ŞAHİN ƏHMƏdov


Озонун эятирилмиш галынлыьы, йерцстц юлчцляр



Yüklə 6,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə13/107
tarix30.09.2023
ölçüsü6,54 Mb.
#151124
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   107
Mühəndis-ekologiyası

Озонун эятирилмиш галынлыьы, йерцстц юлчцляр 
(1 –ъи сятр), пейк мцшащидяляри (2 –ъи сятр)
Ен даиряси 
20
0
ъ 15
0
10

5
0
ъ 
0

5
0
ш 
10
0
15
0
20

 
 
 
Х мм 
Х мм

3,06 

2,93 
2,50 
2,81 
2,65 
2,84 
2,55 
2,75 

2,64 
2,61 
2,59 

2,61 
2,73 
2,58 
Ен даиряси 
25
0
30
0
35

40
0
45

50
0
55
0
60
0
65

 
 
Х мм 
Х мм
2,75 
2,62 
2,87 
2,68 
3,25 
2,85 
3,32 
3,14 
3,45 
3,47 
3,62 
3,56 
3,70 
3,66 
3,50 
3,90 


Бу асылылыглардан башга озонун мигдарынын мцхтялиф 
метеороложи кямиййятляр вя атмосфер тязащцрляри иля дя 
ялагяси вардыр. Мясялян, Добсон илк дяфя олараг озонун 
мигдары иля щава кцтляляринин нювляри арасында ялагя 
эюрмцшдцр: арктик щава кцтляляриня озонун йцксяк мигдары, 
тропик щава кцтляляриня ися аз мигдары уйьун эялир. 
Тропосферин мцхтялиф сявиййяляриндя (3,6 вя 9 км) Х иля 
температур арасындакы коррелйасийа ямсалы мцтляг гиймятъя 
йцксякдир: март-октйабр айларында (Воейковада) бу 
гиймятляр уйьун олараг –0,75, -0,74 вя –0,75 –дир. 
Стратосфердя ися бу ялагя дцздцр. Мясялян, Воейковада 
ийул-октйабрда 12,15 вя 20 км щцндцрлцкдя бу ямсаллар 0,3 
вя 0,6 гиймятляри арасындадыр. 


37 
Озонун эятирилмиш галынлыьы иля Х тязйиг п арасында йахшы 
якс ялагя вардыр (апрел вя май айларында 12,15 вя 20 км 
щцндцрлцкдя коррелйасийа ямсаллары уйьун олараг –0,78, -
0,84 вя –0,79 –дур). Х иля тропопаузанын щцндцрлцйц 
арасындакы ялагя ися –0,79 –а йахындыр. 
Тябиятин беля бир ганунауйьунлуьу да вардыр ки, йазда 
озон даща чох олур. Гырх ил яввял щавада озонун 
мигдарынын нормадан ашаьы олмасы гейд едиляркян онун бир 
йеря топланмасынын пейкляр васитясиля систематик мцшащидяси 
тязяъя башланмышды. Щямин мцшащидяляр нятиъясиндя щаванын 
тяркибиндя дяйишикликлярин эетдийи мялум олду. Буну да 
стратосферин азот оксидляри иля чирклянмясиндя эюрдцляр. Бу 
оксидлярин йаранмасына ися щавада кечирилян атом сынаглары 
сябяб олур. Беля сынаглар гадаьан олундугдан сонра озон 
йенидян чохалмаьа башлады. Бяшяриййят бир даща ямин олду 
ки, тябиятин тябии механизминин фяалиййятиня мане олмаг ня 
гядяр тящлцкялидир. Юзц дя атом вя нцвя силащы васитяси иля. 
Пейклярдян апарылан мцшащидяляр Антарктида цзяриндя 
атмосфердя озонун эетдикъя азалдыьыны эюстярир. Озон 
дялийинин сярщядди эенишлянир. Щал-щазырда 5 милйон квадрат 
километр сащяни ящатя едир. Бязи йерлярдя гитянин юз 
яразисиндян кянара чыхмышдыр. 
Озон дялийи екваториал сащядя йаранарса, онун биоложи 
еффекти аьласыьмаз нятиъяляр веря биляр. Щяр шейдян яввял 
ъанлы организмлярин вязиййяти писляшяр. Эцняш радиасийасынын 
дозасынын чохалмасы ящали арасында мцхтялиф хястяликлярин 
йайылмасына эятириб чыхара биляр. Бцтцн биткиляр йени – гейри-
ади шяраитя дцшяр. Антарктидада вязиййят башгадыр. Бу «буз 
гцббясиня» Эцняш шцалары маили шякилдя дцшцр, санки 
тохунараг кечир. Она эюря дя ора аз тящлцкялидир. Щям дя 
оранын ящалиси аздыр. Йалныз елми стансийаларын ишчиляриндян 
ибарятдир. Озон дялийи юзц дя илдя бир ай – октйабр айында 


38 
ямяля эялир. Онун сярщядди эетдикъя Австралийа, Ъянуби 
Америкайа, Африкайа доьру узаныр. 
1986 –ъы ил декабр айында Телбурн йахынлыьында 
атмосферин тядгиги департаментиндя метеорологларын вя 
эеофизиклярин бейнялхалг семинары кечирилди. Атмосфердя 
йаранан бу гейри-ади щадисянин сябяби щаггында цч 
аьлабатан фикир вардыр. Щямин фикрин мцяллифляриндян бири 
«Нимбус –7» пейкинин апардыьы даими мцшащидяляря, 
фотокимйяви щесабламалара, щава кцтлясинин трайекторийасыны 
юйрянмяйя ясасланараг беля щесаб едир ки, бу аномалийайа 
сябяб азот оксидляридир. Эцняш активлийинин артмасы 
нятиъясиндя азот оксидляринин мигдары ъянцб йарымкцрясинин 
орта ен даиряляриндя 30 – 60% артмышдыр. Щямин кцтля 
стратосфердя топланыр, сонра ися гцтбя доьру ахмаьа 
башлайыр. Бурада озонла фотокимйяви реаксийайа эирян 
оксидляр дялийин йаранмасына сябяб олурлар. 
Инсанын тясяррцфат фяалиййяти эет-эедя инкишаф едир. Завод 
вя електрик стансийалары тикилир, йердя вя щавада няглиййат 
артыр, технолоэийа вя гурьуларда кимйяви тяркиблярин мигдары 
чохалыр. Щавада зярярли туллантыларын сайы артыр. Бу 
туллантыларын ичиндя узунюмцрлц компонентляр – фреонлар да 
вардыр. Фреонлар атмосферин йухары тябягясиндя 70 – 80 ил 
гала билир. О, озонла кимйяви реаксийайа эиряряк ону 
парчалайыр. 
Бир чох мцтяхяссисляр тябиятин бу щадисясиндя ясас 
кимйяви механизми йох, динамик механизми эцнащкар 
сайырлар. Онлар атмосфердя дювретмя просесини, озонун 
цмуми щяъмини сахламагла бюлцнмясиндя эюрцрляр. Ъянуб 
йарымкцрясинин стратосфериндя, доьрудан да гышда йцксялян 
ахын вя щава кцтлясинин цфцгя доьру гарышдыьы мцшащидя 
олунур. Орада ахынын тярпянмядийи гейд олунур ки, бу да 
долайы да олса, динамик просесин мювъудлуьуну тясдиг едир. 


39 
Бу щалда озоносфер гцтбцндян озон ахыны башламалы вя 60 – 
70
0
ъ.е. даиряси хяттиндя йыьылмалыдыр. Анъаг беля бир баланс 
йохдур. 
Озонун цмуми мигдары башга ен даиряляриндя дя хейли 
азалмышдыр. 1983 –ъц илдя онун орта иллик мигдары Йер 
кцрясинин щяр йериндя сон 30 илдя апарылан юлчцлярин орта 
гиймятиня нязярян 4% ашаьы дцшмцшдцр. Бу 1982 –ъи илин 
апрелиндя Мехсикада Ел-Чичон вулканынын эцълц пцсэцрмяси 
нятиъясиндя баш вермишдир. Бир илдян сонра тяркибиндя хлор, 
щидроэен вя щидроксил олан бу газлар бцтцн йер атмосфери 
бойунъа сяпялянмишдир. 1984 –ъц илдя озонун мигдары орта 
гиймятиня чатмышдыр. Лакин 1985 –ъи илдян озонун 
мигдарынын гейри-тропик йерлярдя илдя 0,5 – 1,0%, бащар 
вахты ися 2 – 4% азалмасы мцшащидя олунмушдур. Беля 
азалманын сябяби ахыра кими мялум дейил. Лакин дяйишмянин 
йаваш 
сцрятля 
эетмяси 
атмосферя 
атылан 
щалоэен 
карбощидроэенлярин 
артмасы 
вя 
стратосфердя 
хлор 
бирляшмяляринин олмасы иля баьлыдыр. 
Озонун стратосфердя азалмасы иля йанашы, онун Йерин 
ашаьы тропосфериндя йяни йер сятщиндя 1 – 1,5 км 
щцндцрлцкдяки мигдарынын артмасы мцшащидя олунуб.

Yüklə 6,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   107




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin