ŞAHİN ƏHMƏdov


 Atmosferin təbii və antropogen çirklənməsi



Yüklə 6,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə10/107
tarix30.09.2023
ölçüsü6,54 Mb.
#151124
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   107
Mühəndis-ekologiyası

 
2.3. Atmosferin təbii və antropogen çirklənməsi. 
 
 
Атмосфер 
чиркляндириъилярини 
тябии 
вя 
сцни 
(антропоэен) мянбяляриня эюря ики група айырырлар. 
Атмосферин тябии чирклянмяси вулканларын пцсэцрмяси, даь 
сцхурларынын ашынмасы, тозанаьын, мешя йаньынларынын, 
илдырымын 
йаранмасы, 
дяниз 
дузларынын 
галдырылмасы 
нятиъясиндя йараныр. 
Атмосферин сцни чирклянмяси башлыъа олараг шящяр вя 
сянайе районлары цчцн характерикдир. Шящяр вя шящяр ятрафы 
районларда чохлу сянайе мцяссисяляри, автоняглиййат вя 
гыздырыъы системляр вардыр ки, онлар атмосфери чиркляндириб 
иглимя мянфи тясир эюстярирляр. 


22 
Узун мцддят шящярлярдя щаванын чирклянмяси гыздырыъы 
системлярдя карбонун йандырылмасы иля ялагяляндирилирди ки, 
бунун нятиъясиндя дя атмосферя кцлли мигдарда тцстц, кцл вя 
кцкцрд 
газы 
(СО
2

атылырды. 
Щал-щазырда 
атмосфери 
чиркляндирян 
мянбялярдян 
сянайе 
мцяссисялярини 
вя 
автомобил няглиййатыны юн плана чякирляр. Щятта бязи 
юлкялярдя 
атмосферин 
чирклянмясиндя 
автомобил 
няглиййатынын ролу сянайе мцяссисяляриндян бюйцкдцр. 
Мясялян, беля юлкялярдян бири АБШ - дыр. Бурада автомобил 
няглиййаты чох эцълц инкишаф етмишдир.
Сянайе, атмосфери зярярли газ туллантылары вя тозларла 
чиркляндирир. Атмосфери чиркляндирян ясас мянбялярдян истилик 
електрик стансийалары, металурэийа, кимйа, нефт емалы, семент 
вя башга заводлары эюстярмяк олар. 
Йанаъаьын нювцндян, сянайе хаммалынын тяркибиндян, 
истещсалын технолоэийасындан вя с. асылы олараг атмосферя 
атылан туллантыларын кимйяви тяркиби мцхтялифдир. Мясялян, 
домна собасындан чыхан газда зящярли дям газы вардыр. 
Алцминиум 
заводларынын 
тцстцсц 
атмосфери 
фторлу 
бирляшмялярля зящярляйир. Каьыз истещсалында атмосферя щис, 
кцкцрд анщидриди, щидроэен сулфити вя пис ий верян 
меркаптонлар атылыр. Сцни лифлярин мясялян, нейлон истещсалы 
заманы токсики карбон сулфити вя пис ийли щидроэен сулфит 
айрылыр. 
Тоза эялдикдя ися, онун чох щиссясини атмосферя истилик 
електрик стансийалары туллайыр. Беля електрик стансийалар ян пис 
нювлц кюмцрля ишляйиб, йанма вахты чохлу щис вя кцкцрд 
бирляшмяляри ямяля эятирир. Орта эцълц електрик стансийалар 
эцн ярзиндя 2000 мин тон ашаьы нювлц кюмцр йандырарса, 
щямин эцн ярзиндя, щавайа 400 тон щис вя 120 тон кцкцрд 
газы йайылыр. Щаванын бу ъцр чирклянмяси зярярли нятиъяляря 
сябяб олур. 
Тоз иля чирклянмянин икинъи ясас мянбяйи семент 
заводларыдыр. Сементи дцзялтмяк цчцн ясас хаммал олараг 
эил вя йа шист иля гарышмыш ящянэдян истифадя олунур. 


23 
Апарылан тядгигатлара эюря автомобиллярдян чыхан 
ишлянмиш газлар, тяркибиндя чохлу компонент олан мцряккяб 
гарышыгдан ибарятдир. Бунлары бир нечя група айырырлар. 
Биринъи група токсиклийи олмайан маддяляр аиддир. 
Бунлардан азоту, оксиэени, щидроэен вя су бухарыны 
эюстярмяк олар. Бу група карбон газыны да ялавя етмяк 
олар. Ишлянмиш газларда онун мигдары инсан саьламлыьы цчцн 
чох да горхулу дейилдир. 
Икинъи група дям газыны (ЪО) аид етмяк олар ки, бу да 
чох зящярли вя мигдаръа чох олур (12% -я кими). 
Цчцнъц групу азот 2 оксид НО, азот 4 оксид НО
2
вя 
даща зящярли олан диэяр азот оксидляри ямяля эятирир. 
Дюрдцнъц груп карбощидроэенлярдян ибарятдир. Бу група 
етилен, 
асетилен, 
метан, 
пропан, 
толуол, 
бензпирен 
(кансероэен) вя с. дахилдир. 
Бешинъи групу алдещидляр, ясасян зящярли формалдещид 
(формалин) вя с. тяшкил едир. 
Нящайят алтынъы групда щиси эюстярмяк олар. 
Ишлянмиш газларын мигдары вя тяркиби бир чох амиллярдян 
асылыдыр; мцщяррикин нювцндян, онун ишлямя режиминдян, 
йанаъаьын нювцндян вя с. Ян аз тулланты автомобилин 
фасилясиз ишлядийи заман, ян чох тулланты ися ону ишя саланда вя 
яйляйяндя ямяля эялир. 
Автомобиллярдян чыхан ишлянмиш газлар мцряккяб тяркибя 
маликдир. Чирклянмянин ясас компонентляри дям газы, азот 
оксидляри, карбощидроэенляр, алдещидляр вя гурьушун 
бирляшмяляридир. Щесабламалар эюстярир ки, бцтцн дцнйадакы 
автомобиллярдян чыхан гурьушунун цмуми туллантысы илдя 
300 мин тондур. 
Атмосфер 
чиркляндириъиляринин 
пайланмасы 
щава 
ахынларынын цфцги вя шагули щярякят истигамятляри иля тяйин 
олунур. 
Цмумиййятля 
атмосфердяки 
чиркляндириъилярин 
мигдары щаванын температурундан, булуд, думан вя 
йаьынтыларын олмасындан асылыдыр. 


24 
Гейд етмяк лазымдыр ки, атмосферин газларла антропоэен 
чирклянмяси кцкцрд газы, дям газы, кимйяви сянайе, тяййаря 
вя автомобиллярдян чыхан ишлянмиш газларла баьлыдыр. Хцсуси 
щалда кюмцрцн вя нефтин йандырылдыьы заман атмосферя илдя 
10
8
тон кцкцрд газы (СО
2
) тулланыр. 
Кцкцрд газы эцндцз вахты оксиэен иля оксидляшяряк 
кцкцрд анщидридини (СО
3
) ямяля эятирир. О да юз нювбясиндя 
су бухары иля бирляшяряк сулфат туршусуну йарадыр (Щ
2
СО
4
). 
Мигдаръа вя ящямиййятъя даща ясас олан чиркляндириъи 
газлардан 
дям 
газыны 
эюстярмяк 
олар. 
Сянайе 
районларындан кянарда океанлар цзяриндя дям газынын 
мигдары 0,04 – 0,10 мг/м
3
–дир. Материкляр цзяриндя бу 
гиймят бир гядяр чохдур. Эцман едилир ки, океан да 
сянайенин вердийи гядяр ЪО йарадыр. Лакин онун ямяля 
эялмяси мялум дейил. Мцтяхяссислярин щесабламаларына эюря 
дям газынын цмуми орта мигдары нормал щалда 0,12 см –
дир. 
Йухары тропосфердя дям газынын мигдары хейли азалыр. 
Стратосфердя ися ашаьыдакы 
2
CO
H
OH
CO



реаксийа нятиъясиндя 1см
3
–дя 1 санийя ярзиндя 5*10
5
ЪО 
молекулу парчаланыр. 
Чиркляндириъи газлар арасында ЪО
2
да юзцнямяхсус йер 
тутур. Онун мигдары 1958-ъи илдян башлайараг илдя 0,2% 
артыр. Йанаъаьын йандырылдыьы заман айрылан карбон газынын 
кцтляси тябиятдяки ЪО
2
–нын ъцзи щиссясини тяшкил едир. 
Атмосфер иля океан арасында ЪО
2
мцбадиляси эедир. 
Бязи тядгигатчылар эюстярир ки, яэяр карбон газынын индики 
артым сцряти галарса онда 2050 –ъи иля кими йер сятщинин 
температуру 
1
0
Ъ 
артаъагдыр. 
Юзц 
дя 
тропосферин 
температуру артаъаг, стратосферинки ися азалаъагдыр. Илк 
бахышда адама еля эялир ки, температурун бу гядяр артмасы 
щеч дя тящлцкяли дейил. Лакин температурун артмасы иля 
бузлаглар ярийяъяк, гцтб бузлагларынын сярщядди тярпяняъяк 
вя бунунла да океан вя дянизлярин сявиййяси он метрляря 


25 
кими галхаъагдыр. Рус алими М.И.Будыконун щесабламасына 
эюря карбон газынын мигдарынын 0,042% -я гядяр артмасы 
бцтцн гцтб бузлагларыны мящв едяъяк, 0,015% -я гядяр 
азалмасы 
ися 
бцтцн 
планетимизин 
бузлашмасы 
иля 
нятиъяляняъякдир. 
Атмосферин тябии вя антропоэен чирклянмясиндя иштирак 
едян газларын юз араларындакы нисбятя бахаг: 

Yüklə 6,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   107




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin