ŞAHİN ƏHMƏdov



Yüklə 6,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə7/107
tarix30.09.2023
ölçüsü6,54 Mb.
#151124
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   107
Mühəndis-ekologiyası

 FƏSİL 2. 
 
ATMOSFERƏ ANTROPOGEN TƏSİR. 
2.1. Yer atmosferinin əmələ gəlməsi və inkişafı. 
 
 
Мин илляр бойу инсанлар еля дцшцнцрдцляр ки, атмосфер 
(даща доьрусу щава) маддянин ващид вя бясит формасыдыр. 
Маддянин бу формасы елемент адланан илкин маддяляр 
сырасына дахил едилмишдир. Щесаб едилирди ки, од, су вя торпаг 
иля бирэя щава тябиятдяки бцтцн маддяляри ямяля эятирир. 
Лакин физика елминин бюйцк наилиййятляри щесабына щаванын 
газ гарышыгларындан ибарят олмасы бизя мялумдур. Бу газ 
гарышыьында няинки айры-айры кимйяви елементляр, щятта бу 
елементлярин бирляшмяляри дя иштирак едир. Диэяр тяряфдян 
щавада асылы вязиййятдя мцхтялиф бярк вя майе щиссяъикляри дя 
мювъуддур. Бунлара мисал олараг су дамъыларыны, су 
бухарыны,буз кристалларыны вя с. эюстярмяк олар. Атмосфери 
тяшкил едян газлар тябии вя сцни мяншяли ола билярляр. Ян 
нящайят, вулкан пцсэцрмяляри нятиъясиндя вя ейни заманда 
космосдан да атмосферя тоз щиссяъикляри дахил олур. 
Бу маддялярин атмосферя дахил олмасы мцхтялиф йолларла 
баш верир. Юзцнцн мцасир тяркиб вя хассяляриня малик 
олмамышдан яввял атмосфер узун вя мцхтялиф инкишаф 
мярщяляляри кечмишдир. 
Мцасир Йер атмосфери юз инкишафына 3-4 милйард ил бундан 
яввял, йяни Йер кцрясинин йарандыьы илк эцндян башламышдыр. 
«Атмосфер» сюзц гядим йунан сюзц олуб, «атмос» – бухар 
вя «сфайра» – сфера кими ики сюзцн бирляшмясиндян ямяля 
эялмишдир. 
Эюрясян, Йер кцряси ятрафында атмосферин йаранмасына ня 
сябяб олмуш вя илкин атмосферин тяркибиня щансы газлар дахил 
имиш? Цмумиййятля, бизим планетдя яввялляр щеч бир атмосфер 
олмамышдыр. Ещтимал ки, газ молекуллары планетин истилик 
тясири нятиъясиндя космоса учмушлар. Йер юзцнцн эет-эедя 


13 
мцяййян формасыны алдыгъа атмосфер газлары ямяля эялмяйя 
башлады. Бу газлар илк дяфя Йер сятщинин цстцндя вя алтында 
олан даь сцхурларынын тяркибиндян айрылырды. 
Илк вахтлар Йер кцрясиндя чохлу сайда фяалиййятдя олан 
вулканлар мювъуд иди. Онларын пцсэцрмяси заманы 
атмосферя хейли мигдарда су бухары, тоз, карбон газы вя 
кцкцрд тцстцсц атылырды. 
Лакин бу заман планетин сятщи щяля о гядяр исти иди ки, бу 
газлар бир йеря ъямляшя билмирдиляр. Планетин температуру 
азалдыгъа атмосфердя су артыг няинки газ щалында, щятта 
майе щалында да ямяля эялмяйя башлады. Сонракы сойума 
нятиъясиндя ися артыг эцълц йаьышлар йаьды. 
Щяля дя исти олан Йер сятщиня дцшмцш йаьыш, гайнайараг 
бухар щалында атмосферя гайыдырды. Бу ъцр просес Йер 
сятщинин сойумасыны даща да эцъляндирди. Атмосфердян 
эялян суйун чох щиссяси тязяъя формалашмаьа башлайан 
океанлара тез бир заманда йол тапырды. Буна бахмайараг 
вулкан пцсэцрмяляри атмосфери су бухары иля тямин етмякдя 
давам едирдиляр. Суда асанлыгла щялл олунан карбон газынын 
чох щиссяси йаьышлар васитяси иля атмосфердян йуйулуб апарылыр 
вя Йердяки биоложи просеслярдя иштирак етмяйя башлайырды.
1920 –ъи илдя инэилис биологу вя нязяриййячиси И.Щелден 
мцяййян етди ки, илкин атмосферин тяркиби карбон газындан, 
су бухарындан вя амиакдан (азот бирляшмяси) ибарят иди. Бу 
маддяляр Йердяки дяниз вя су щювзяляриндя илк цзви 
бирляшмялярин йаранмасынын ясасыны тяшкил етмишляр. Бцтцн бу 
маддяляри мцряккяб молекул шяклиндя бирляшдирян кимйяви 
реаксийалар цчцн енержини Эцняшдян эялян ултрабянювшяйи 
шцалар йарадырды. 
Рус алими А.И.Опарин Щелденин бу нятиъялярини тядгиг 
едяряк беля бир фикря эялмишдир ки, илкин атмосферин тяркиби 
азаъыг да олса бу тяркибдян фярглянир. О, беля щесаб едирди 
ки, илкин атмосферин ясас газ компонентляри щидроэен, су 
бухары, амиак вя метан (карбон бирляшмяси, батаглыг 
газынын ейни) олмушдур. 


14 
Йердяки щяйат цчцн ваъиб олан ясас газлардан бири дя 
оксиэендир. Оксиэенин ямяля эялмяси щаггында бир чох 
фярзиййяляр вардыр. Бязи алимляр гейд едирляр ки, оксиэен 
Эцняш ишыьынын су молекуллары иля гаршылыглы тясири нятиъясиндя 
йаранмышдыр. Бу тясир нятиъясиндя су молекуллары щидроэен вя 
оксиэен молекулларына парчаланыр. Диэяр тядгигатчылар ися 
сцбут едирляр ки, оксиэен Йер сятщиндяки битки юртцйцнцн 
маддяляр мцбадиляси нятиъясиндя, йяни фотосинтез нятиъясиндя 
ямяля эялмишдир. 
Беляликля, атмосфер юзцнцн индики вя йахшы юйрянилмиш 
мцасир вязиййятиня щеч дя бирдян-биря наил олмамышдыр. О, 
дюрд ясас, бир нечя икинъи дяряъяли газлардан вя чохлу сайда 
мцхтялиф газ гарышыгларындан ибарятдир. 
Бу газ гарышыгларына су бухары, озон, щидроэен, амиак, 
дям газы, кцкцрд газы, тоз, мцхтялиф дузлар вя с. аиддир. 
Айдын эюрцнцр ки, мцасир атмосферин газ тяркиби илкин 
атмосферин газ тяркибиндян ясаслы сурятдя фярглянир. 

Yüklə 6,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   107




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin