iyi ve kaba ilişkiler. 
Ailedeki  baba  otoritesi.  Kadının  konumu.  Farklı  ırktan  ve  dinden  sakinler  arasındaki  iyi  ve 
düşmanca ilişkiler. 
c.)  Dil.  Ev  dili  ve  farklı  halklarla  anlaşmada  kullanılan  dil.  Bölgedeki  hâkim  dilin 
ailesi. Konuşulan dil halkın ana dili mi yoksa yerleşimde önceden konuşulan bir dil mi? 
ç.)  Yazı.  Yerleşimde,  Uslar  ve  onun  takipçilerinin  yazısı  kullanılıyor  mu,  korunuyor 
mu, kayboluyor mu? Sözlü hikâyeler, efsaneler, masallar ile tarihî ve gündelik şarkılar. Koro 
halinde ve yalnız söylenen şarkılar. Mitoloji. Atasözleri ve özlü sözler. Müzik aletleri. Tabiata 
ve  çevreye  duyulan  sevgi  nasıl  dile  getiriliyor?  Şarkı  söylemeye  ve  müzik  aletlerine  sevgi. 
Şarkılar en çok hangi dilde söyleniyor? Halkın zihnî gelişme düzeyi, ufku, dünya görüşü. 
d.)  Din.  Mezhepler.  Dine  bağlılık  düzeyi.  Papazlar,  mollalar,  hahamlar  arasındaki 
ilişkiler. Onların sayıları. Eğitim düzeyleri. Din adamlarının aynı dinden yöneticilerine tesiri. 
Bu tesir neyle neticeleniyor. Din adamlarının gelirleri nelerdir? Din adamı yetiştiren okullar. 
Bu okulların gelirleri nelerdir? 

37 
 
e.) Hayır işleri. Hayır müesseseleri ve çalışmaları. Araçlar ve eğitim. Yurlar, okullar 
ve  yetiştirme  evleri.  Hayır  müesseslerinin  veya  bağış  sahiplerinin  yardımıyla  kurulan 
hastaneler. 
10.  a.)  Erkeklerin,  kadınların  ve  çocukların  hayat  tarzı,  karşılıklı  ilişkileri.  Sakinler 
arasında  varsa  göçebeliğin  tasviri.  Erkeklerin  ve  kadınların  işseverliği.  Yoksulluk  var  mı, 
varsa hangi düzeyde? Yoksulluğun sebepleri ve alınan önlemler. Erkek ve kadınlar arasında 
iş bölümü. Çocukların yetişkinlerle beraber hangi yaşlarda çalışmaya başlarlar. Askerlik ve 
kamu hizmetleri. Ev ve bölümleri, mobilyalar, ev gereçleri. 
b.)  Maddi  durum  düzeyi.  Halkın  maddi  durumuna  tesir  eden  olaylar;  kuraklık, 
yağmacılık,  nehir  taşkınları,  yangınlar,  hayvanların  telef  olması,  kültür  bitkilerinin 
hastalıkları. Açlık ve sebepleri. 
c.) Halkın sağlık ve temizlik durumu. Bu duruma hâkim rüzgarların, suyun, toprağın, 
nebatın,  meskenlerin,  hayat  tarzının  etkisi.  Temizlik  ve  düzen  durumu,  bunlara  sağlamaya 
yönelik tedbirler: havalandırma, ısıtma ve aydınlatma. Yerleşimde yılın belirli zamanlarında 
ve genelinde rastlanılan hastalıkların adları. Salgın hastalıklar. 
ç.) Halkın meşguliyeti. Çiftçilik: yetiştirilen tahıl çeşidi, miktarı ve farklı yerleşimlere 
ihraç edilen miktar. Bahçecilik: ne tür ağaçlar ve meyveler yetiştiriliyor? İhraç edilen meyve 
miktarı. Bağcılık ve şarap üretimi. 
d.)  Eğitim.  Fiziki  gelişim  için  doğduğu  günden  itibaren  çocuk  bakımı.  Çocukların 
hayat tarzı ve fiziki uğraşları. Beden eğitimi ve oyunlar. Okullar ve açılış tarihleri, okutulan 
dersler,  izlenen  yöntemler.  Öğretmenler  ve  eğitim  durumları.  Eğitim  verilen  dil.  Yerli 
çocuklara  Rusça  eğitimi.  Ne  zaman  başlıyor  ve  hangi  yöntemlerle  sürdürülüyor?  Ulaşılan 
netice nasıldır? 
12.  İdare.  Özellikleri  (varsa).  İmtiyazlı  mülkler  ve  imtiyazları  nelerdir?  İdareye 
katılmaları.  Mahkemeler,  oluşumları  ve  yetki  çerçevesi.  Ülkedeki  genel  mahkemelerden 
farkları  nelerdir?  Cezai  yaptırımlar.  Geçici  gözaltı  evleri.  Hapishaneler.  Tutuklu  sayısı, 
işlenen  suçlara  ve  yaşa  göre.  Tutuklu  yetişkinlerle  reşit  olmayanlar  ve  kadınlarla  erkekler 
ayrı yerlerde mi tutuluyor? 
Not:  Materyal  toplama  vazifesini  üstlenenlerin  mümkün  olduğu  ölçüde  aşağıdakileri 
göndermeleri çok faydalı olacaktır: 
a.) Anlatılan şehrin, aulun vb.nin haritaları. 
b.)  Mimari  ve  arkeolojik  anlamad  kıymetli  anıtların  ve  binaların  planları,  dış 
görünüşleri. 

38 
 
c.) Şehir, köy vb.deki güzel binalar ile anıtların resimleri veya fotoğrafları. 
ç.)  Eski  para,  madalya,  silah,  tarım  gereçleri,  kıyafetler,  çanak  çömlek  ve  müzik 
aletlerinin net fotoğraf ve resimleri. 
d.) Farklı tipteki erkek ve kadınların fotoğrafları. 
e.)  Güzel  ve  farklı  cinslerdeki  eşyalar,  eski  yazmaların  birebir  kopyaları  veya 
kendileri,  eski  paralar,  madalyalar,  silahlar;  önem  arz  eden  mineraller,  fosiller  ve  organik 
kalıntılar. Yerli dildeki şarkılar ve Rusça tercümeleri, ezgileri ve notalarıyla. Efsane, masal, 
atasözleri ve özdeyişler (Rusça ve asıl dillerinde). 
2. 1. 2. 2. Efsane, Destan, Hurafe ve Törenlerin İncelenmesine İlişkin Birkaç Soru 
SMOMPK’nin  ilk  sayısında  materyallerin  toplanmasına  ilişkin  yukarıda  kısaltılmış 
hâlde verilen kılavuzdan sonra, toplanacak materyaller için kılavuz niteliğinde bir  öbür  yazı 
ise  derginin  1882  tarihli  ikinci  sayısında,  Rus  İmparatorluğu  Coğrafya  Derneği  üyesi  G.  N. 
Potanin’in Efsane, Destan, Hurafe ve Törenlerin İncelenmesine İlişkin Birkaç Soru (s. 5-17) 
adlı  yazısıdır.  Bu  yazıda  adından  da  anlaşılacağı  üzere  halk  biliminin  çalışma  alanına  giren 
önemli  türlerle  ilgili  SMOMPK  için  derlenecek  materyallerin  hangi  soruların  cevabı  olması 
gerektiği  ayrıntılarıyla  anlatılmaktadır.  Bu  yazı  derginin  muhtevasına  ilişkin  fikir  sahibi 
olunması için oldukça önemlidir. Bu noktadan hareketle en azından yazının kısaltılmış hâlini 
aşağıda verilmesi yerinde olacaktır. 
1. Halk İnançları 
1.1 Kozmogonik inançlar: Gökyüzünün,  Ay’ın, Güneş’in, yıldızların,  Samanyolu’nun, 
gökkuşağının,  Kutup  Yıldızı’nın,  Venüs’ün,  takımyıldızlarının  (Büyük  Ayı,  Orion,  Ülker  vd.) 
adları.  Ay’ın  hâlleri  ve  tutulması  nasıl  açıklanmaktadır.  Tutulma  neyin  belirtisidir?  Ay’ı 
yutan  canavar  nasıl  adlandırılıyor?  Ay’ın  çocukları  ve  bakireleri  çaldığı  düşünülüyor  mu? 
Yeni  Ay’ın  yıkandığına  inanılıyor  mu,  yeni  Ay  kötü  hava  durumuna  haberci  midir?  Ay’daki 
şekiller  ne  anlama  gelir.  Dünya  ve  ay  neyin  üzerindedir,  onları  kim  tutuyor.  Dünyayı  kim 
yönlendiriyor.  Köpek  başlı  insanlarla  ilgili  inançlar.  Onların  arasına  tesadüfen  katılan 
adamla ilgili destanlar var mı? Kunker-Han’la ilgili efsaneler var mı? 
1.2  Hayvanlarla  ilgili  inançlar:  Ayı  önceden  insan,  çar  veya  şaman  mıydı?  Hangi 
suçundan  dolayı  hayvana  dönüştürüldü?  Ayının  insana  benzer  bulunan  özellikleri  nelerdir? 
Ayı her şeyi bilir mi, adaletin kaynağı mıdır? Ayı niye yumru ayaklıdır? Ayı ne yer, ne zaman 
hasta olur, neyle tedavi  olur? Gece öten kuşlarla ilgili anlatılar. Yarasalarla ilgili inançlar. 
Yarasalar niye gündüzleri kayaların arasına saklanır ve baş aşağı sarkar? 

39 
 
1.3  Bitkilerle  ilgili  inançlar:  Ladin  ve  ardıç  niçin  hep  yeşil?  Anlatılan  halkın  şifalı 
bitkileri var mıdır, bu bitkiler neye şifalıdır? İnsanlara hekimliği ilk kim öğretti? 
Zehirli bitkilerle ilgili inançlar. Sinek mantarıyla ilgili inançlar, Lycoperdon ve onun 
tozunun  insanın  gözüne  kaçmasıyla  kör  olunacağına  dair  inançlar.  Zehirli  yılan  sokmaları 
nasıl tedavi ediliyor. 
Dalları göğe ulaşan dev ağacın varlığına dair inançlar. 
2. Adlar 
2.1.  Hayvan  adları:  Yarasa,  ayı,  porsuk,  ayı  sansarı,  sansar,  samur,  gelincik,  kurt, 
tilki, yabani köpek veya Alp Kurdu, vaşak, aslan, kaplan, pars, kedi, fare, sıçan, yabani keçi, 
keçi, inek. 
Kartal,  şahin,  atmaca,  doğan,  balıkkartalı,  sakallı  akbaba.
 
Ağaçkakan,  guguk  kuşu, 
kırlangıç, kara sağan, baştankara, serçe, toygar. 
Balık türleri. Kaplumbağa. Yılan. Kurbağa. 
2.2 Bitki adları: Ayıyla ilişkilendirilen bitkiler var mı? Sarmaşıklar. Zehirli bitkiler. 
Yenilen bitkiler: sarımsak, melekotu, küsküt. 
Ağaçlar ve çalılar:
 
ladin, köknar, çam, karaçam, huş, kızılağaç, kavak. 
2.3 Sözlü hikâyeler ve efsaneler. 
Sözlü  hikâyeler:  Bilge  Kral  Süleyman  ve  Anka  hakkında.  Kafası  kesildikten  sonra 
kafasını alıp giden adam veya aziz hakkında. Ölümsüzlük suyuna ulaşma hakkında. Yarasa ve 
onun  kuşların  kralı  kartalı  ve  hayvanların  kralı  aslanı  kral  tanımaması  hakkında.  Kuşların 
krallarını seçmeleri ve yarasanın kartala galip gelmesi hakkında. Salla veya gemiyle tufandan 
kurtulan kişiyle ilgili  efsane, geminin  hangi  dağın üzerinde durduğuna dair  hikâye. Kavmin 
atası ve annenin yuttuğu dolu tanesi, kar tanesi, su damlası, avare bir adamın tükürüğüyle ilk 
insan doğması efsanesi. 
Ateşin bulunmasıyla ilgili hikâye. Dilenci kılığında yardım isteyen aziz, son kırıntıları 
paylaşan  fakir  dulla  ilgili  hikâyeler.  Dünyanın  ve  ilk  insanın;  atın,  devenin,  ineğin,  keçinin 
yaratılışıyla ilgili hikâyeler. Halkı sıkıntılardan kurtaracak ilahî bir şahsiyeti beklemeyle ilgili 
hikâyeler. 
Han veya kardeşlerin bir bahadırı ziyafete davet etmeleri ve çadırın girişine önceden 
çukur kazmaları, sonra da halıya sarmalarıyla ilgili masal. 
Bölgeye  yerleşen  veya  hükümdarlığa  seçilen  üç  kardeşle  ilgili  hikâyeler.  Evrenin 
hâkimi kim olacak diye mücadele eden üç tanrıyla ilgili hikâyeler. 

40 
 
2.  Ruhlarla  ilgili  inançlar:  Yerleşim  ruhlarıyla  ev  ruhları  farklı  mı?  Nasıl 
adlandırılıyorlar?  Orman,  su  ve  dağ  tepelerinde  bulunan  ruhlar.  Tek  gözlü  şeytanla  ilgili 
inanç var mı?  
İneklerin  sütlerini  içen,  kadınların  memelerin  emen,  ölüleri  yiyen  varlıklar;  dişi  ve 
erkek yamyamlarla ilgili inançlar. Yıkanmak için göl üzerinde kuğu kılığında uçan bakirelerle 
ilgili inançlar. 
3.  Hastalıklar,  ruh  ve  ölüm  hakkında  inançlar.  Sıtma  nasıl  adlandırılıyor?  Bu 
kelimenin sesteşleri var mıdır? Bu hastalıkla ilgili inançlar nelerdir? 
Ruhla  ilgili  düşünceler.  İnsanda  iki  ruhun  olduğuna  dair  inançlar.  Ruhun  kuş  veya 
kelebek suretinde oluşuna ilişkin inançlar. Ruhun uykuda tenden ayrıldığı ve dolaştığına dair 
inançlar. 
4. Dinlik Törenler 
Kurban: Kendi içinde ikiye bölünüyor mu? 1. umumi ve 2. şahsi. Şahsi olan da kendi 
içinde mecburi olan (yılın belirli zamanında ve belirli sayıda ) ve olmayan (belirsiz zamanda) 
diye  ikiye  ayrılıyor  mu?  Mecburi  olmayanlar  da  kendi  içinde  a)  hastalık,  b)  hırsızlık,  c) 
çocukların  ölümü,  ç)  [Muhtelif]  sebeplerle:  aile  mutluluğu  veya  kurban  edenin  tanrılara 
samimiyetini göstermek için yapılanlar şeklinde ayrılıyor mu? 
İnancın hâlâ korunduğu yerlerde ateşe ve suya kurban verme. 
Aul halkının tamamının evlerin etrafında bağırarak koşturmaları, ellerindeki sopaları 
duvarlara vurmaları ve yerleri kırbaçlamalarına dayanan şeytanı kovma merasimi var mı? 
Bazı günlerde evden bir şeyler vermenin veya çalışmanın günah olduğuna inanılıyor 
mu? Bun uyulmazsa cezası nedir? 
Halk takvimi. Özel günlerle ilgili inançlar. Haftanın günlerinin adları. Tarımla ilgili 
inançlar; ilkbaharda toprağın sürülmesine ve hasatın kaldırılmasına dair inançlar var mıdır? 
Gök gürültüsüyle ilgili törenler nelerdir? Şimşekle ölen birisini hayata döndürmeye çalışma. 
Şimşeğin öldürdüğü biri için cenaze töreni. Şimşeğin öldürdüğü hayvanlar için ne yapılıyor. 
Ay  tutulması  sırasındaki  törenler.Tutulma  sırasında  gürültü  etmek,  davul  çalmak, 
kürekleri  vurmak,  bağırmak;  kızılımsı  renklerdeki  köpekleri  kışkırtmak,  kızdırmak  v.b.  Bu 
törenle ilgili efsaneler korunmuş mu? 
Doğumla ilgili törenler. Bebeğin yıkanması, göbek bağının kesilmesi. Özel bir kesede 
göbek  bağı  annelerce  saklanıyor  mu?  Ebeyi  nasıl  adlandırıyorlar?  Aulda  ebenin  saygınlığı 
var mı? 

41 
 
Kardeşlik  andı  içme  törenleri.  Yemin.  Yemin  nasıl  ediliyor?  Kardeşlik  yeminini 
bozanın cezası nedir ve kim tarafından cezalandırılır? 
Hayvanlar  satılırken  yapılan  törenler.  Hayvanlar  yakalanırken  yapılan  törenler. 
Hayvanların  gizli  isimleri.  Avın  iyi  geçmesi,  silahların  keskin  nişan  alması  için  alınan 
tedbirler.  Öldürülen  hayvanın  önünde  yapılan  danslar,  törenler.  Çobanların,  kurtlardan  ve 
kötü durumlardan korunmasını sağlayan kaideler, törenler. 
Çocuk  oyunları.  Annelerin  çocuklar  için  söyledikleri  çocuk  şarkıları.  Yağmur, 
çiçekler, böcekler, salyangoz vb. hakkında söylenen tekerlemeler. 
Halklar,  kavimler,  soyadlarıyla  ilgili  tekerlemeler,  sözler.  Bilmeceler:  gökyüzü, 
Güneş, Ay, yıldızlar, şimşek, ateş, ölüm, kartal, ayı vb. Parmakların adları. 
Yukarıda  verilen  ve  SMOMPK’nin  ilk  sayısındaki  Kafkas  Yöreleri  ve  Halkları 
Hakkında  Materyal  Toplama  Kılavuzu  ve  SMOMPK’nin  ikinci  sayısındaki  Efsane,  Destan, 
Hurafe ve Törenlerin İncelenmesine İlişkin Birkaç Soru adlı yazılar daha sonra derginin 1900 
tarihli 27. sayısında tekrar neşredilmiştir. 
Materyal  toplanmasıyla  ilgili  27.  sayıda  verilen  yazı,  Kafkas Yöreleriyle  İlgili  Okrug 
Yönetimine Öğretmenler ve Okullardaki Öbür Görevliler Tarafından Materyal Toplanması
13
 
adını  taşır.  Başlığın  altında  da  “Kafkas  Eğitim  Okrugu  Mütevelli  Heyetinin  14  Mart  1880 
tarihli  ve  1345  numaralı  genelgesi”  ibaresi  yer  almaktadır.  Yazıda  materyallerin 
derlenmesiyle  ilgili  kılavuzdan  önce  bir  giriş  kısmı  vardır.  Yazının  sonuna  “  Şartların 
gerektirmesiyle  ‘Sbornik  Materialov’un  ilk  sayısından  alınarak  yeniden  basılmıştır.”  kaydı 
düşülmüştür. 
Yazının  giriş  kısmında  SMOMPK’nin  ilk  sayısında  olduğu  gibi  yine,  materyallerin 
derlenmesinin  öğretmenlerin  maneviyatlarının  kuvvetlendirilmesi  ve  bölgeyle  ilgili  önemli 
verilerin  toplanması  gibi  amaçlara  hizmet  edeceğinden  söz  edilmektedir.  Ancak  27.  sayıda 
verilen  yazının  asıl  önemle  üzerinde  durduğu  ise  materyallerin  gerektiği  biçimde 
toplanmasıdır.  
Materyallerin  toplanmasında  bazı  zorluklar  yaşanmaktadır.  Bu  sebeple  derleyicilerin 
konularını  sınırlandırmaları  tavsiye  edilmektedir.  Derleme  yapanlar  isterlerse  yeni  sorular 
oluşturabilir  ve  bu  çerçevede  materyal  derleyebilirler.  Ancak  derledikleri  bilgilerin 
doğruluğunu,  kesinliğini  ve  tarafsızlığını  azami  ölçüde  sağlamalıdırlar.  Bilgileri  iyi  bir 
biçimde  sunmalı  ve  anlattıkları  yörenin  sınırlarını  iyi  tespit  etmelidirler.  Materyallerin 
yayınlanması yukarıda sayılan şartları taşımalarına bağlanmaktadır. 
                                                 
13
  
SMOMPK, İsimsiz, Ek: s. 1-24., sayı 27, Tiflis 1907. 

42 
 
Giriş  yazısından  yine  birinci  sayıda  olduğu  gibi  kütüphanelerde  bulundurulması 
gereken 36 eserlik bibliyografya verilmektedir. Daha sonra kılavuza geçilmektedir. 27. sayıda 
verilen  kılavuz  Kafkas  Yörelerinin  Araştırılması  İçin  Gerekli  Bilgiler  Kılavuzu  adını 
taşımaktadır.  Yazının  4.  sayfasında  düşülen  dipnotta  kılavuzun  hazırlanmasında  N.  K. 
Zeydlits,  L.  P.  Zagurskiy,  O.  O.  Pençinskiy,  Ye.  G.  Veydenbaum,  S.  N.  Streletskiy,  L.  L. 
Markov, A. P. Berje vd. düşünceleri ve eklemeleri dikkate alındığından söz edilmektedir. 
1900  tarihli  27.  sayıda,  SMOMPK’nin  ikinci  sayısında  verilen  ve  Efsane,  Destan, 
Hurafe  ve  Törenlerin  İncelenmesine  İlişkin  Birkaç  Soru  adlı  yazı  yine  aynı  adla  tekrar 
yayımlanmıştır. Bu yazıda, daha önce belirttiğimiz gibi derlenecek halk bilimi materyallerinin 
hangi sorulara karşılık geleceği ayrıntılı bir biçimde anlatılmaktadır. Yazının başlığıyla ilgili 
düşülen  dipnotta  “Bu  sorular,  Rus  İmparatorluğu  Coğrafya  Derneği  üyesi  G.  N.  Potanin 
tarafından  yukarıda  verilen  kılavuza  ek  olarak  teklif  edilmektedir.”  kaydı  düşülmüştür.  27. 
sayıdaki  yazıda  ilkinden  farklı  olarak  bazı  ibarelerle  ne  kastedildiğine  ilişkin  dipnotlarla 
açıklamalar  yapılmıştır.  Yazının  sonunda  “  ‘Sbornik  Materailov’un  ikinci  sayısından  tekrar 
basılmıştır.” kaydı düşülmüştür.