ŞAHİN ƏHMƏdov



Yüklə 6,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə11/107
tarix30.09.2023
ölçüsü6,54 Mb.
#151124
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   107
Mühəndis-ekologiyası

Тябии газ
 
Сянайе газы
 
Карбон газы (ЪО
2
)
7*10
10
тон/илдя
1,5*10
10
тон/илдя
Дям газы (ЪО)
2,0*10
8
Кцкцрд газы (СО
2
)
1,4*10
8
7,3*10
7
Азот (Н
2
)
1,4*10
9
1,5*10
7
Озон (О
3
)
2,0*10
9
ъцзи
Ъядвял 2.2 –дя бязи щава чиркляндириъиляри щаггында мялумат верилмишдир. 
Ъядвял 
2
.

Даща чох йайылмыш щава чиркляндириъиляри
Чиркляндириъиляр 
Мянбяйи 
Тясири 
1.Алдещидляр 
Гызма вахты пий вя 
йаьларын 
парчаланмасы, 
автомобиллярдян 
чыхан ишлянмиш газлар, 
эцбря 
веряркян 
вя 
партлайыш 
заманы 
йаранан 
кимйяви 
просес 
Няфяс 
йолларыны 
гыъыгландырырлар. 
2.Амиак 
Эцбря веряркян вя 
партлайыш 
заманы 
йаранан 
кимйяви 
просесляр 
Няфяс 
йолларынын 
илтищабына 
вя 
сятялъямя сябяб олур. 


26 
3.Арсенляр 
Метал вя туршуларын 
истещсалы 
Гырмызы 
ган 
зярряъиклярини даьыдыр, 
бюйрякляри зядяляйир 
4.Дям газы 
Автомобиллярдян 
чыхан ишлянмиш газлар, 
кюмцрцн йандырылмасы 
Гандакы 
оксиэенин 
мигдарына тясир едир 
5.Хлор 
Аьартма просесляри 
Эюзцн 
гишалы 
тябягясини вя няфяс 
йолларыны зядяляйир 
6.Сианлы 
щидроэен 
Домна 
собалары, 
металурэийа 
Ясяб щцъейряляри иля 
гаршылыглы 
ялагядя 
олур, эюрмяйя тясир 
едир 
7.Фторлу 
щидроэен 
Нефт 
тямизлямя, 
алцминицм истещсалы 
Щязм 
ъищазыны 
гыъыгландырыр 
8.Кцкцрдлц 
щидроэен 
Нефт тямизлямя 
Цряк буланмасы, эюз 
вя 
боьазын 
гыъыгланмасы 
9.Кцкцрд газы 
Кюмцрцн вя нефтин 
йандырылмасы 
Дюш 
гяфясинин 
сыхылмасы, баш аьрысы вя 
цряк буланмасы 
10.Щис,тцстц вя 
кцл щиссяъикляри 
Бцтцн сянайе 
Ъийярляри 
зядяляйир, 
эюз вя няфяс йолларыны 
гыъыгландырыр 
 
 
2.4. Aerozol və ozon atmosferdə.
Атмосфердя даима мцяййян мигдарда щиссяъикляр 
мювъуддур ки, бунлар мцхтялиф юлчцлц вя мцхтялиф кимйяви 
тяркибли олурлар. Узун мцддят щавада асылмыш вязиййятдя 
галан бу щиссяъикляр шагули вя цфцги щава ахынлары васитясиля 
узаг мясафяляря йайылыр. Беля щиссяъикляр а е р о з о л адланыр. 


27 
Бу щиссяъиклярин атмосфердя цмуми кцтляси мин тонларла 
щесабланыр. Отураъаьы 1 см
2
олан тропосфер сцтунунда (0-10 
километр) 10
8
– 10
9
–а кими аерозол щиссяъийи топланмышдыр. 
Атмосферин мцхтялиф гатларынын бир чох физики вя оптики 
хассяляри аерозол щиссяъикляринин мювъудлуьу иля мцяййян 
олунур. 
Ямяля 
эялмяляриня, 
физики-кимйяви 
хассяляриня 
вя 
юлчцляриня эюря аерозоллар мцхтялиф олурлар. Тядгигат 
мясяляляриндян асылы олараг онларын бу вя йа диэяр 
яламятляриня эюря синифляря вя йа груплара айырырлар. 
Ямяля эялмясиндян асылы олараг аерозоллар космик вя Йер 
мяншяли олурлар. Тропосфер аерозолларынын чох щиссяси Йер 
мяншялидир. Онлары юз нювбясиндя ямяля эялмя мянбяляриня 
вя йа просесляриня эюря дя айырмаг олар. Ямяля эялмя 
просесляриня уйьун олараг аерозолларын цч групуну 
фяргляндирирляр: парчаланмыш (ясасян бярк щиссяъикляр), 
конденсасийа нятиъясиндя ямяля эялян (сянайе тцстцсц, 
булудлар), гарышыг. Диэяр тяряфдян чохлу сайда щиссяъикляр 
цзвц тябиятя маликдир (микроорганизмляр, биткилярин тозлары, 
цзвц маддялярин парчаланма мящсуллары). 
Аерозоллары ямяля эятирян маддялярин дюрд групуну 
эюстярмяк олар: сулфатлар (орта щесабла 30%), су (орта 
щесабла 30%), цзвц бирляшмяляр (орта щесабла 30%), щис (орта 
щесабла 10%). 
Сулфатлар 
аерозолун 
кимйяви 
ъящятдян 
ян 
актив 
компонентидир, Онлар щавадакы рцтубяти удараг мящлул 
дамъыларыны ямяля эятирирляр. Щаванын нямлийи 60 – 70% -я 
чатанда онларын артымы башлайыр вя щаванын тутгунлуьу 
йараныр. Бу ъцр аерозол тутгунлуьу Йердян космоса якс 
олунан Эцняш енержисинин мцяййян иткисиня сябяб олур. 
Аерозол щиссяъикляринин юлчцсц оптик просесляр нюгтейи-
нязяринъя ясас вя дяйишэян параметрдир. Ян кичик щиссяъикляр 
(радиусу 
1
,
0

r
мкм) Айткен щиссяъикляри адланыр. Бюйцк 
юлчцлц щиссяъикляр ири (радиусу 
r
0,1 –дян 1,0 мкм –я кими) 
вя 
нящянэ 
(радиусу 
1

r
мкм) 
щиссяъикляр 
кими 


28 
груплашдырылыр.Щиссяъиклярин мцхтялиф юлчцдя олмалары онларын 
мцхтялиф атмосфер тязащцрляриндя иштирак етмяляриня сябяб 
олур (шякил 3.2.1). 
Айткен щиссяъикляри атмосферин електрик щадисяляриндя бюйцк 
рол ойнайараг щаванын електрик кечириъилийиня вя диэяр 
електрик хассяляриня эцълц тясир эюстярир. Бир аз бюйцк 
щиссяъикляр эюрцнян ишыг шцасынын сяпилмясиня эятириб чыхарыр. 
Бу сябябдян дя атмосфердяки эюрцнмя (булудсуз вя 
думансыз щавада) онлардан асылы олур. Диэяр щиссяъикляр 
(конденсасийанын актив мяркязляри) булудларын йаранмасына 
сябяб олурлар. 
Нисби рцтубятин артмасы иля ялагядар олараг аерозол 
щиссяъикляринин юлчцляри вя физики хассяляри дяйишир. Сон 
нятиъядя онлар булуд, думан дамъылары вя буз щиссяъикляри 
ямяля эятирир. 
Эюстярмяк лазымдыр ки, планетин бярк вя майе сятщляринин 
механики парчаланмасы нятиъясиндя ямяля эялян мящсуллар 
Шяк.3.2.1 Аерозолларын юлчцляря эюря груплашмасы


29 
кцляк васитяси иля щавайа галдырылыр. Беля щиссяъиклярин юлчцляри 
чох кичикдир. Лакин бу зярряъикляр чох гыса мцддятя (дягигя 
вя саат ярзиндя) йенидян сятщ цзяриня дцшцрляр. 
Тоз щиссяъикляринин кимйяви тяркиби парчаланан материалын 
тябиятиндян асылыдыр. Адятян беля щиссяъикляр кимйяви 
ъящятдян гейри-актив вя эцняш радиасийасыны зяиф удан 
маддялярдян ибарятдир. Онлар няинки иглимя щеч атмосферин 
юзцня дя эцълц тясир эюстяря билмирляр. 
Щавада тоз иля йанашы атмосфер аерозолларынын назик 
дисперсли щиссяъикляри дя вардыр. Онлар атмосфери сых тябягя иля 
ящатя едирляр. Щаванын 1 см
3
–дя 1000 –я йахын беля 
щиссяъикляр вардыр. Бу ъцр тябиятли щиссяъиклярин юлчцляри 
микронун онда бири гядяр олур. Бу «эюзя эюрцнмяз» 
щиссяъиклярин орта сыхлыьы 1 м
3
–дя микрограмларла юлчцлцр. 
Онлар тоз щиссяъикляриндян фяргли олараг атмосферя 
кянардан да дахил олур. Онлары атмосферин юзц ямяля эятирир. 
Бцтцн атмосфер бойунъа фасилясиз олараг газ гарышыгларындан 
щиссяъикляр йараныр. Орта щесабла бцтцн атмосфердя 50 Мт –а 
йахын беля аерозоллар мювъуддур. Онун йаранма сцряти ися 
илдя 5 Мт –а йахынлашыр. 
Диэяр тяряфдян бу аерозолларын кимйяви тяркиби тоз 
щиссяъикляринин тяркибиндян фярглянир. Онларын тяркиби 
кимйяви актив бирляшмялярдян ибарятдир. 
Бяс беля аерозоллар неъя йараныр, инкишаф едир вя мящв 
олурлар? Торпаг, биоложи вя сянайе типли газ гарышыглары 
атмосферя дахил олараг эцняш шцаларынын тясириня мяруз галыр. 
Нятиъядя зянъирвари реаксийалар ямяля эялир. Бу сябябдян дя 
аерозолу ямяля эятирян бирляшмялярин бухарлары йараныр. Беля 
бухарлар бярк вя майе щиссяъикляринин йаранмасына сябяб 
олур. 
Диэяр тяряфдян щавада мювъуд олан су бухарлары фасилясиз 
олараг аз мигдарда кластер адланан кичик щиссяъикляр 
йарадыр. Онлар аерозол ямяля эятирян бирляшмяляри тутараг 
онларын 
щесабына 
артыр. 
Артан 
бу 
ъцр 
кластерляр 
«микродисперс» 
гурулушлу 
аерозоллара 
чеврилир. 
Бу 
аерозолларын юлчцсц микроннун миндя бириндян йцздя бириня 


30 
гядяр дяйишир. Гыса юмрц олан бу щиссяъиклярин чох щиссяси ири 
щиссяъикляря йапышараг бир нечя дягигядян сонра мящв олур. 
Мящв олмайан щиссяъиклярин юлчцляри эет-эедя артыр. Онлар 
юлчцляри 0,02 – 0,7 мкм олан субмикрон аерозоллара чеврилир. 
Субмикрон аерозоллар артыг атмосфердя бир нечя сутка вя 
даща артыг йашайа билирляр. Кцляйин кюмяйи иля онлар 
атмосфердя бир нечя йцз километр йол эедир. 
Беляликля «субмикрон» аерозолларын вязиййяти иглим шяраити 
иля тяйин олунур. Беля шяраитя биткилярин ъоьрафи пайланмасыны, 
инсанларын истещсал фяалиййятинин характерини мисал эятирмяк 
олар. «Субмикрон» аерозоллары тоз щиссяъикляри, булуд, 
думан дамъылары вя биткиляр тутуб сахлайырлар. Бу 
механизмляр аерозолларын атмосфердя йашама мцддятини 
азалдыр. 
Йандырылан 
йанаъаьын 
мигдарынын 
кяскин 
артмасы 
аерозоллардакы вя йаьынтылардакы сулфатларын мигдарыны 
артырыр. Кцкцрд вя бир гядяр азот туршулары иля зянэин олан 
«турш» йаьышлар бцтцн ъанлылар цчцн, илк нювбядя ися мешяляр 
цчцн мящведиъи олур. Авропада мешялярин кцтляви шякилдя 
мящв едилмяси артыг тящлцкяли характер дашыйыр. 
Юлчцляри 3 – 5 нанометр олан щис зярряъикляри шяклиндя 
атмосфердя ямяля эялян кристал карбон, кимйяви ъящятдян 
чох да актив дейилдир. Онун иглимя тясири башга ъцрдцр. 
Ямяля эялян мцхтялиф тябиятли щис зярряъикляри йа лопа 
шяклиндя бир йеря йыьылыр вя йа сулфат карбощидроэен вя 
тозларын «субмикрон» зярряъикляри тяряфиндян тутулуб, бир 
нечя саатдан, вя йахуд бир нечя щяфтядян сонра атмосфердян 
мяхариъ 
олурлар. 
Бу 
сябябдян 
аерозолун 
карбон 
компоненти сулфатлар кими кцляк васитяси иля бюйцк 
мясафяляря йайылыр вя стратосферя дахил олур. О, Йер кцряси 
бойунъа йайылмышдыр. Ону ясасян мешя вя чюл йаньынлары, 
оъаг галанмасы вя автомобилляр йарадыр. Мцяййян дяряъядя 
о инсан фяалиййятинин мящсулудур вя инсанын иглимя тясирини 
йарадыр. 
Щисин щавада хцсуси чякиси чох дяйишэяндир (тямиз 
районларда 1 мкг/м
3
–дян эцълц тутгун районларда 10-30 


31 
мкг/м3-я кимидир). Бу, атмосфердя щисин орта глобал 
мигдарынын 1 Мт –а йахын гиймятиня уйьундур. 
Щис даща чох булудлара тясир едир. Яэяр щис йохдурса, 
галын булудлар аь рянэя малик олуб цзяриня дцшян эцняш 
ишыьыны тамамиля космоса якс етдирир. Яэяр щавада аз да 
олса щис варса онда булудларын рянэи боза чалараг онларын 
яксетмя габилиййятинин 10% -я гядяр азалдыр. Бир сюзля 
булудларын вязиййяти дяйишир, атмосфер ися ялавя олараг гызыр. 
Аерозолун щис компоненти йер сятщинин мцяййян 
щиссясини юртян гар вя бузларын да енержи режиминя тясир едир. 
Инсан фяалиййяти аерозолларын мцхтялиф компонентляринин 
балансына эцълц тясир едир. Сулфатлар вя цзвц бирляшмяляр цчцн 
ямяля эялян аерозолларын 3/4 щиссяси тябии амиллярин цзяриня 
дцшцр. Тябии аерозоллар кейфиййятъя инсан фяалиййяти 
нятиъясиндя ямяля эялян аерозоллардан фярглянир. 
Озон адланан цчатомлу оксиэен (О
3
) юзцнцн аз 
мигдарда 
олмасына 
бахмайараг 
атмосферин 
йухары 
гатларында (стратосфер вя мезосфер) баш верян физики 
просеслярдя бюйцк рол ойнайыр. Озон йер сятщиндян 70 км 
щцндцрлцйя гядяр олан тябягядя мювъуддур. Лакин онун 
ясас мигдары 22 – 55 км тябягядя топланмышдыр. Нормал 
шяраитдя (тязйиг 1013,2 мбар, температур 0
0
Ъ) щаванын 
шагули сцтунунда озонун цмуми мигдары (Х) 1 мм –дян 6 
мм –я кими дяйишир. Х кямиййяти озон тябягясинин эятирилмиш 
галанлыьы вя йа озонун цмуми мигдары адланыр. 
Бу характеристикадан башга диэярляри дя истифадя олунур. 
Озонун сыхлыьыны 

3
адятян мкг/м
3
иля ишаря едирляр (1 
мкг/м
3
= 10
-6
г/м
3
). Озонун парсиал тязйиги П
3
чох вахт 
нанобарларла (1 нбар= 10
-9
бар= 10
-6
мбар) гиймятляндирилир. 
Яэяр 

3
мкг/м
3
–ля, П
3
– нанобарларла ифадя олунурса, онда 
щал тянлийиня ясасян 
T
P
3
3
3
10
7322
,
1




(3.3.1) 
Озонун олдуьу тябягядя температур аз дяйишдийиня эюря, 
П
3
билаваситя 

3
иля дцз мцтянасибдир.


32 
Озонун сыхлыьынын щаванын сыхлыьына олан нисбяти, йяни 



/
3
3
r
P
P
r
3
3
6571
,
1

(3.3.2) 
щарада П – щаванын тязйигидир. Озонун тязйиги П
3
вя 
сыхлыьы

3
юз максимум гиймятлярини 20 – 26 км 
щцндцрлцкдя алыр. Щаванын тязйиги П щцндцрлцк бойу 
азалдыьына 
эюря 
3
r
юз 
максимум 
гиймятини 
П
3
максимумундан йцксякдя, бязян 30 км –дян йуксякдя 
алыр. Озонун 0 – 70 км тябягядяки орта сыхлыьы 90 мкг/м
3

максимум сыхлыьы ися 600 мкг/м
3
–дир. Атмосфердяки 
озонун цмуми мигдары 3,2*10
9
тона чатыр. Йеря эялян бцтцн 
эцняш радиасийасынын 1 % -ни озон удур. 
Озон дальа узунлуьу 0,22
-
дян 0,29 мкм
-
я гядяр олан 
ултрабянювшяйи радиасийаны удур (максимум удулмайа 
уйьун олан дальа узунлуьу 

= 0,255 мкм). Озонун 
спектрин бу сащясиндяки удулма ямсаллары о гядяр бюйцкдцр 
ки, артыг 45
-
50 км йцксякликдя эцняш шцаларынын енержиси 
тамамиля 
удулур. 
Бунун 
нятиъясиндя 
эюстярилян 
щцндцрлцклярдя щаванын температуру сыфыр дяряъяйя гядяр 
артыр. 
Ултрабянювшяйи 
шцалар 
йцксяк 
биоложи 
активлийя 
маликдирляр. Онлар мцхтялиф нювлц бактерийалары юлдцрцр, 
инсанын дярисини гаралдыр, щятта йандырыр да, организмдя Д 
витаминини артырыр ки, бу да рахит хястялийинин гаршысыны алыр. 
Лакин ултрабянювшяйи шцаларын аз мигдары хейирлидир. Яэяр 
озон олмасайды, онда биоложи ъящятдян актив олан 
ултрабянювшяйи шцалар бцтцн биоложи просесляри дяйишяр вя Йер 
цзяриндяки цзвц щяйаты мящв етмиш оларды. 
Озонун йаранмасына сябяб олан физики вя кимйяви 
просесляр мцряккяб тябиятя маликдирляр. Ейни заманда 
атмосфердя озонун йаранма вя мящв олма просесляри баш 
верир. 
Ултрабянювшяйи радиасийанын удулмасы иля ялагядар олараг 
оксиэен молекулу ики атома парчаланыр. 


33 
   
D
O
p
O
h
O
1
3
2




0,122 мкм



0,175 мкм 
(3.3.3) 
   
2
3
3
2
2
O
p
O
p
O
h
O
O








0,24 мкм
(3.3.4)
Бурада 

h
- эцняш енержисинин кванты, 
3
п, 
1
Д –йени 
йаранан атомларын енержи сявиййяляринин ишарясидир. 
Ямяля эялян оксиэен атомлары щяйаъанланмыш олдугларына 
эюря, цч гат тоггушма нятиъясиндя озон йараныр. 
M
O
M
O
O






3
2
(3.3.5) 
щарадакы М – озон молекулунун ямяля эялдийи вахт айрылан 
артыг енержини удан азот вя йа диэяр газын молекулудур. 
Озонун даьылмасы ашаьыдакы реаксийалар нятиъясиндя баш 
верир: 
O
O
h
O




2
3
2
3
2
O
O
O


(3.3.6) 
Мящв олма сцряти температурдан асылы олуб, сонунъунун 
артмасы иля артыр.


34 
Шяк. 3.3.1. Озонун щцндцрлцйя
эюря
пайланмасы
Озон 
25 
км–дян 
йцксякдя 
эюстярилян 
нязяриййяйя 
ясасян 
йараныр. Ашаьы гатлара ися 
озон 
турбулент 
йер-
дяйишмя вя шагул бойунъа 
щярякят нятиъясиндя дахил 
олур.Мцшащидяляр эюстярир 
ки, йер сятщи йахынлыьында 
вя тропосфердя озонун 
сыхлыьы артыр вя юзцнцн 
максимум гиймятини 20 – 
26 км щцндцрлцкдя алыр. 
Бу сявиййядян йухарыда 
озонун сыхлыьы азалмаьа 
башлайыр 
вя 
70 
км 
щцндцрлцкдя 
тамамиля 
сыфра 
бярабяр 
олур. 
Озонозондларын кюмяйи иля алынан гиймятляря ясасян озонун 
сыхлыьынын щцндцрлцкдян асылы олараг пайланмасы шякил 3.3.1 –
дя верилмишдир. 
3.3.1 –ъи ъядвялдя Авропа яразисинин орта ен даиряляриндя 
апарылан юлчцляря ясасян озонун сыхлыьы верилмишдир. Бу 
ъядвяля ясасян озонун сыхлыьынын максимум 
Ъядвял 3.3.1 

Yüklə 6,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   107




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin