QƏRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

13.3. Atmosferin texnogen radioaktivliyi və əhalinin sağlamlığı 

Keçən əsrdə radiasiya, laboratoriya təsadüfiliyi faktorundan mühitin qlobal ekoloji faktoruna çevrildi.  

Radiasiyanın təbii fondan orqanizmə artıq dozalarla təsiri olduqca müxtəlif olub, bir çox səbəblərdən və ilk 

növbədə şualanmanın dozasından asılıdır (cədvəl 13.1).  

İonlaşdırıcı  şüalanma orqanizmə həm xarici, həm də daxili şüalanma mənbələrindən təsir göstərir. Daxili 

şüalanmada radioaktiv maddələr orqanizmə qida ilə, su ilə, dəri örtüyü vasitəsilə daxil olur. Xarici və daxili 

şüalanma birlikdə də təsir göstərə bilər.  

Müxtəlif növ ionlaşdırıcı radiasiyanın zədələndirici təsiri onların  keçiricilik (yayılma) qabiliyyətindən, 

nəticədə toxumalarda ionlaşmanın sıxlığından asılıdır.  Şüanın keçmə yolu nə  qədər qısa olarsa, ionlaşmanın 

sıxlığı çox olar və onun zədələndirici təsiri də güclü olar.  

İonlaşdırıcı  şüalanmaya orqanizmin reaksiyası udulmuş dozanın miqdarından asılıdır, bu Sİ sistemində 

qreya (Qr) ilə, sistemdən kənar isə radla ifadə olunur.  

İonlaşdırıcı şüalanmanın canlı orqanizmlərdə olan maddələrlə qarşılıqlı təsiri spesifik bioloji təsirə çevrilir, 

bu isə orqanizmin zədələnməsi ilə nəticələnir. Bu prosesdə zədələndirici təsiri şərti olaraq üç mərhələyə ayırmaq 

olar: a) ionlaşdırıcı şüalanmanın ilkin təsiri; b) radiasiyanın hüceyrələrə təsiri; c) radiasiyanın bütün orqanizmə 

təsiri.  

Bu təsirin ilkin həlqəsi – molekulların oyanması və ionlaşması olub, bunun nəticəsində  sərbəst radikallar 

(şüalanmanın bilavasitə təsiri) və ya suyun kimyəvi çevrilməsi (radioliz) başlayır, onun məhsulları isə (radikal                

OH

-1

, hidrogen peroksid – H

2

O

2

 və b.) bioloji sistemin molekulları ilə kimyəvi reaksiyaya girir (şəkil 13.1). 

 

 

189

 

 

Şəkil 13.1. Şüalanmanın dozasından asılı olaraq radiasiya miqdarı və  

variantlarının insan orqanizminə təsiri 

 

İonizasiyanın ilkin prosesləri canlı hüceyrələrdə böyük pozuntular yaratmır. Şüalanmanın zədələyici təsiri, 

görünür ikinci (təkrar) reaksiyası ilə bağlıdır, bu zaman mürəkkəb üzvi molekullar arasında, məsələn, zülallarda 

SH qrupu, DHK-ın azotlu  əsaslarında xromofor qrupu, lipidlərdə doymamış əlaqələr və s. əlaqələr pozulur.  

Hüceyrələrin radiasiyadan zədələnməsi hüceyrə orqanelinin ultrastrukturu pozulur və onunla bağlı olan 

maddələr mübadiləsi dəyişir. Bundan başqa, ionlaşdırıcı radiasiya orqanizmin toxumalarında kompleks toksiki 

məhsulların əmələ gəlməsinə səbəb olur, bu isə radiotoksin adlanan şüa effektini gücləndirir. Onların arasında 

lipidlərin oksidləşmə məhsulları – peroksidlər, epoksidlər, aldehidlər və ketonlar daha aktiv olur. Şüalanmadan 

dərhal sonra lipid radiotoksinləri digər bioloji aktiv maddələrin – xion, xolin və histaminin əmələ  gəlməsinə 

 

190

təkan verir və zülalların parçalanmasını gücləndirir. Üzvlər və toxumaların zədələnməsi morfoloji əlamətlərinə 

görə azalma sırası üzrə  aşağıdakı kimi yerləşir: limfoid üzvlər (limfatik buğum, dalaq, zob vəziləri, digər 

orqanların limfatik toxumaları), ilik, toxumlar, yurumtacıqlar, sümüklər, qığırdaqlar. Parenximatoz orqanlar – 

qaraciyər, böyrəklər, ağciyərlər, tüpürcək vəziləri radioaktivliyə qarşı yüksək davamlı olurlar.  

İonlaşdırıcı şüalanmanın yüksək dozalarda hüceyrələrə zədələndirici təsiri ölümlə nəticələnir.  

Şüalanma xəstəliyi.  

İonlaşdırıcı radiasiyanın yerli təsiri zamanı  şüalanma dozasından asılı olaraq 

müxtəlif dəyişikliklər baş verir.  

Orqanizm xarici bərabər  şüalandıqdan sonra təsir dozasından asılı olaraq çətinliklə sezilə bilən ümumi 

reaksiyadan başlamış  şüalanma xəstəliyinin kəskin formasına qədər zədələnə bilər. 1-10 Qr (100-1000 rad) 

dozasında bərabər  şüalanma zamanı  kəskin  şüalanma xəstəliyi inkişaf edərək  əsasən iliyin (kostnıy mozq) 

zədələnməsi müşahidə olunur. Onun gedişində dörd dövr ayrılır: ilkin reaksiya (qısamüddətli); gizli; xəstəliyin 

qızğın dövrü; bərpa dövrü.  

İlkin reaksiya adətən  şüalanma dozası 0,2Qr (rad)-ı keçdikdə müşahidə olunur. Bu şüalanmadan dərhal 

sonra baş verir, bir saatdan 1-2 sutkaya qədər davam edir. Bu zaman üçün bir qədər həyəcanlanma və baş ağrısı 

səciyyəvidir. Sonra dispepsiya (mədə  fəaliyyətinin pozulması) başlayır. Qan tərəfdən qısamüddətli neytrofil 

leykositoz, limfopeniya müşahidə edilir. Şüalanma xəstəliyinin başlanğıc dövründə  əsəb sisteminin yüksək 

dərəcədə oyanması, arterial təzyiqin və ürək ritminin dəyişməsi baş verir.  

Şüalanmanın gizli dövründə  xəstənin vəziyyəti yaxşılaşır. Latent (gizli) dövrün müddəti  şüalanma 

dozasından asılı olur. Nisbətən aşağı dozalarda (0,25-1Qr-25-100 rad) yüngül funksional reaksiya geniş klinik 

şəkil almır, yəni xəstəliyin üçüncü dövrünə keçmir və xəstəlik ilkin reaksiyanın sönməsi ilə məhdudlaşır. Orta 

dozalarla (1,5-2,5Qr-150-250 rad) şualandıqda latent dövrü 2-2,5 həftə davam edir. Yüksək dozalarda 3-5Qr 

(300-500 rad) 3-10 sutkalıq latent (gizli) dövrdə qan dövranı sistemində dəyişkənlik artır: leykositoz leykope-

niya ilə əvəz olunur, limfopeniya artır, sonra isə trombositopeniya və qan sistemində digər dəyişiklik baş verir. 

Bütün bunlar radioaktivliyə  həssas orqanların (ilik və limfa aparatının) hüceyrələrinin bilavasitə  zədələnməsi 

nəticəsində baş verir.  

Xəstəliyin qızğın dövründə xəstənin vəziyyəti yenidən pisləşir – ümumi zəiflik artır, bədənin temperaturu 

yüksəlir, qanaxma artır, bunun nəticəsində dəridə və selikli qişada qansızma baş verir, ağır vəziyyətlə bu hallar 

ürəkdə və ilikdə də baş verə bilər. Periferik qanda leykosit və trompositlərin miqdarı kəskin azalır.    

Bir sıra endokrin pozuntular və sinir sisteminin funksiyası pozulur. İmmunitet kəskin aşağı düşür, bunun 

nəticəsində yoluxucu xəstəliklər, antoinfeksiya və antointoksikasiya asanlıqla baş verir.  

Klinik vəziyyət dövrünün müddəti bir neçə gündən 2-3 həftəyə kimi davam edir. Ən ağır vəziyyətlərdə 

xəstəliyin gərgin vaxtında xəstə həyatını dəyişir.  

Bərpa olunma dövrundə pozulmuş funksiyalar tədricən normaya düşməyə başlayır. Bədənin temperaturu 

aşağı düşür, qanaxma dayanır, qan dövranı funksiyası bərpa olunur, maddələr mübadiləsi normaya düşür və s.  

Əlverişli vəziyyətdə xəstəlik tam müalicə olunur. Qanın funksiyası tam bərpa olunmadıqda, xəstəlik xroniki 

formaya keçə bilər.  

Yüksək ölüm dozalarında (10 Qr – 1000 rad və yüksək) şüalanma zamanı ölüm yeddinci – onuncu günü baş 

verir. Bu dövrdə intensiv qusma, sonra isə qanlı ishal, bədənin temperaturunun yüksəlməsi, sepsis hadisəsi və 

şüalanma xəstəliyinə tipik olan qanın dəyişməsi baş verir.  

Daha yüksək dozalarda (20-80 Qr) ölüm dördüncü – yeddinci günü baş verir. Bu dövr üçün ağır hemodi-

namik pozuntular, damarların parezi (yüngül iflici), toxumaların parçalanması, ümumi intoksikasiya, hiperazo-

temiya səciyyəvidir.  

80 Qr (8000 rad) dozasında ölüm hətta şüalanma zamanı və ya bir neçə dəqiqədən (və ya saatdan) sonra baş 

verə bilər. Buna beyin qabığının hüceyrələrinin və hipotolumusun nüvəsinin neyronlarının məhv olması səbəb 

olur.  Əsəb (sinir) sisteminin zədələnməsində  əsas rolu ionlaşdırıcı radiasiyasının bilavasitə toxumalara təsiri 

hesab olunur. Görünür, toxumalarda əmələ gələn radiotoksinlər mühüm rol oynayır. 

 

191

XIV FƏSİL 

 

ATMOSFERİN NƏQLİYYAT VƏ 

SƏNAYE TULLANTILARI İLƏ ÇİRKLƏNMƏSİ 

 

14.1. Fotokimyəvi duman (fotokimyəvi smoq) 

Sənaye müəssisələrindən və əsasən avtomobillərdən atmosferə buraxılan azot oksidləri, karbon qazı, kükürd 

qazı, qurğuşun birləşmələri, toz və his havada toplanaraq dumanla birləşir, insana və bütün canlı orqanizmlərə 

öldürücü təsir göstərən «fotokimyəvi duman» və ya «smoq» adlanan qarışıq əmələ gətirir.  

Smoqun  əsas səbəbi avtomobillərin iş zamanı buraxdıqdarı qazlardır. Hazırda dünyada daxili yanacaq 

mühərrikli avtomobillərdə il ərzində 2 mlrd. tondan artıq neft yanacağı  işlədilir. Avtomobil mühərrikləri ilə 

şəhər havasına 25%-dən artıq CO

2

, 65% karbohidrogenlər və 30% azot oksidləri atılır. Yüngül avtomobillər hər 

km-də 10 qrama qədər azot oksidi ayırır. Smoqun tərkibinin ən təhlükəli birləşməsi azot oksidləri sayılır. Azot 

oksidləri – monooksid NO və dioksid NO

2

 bütün yanacaq növlərinin yandırılması zamanı yaranır və insanın 

sağlamlığına xüsusilə təhlükəlidir. Atmosferə buraxılan azot oksidləri tullantılarının əsas mənbəyi daxili yana-

caq mühərrikləri, nəqliyyat, aviasiya, İES-lər, sənayenin metallurgiya və digər sahələri hesab olunur. Əgər 

1967-ci ildə dünyada hər il havaya 53 mln ton azot oksidi ayrılırdısa, 1995-ci ildə bu rəqəm 130 mln ton təşkil 

etmişdir.  

İki cür smoq ayrılır: 

•

 

duman və qaz tullantılarının qarışığı olan sıx duman; 

•

 

yüksək konsentrasiyalı zəhərli qazların və aerozolların yaratdığı örtük. 

1930-cu illərdən başlayaraq ABŞ-ın Los-Anceles şəhəri üzərində ilin isti vaxtlarında «smoq», yəni 70% 

nəmliyi olan duman görünməyə başladı. Bu hadisə «fotokimyəvi duman» adlandırıldı. Belə ki, «smoqun» əmələ 

gəlməsi üçün günəş  şüası lazımdır. Bu şüalar avtomobillərin havaya buraxdığı karbon və azot oksidi 

qarışığından mürəkkəb fotokimyəvi çevrilmələr, maddələr yaradır. Belə maddələr öz zəhərlilik dərəcəsinə görə 

atmosferdə olan digər çirkləndirici maddələrdən dəfələrlə yüksək olur.  

Fotokimyəvi duman pis qoxuya malik olub görünüşü kəskin aşağı salır, adamların gözləri, burun və boğaz 

qişalarını xəstələndirir, boğulma, ağciyər və bronx asma xəstəliyini kəskinləşdirir.  

Fotokimyəvi duman bitkiləri də zədələyir, əvvəlcə yarpaqlar gümüşü və ya mis rəngini alır, sonra isə solur.  

Fotokimyəvi dumanlar metalları korroziyaya uğradır, rezin və sintetik rənglərin çatlamasına səbəb olur, 

paltarı korlayır, nəqliyyatın işinə maneçilik törədir.  

Səhər saatlarında havada çoxlu miqdarda işlənmiş qazlar toplanır, günortaya yaxın fotokimyəvi duman 

əmələ gəlir.  

Günün 2-ci yarısında istiliyin artması  nəticəsində inversiya zəifləyir, «smoq» yuxaryıa doğru qalxır. 

Hazırda dünyanın bir sıra böyük şəhərlərində – Nyu-York, Çikaqo, Boston, Tokio, Milan və başqalarında da 

fotokimyəvi duman əmələ gəlir. Bu əsasən avtomobillərin həddən çox olması ilə bağlıdır. Məs: bütün dünyanın 

yollarında 300 mln-dan artıq avtomobil hərəkət edir. Los-Ancelesin havasını 3,0 mln, Parisin havasını 1 mln-a 

qədər avtomobil çirkləndirir. Belə şəhərlərdə avtomobillərin buraxdığı qazların dərəcəsi 90%-ə qalxır.  

«Smoq» hadisəsi acı nəticələr vermişdir. London şəhərində sıx dumanlar 1948, 52, 56, 57 və 1962-ci illərdə 

qeydə alınmışdır. 1952-ci il dekabrın 5-9 arasında Londonun üzərində dayanan «smoqdan» 4 mindən çox adam 

ölmüşdür. İngiltərə mütəxəssisləri müəyyən etmişlər ki, bu qarışığın tərkibiində bir neçə yüz ton tüstü və sulfat 

anhidridi olmuşdur. Bu səbəbdən 1956-cı ilin yanvarında Nyu-York şəhərinin üzərində 26 saat qalan «smoq» 

nəticəsində 400-ə yaxın adam zəhərlənib ölmüşdür. Zəhərli qazların miqdarı (kükürd anhidridi, azot oksidləri, 

aldehidlər, xlorlu karbohidrogenlər) havada adi haldakından 5-6 dəfə çox olmuşdur.  

Smoqun  ən zərərli komponentlərindən biri də ozon sayılır.  İri  şəhərlərdə smoq əmələ  gələn zaman onun 

təbii konsentrasiyası (1

⋅10

-8

) 10 dəfə və daha çox artır. Ozon burada insanın ağ ciyərlərinə və selikli qişalarına, 

həmçinin bitki örtüyünə mənfi təsir göstərir.  

Fotokimyəvi dumanın  əmələ  gəlməsinin qarşısını almaq üçün atmosferin avtomobil nəqliyyatı  tərəfindən 

çirklənməsinə qarşı aşağıdakı tədbirlər həyata keçirilir: 

•

 

Tullantıların zəhərlilik dərəcəliyinin qiymətləndirilməsi. Hazırda dünyada avtomobillərin havaya 

buraxdığı tullantıların normaya uyğun miqdarı 3 əsas standartla tənzimlənir. 1993-cü ildə təsdiq olunmuş Avro-

pa beynəlxalq standartı bütün Avropa dövlətlərində fəaliyyət göstərir, həm də bütün dünyada etibarlıdır.  

Daha sərt Amerika standartı son vaxtlar nəzarət üsulunu sadələşdirmək üçün onu Avropa standartı ilə 

 

192

birləşdirmək nəzərdə tutulur. Yaponiyada işləyən ən ciddi standart, həmçinin bütün dünyada etibarlıdır.  

Rusiyada hələ indiyə  qədər fəaliyyət göstərən 1978-ci ilin ekoloji təhlükəsizlik standartı dünya 

tələblərindən 15 il geridə qalır.  

•

 

Daxili yanma mühərriklərinin təkmilləşdirilməsi. Bu məqsədlə Avropa və ABŞ-ın qabaqcıl 

firmaları az yanacaq işlədən və havaya az zərərli qaz buraxan yeni avtomobillər buraxır.  

•

 

Avtomobil benzininin keyfiyyətinin artırılması. Bu məqsədlə  tərkibində etil spirti, qurğuşun və 

ətraf mühit üçün zərərli olmayan benzin növləri aşkar edilir. 

•

 

Neytrallaşdırıcılar. Avtomobillərin qaz tullantısı yollarında neytrallaşdırıcılar avtonəqliyyat 

tərəfindən buraxılan toksik maddələrin miqdarını azaldır. Bu sahədə yüksək nailiyyətlər əldə edilmişdir.  

•

 

Dizel yanacağı. Dizel mühərriki benzin mühərrikinə nisbətən 20-30% az yanacaq işlədir. Dizel 

yanacağı ilə işləyən avtomobillərdə işlənmiş qazların zəhərlilik dərəcəsi xeyli az, yəni komponentlərin cəminə 

görə benzin mühərriklərinə nisbətən təxminən üç dəfə az olur.  

•

 

Qazla işləyən avtomobillər. Avtomobillərin qaz yanacağına keçməsi atmosferə kanserogen maddərin 

atılmasını 100 dəfəyə qədər azalmasına şərait yaradır. Neft tullantılarına çəkilən xərc də azalır: hər min ədəd qaz 

balonlu avtomobillər: yük daşıyanlar ildə 12 min ton, taksimator avtomobilləri 6 min ton, sərnişin daşıyan 

avtobuslar  30 min ton neftə qənaət edir.  

Təbii qaz maşınlar üçün əla yanacaq sayılaraq hava ilə yaxşı qarışır, o, mühərrikdə tam yanır, bunun 

nəticəsində işlənmiş qazlarda zərərli maddələrin miqdarı azalır.  

•

 

Elektromobillər havanı çirkləndirmir, qızdırmır, həm də o qədər də səs-küylü deyil.  

•

 

Yanacağın alternativ növləri.  Tədqiqatların nəticələrinə  əsasən avtomobillərdə benzin, qaz deyil, 

ekoloji təmiz yeni yanacaq növləri təklif olunur.  

•

 

Ekoloji vəziyyəti yaxşılaşdırmaq üçün avtomobil hərəkətinin təşkili.  İri  şəhərlərdə  tıxacları 

azaltmaq məqsədilə yeraltı yollar, şaxələnmiş yeraltı tunellər, yerüstü körpülər,  şəhərin girəcəyində iri yük 

maşınları üçün xüsusi terminallar yaradılır, çoxmərtəbəli qarajların, avtomobil estakadalarının tikilməsi tövsiyə 

olunur.  

 

14.2. Turş yağışların ətraf mühitə təsiri  

Atmosferin kükürd və azot turşuları ilə çirklənərək yağıntı (yağış, duman, qar) halında düşməsi turşulu 

yağış adlanır. Turşulu yağışlar istilik-enerji komplekslərindən, avtomobil nəqliyyatından, həmçinin kimya və 

metallurgiya zavodları tərəfindən atmosferə kükrd və azot oksidlərinin atılması nəticəsində əmələ gəlir. Turş 

yağışların tərkibini müəyyənləşdirdikdə onun turşuluğunu (pH) təyin edən hidrogen kationunun miqdarına əsas 

diqqət yetirilir. Təmiz su üçün pH=7-dir, bu neytral reaksiyaya uyğun gəlir. pH 7-dən aşağı olan məhlul turş, 

yuxarı olduqda qələvi hesab edilir. Turşuluq-qələviliyin hüdudu 0 …. 14 arasını əhatə edir.  

Ümumiyyətlə, turşuluğu (pH) 5,6-dan aşağı olan yağıntıların «Turş yağışlar» adlandırılması  qəbul 

edilmişdir. Turş yağışların təxminən üçdə ikisi kükürd-2-oksid (SO

2

) tərəfindən törədilir, qalan üçdə birinə isə 

azot oksidi (NO) səbəb olur. Bu oksidlər parnik (istilik) effektinə səbəb olur və şəhər «smoqunun» (fotokimyəvi 

dumanın) tərkibinə daxil olur.  

Müxtəlif ölkələrin sənayesi tərəfindən hər il atmosferə 120 mln. tondan artıq kükürd 2 oksid atılır, bu, 

atmosferin nəmliyi ilə reaksiyaya girərək sulfat turşusuna çevrilir. Bu birləşmələr atmosferə düşərkən küləklər 

vasitəsilə mənbəyindən min kilometrlərlə uzaqlara aparılıb orada yağış, qar və duman şəklində Yerə düşə bilər. 

Belə yağışlar göl və çayları «ölü»sü hövzələrinə çevirərək, praktiki olaraq oradakı bütün canlılara - balıqdan 

tutmuş bütün mikroorqanizmlərə, bitki örtüyünə, meşələrə ziyan yetirir.  

Turş yağışların əsas yayıldığı vilayətlər sənaye rayonları sayılır (Şimali Amerika, Yaponiya, Koreya, Çin, 

Rusiyanın sənaye şəhərləri), indiyə qədər məlum olan ən turş yağış Kanadada (pH=2,4) və ABŞ_ın Los-Anceles 

şəhərində (pH=2,3) qeydə alınmışdır. Başqa sözlə desək, bu cür yağışlarda turşuluq mətbəx sirkəsi tündlüyünə, 

yaxud limon şirəsi turşuluğuna bərabər olur.  

Turş yağışlar qlobal iqlim istiləşməsi və ozon qatının nazilməsi (dağılması) kimi dünya miqyaslı problem 

yaratmasa da, onun çirkləndirici təsiri ölkənin hüdudlarından çox-çox kənarlara çıxır.  

 

 

193

 

Şəkil 14.1. Turş yağışların baş verməsi səbəbləri və zərərli təsiri 

 

Turş yağışlar və su hövzələri. Əksəriyyət çay və göllərdə suyun turşuluğu (pH) təbii halda 6 … 8 təşkil 

edir. Turş yağışların su hövzələrinə (çay, göl, su anbarı) düşməsi prosesi bir çox mərhələlər keçir, onların hər 

birində pH azala və arta bilər. Bütün canlılar pH-ın dəyişməsinə həssasdır. Odur ki, su hövzələrində turşuluğun 

artması balıq təsərrüfatına dözülməz ziyan vurur.  

Turş yağışlardan xüsusilə Kanada, Norveç, İsveç, Finlandiya, ABŞ-ın göllərində bioloji tarazlıq 

pozulmuşdur. Belə ki, İsveçdə balıq yetişdirilən 15000 göl turş yağışların mənfi təsirinə  məruz qalmışdır, 

onlardan 4 min göldə canlı həyat əlaməti tamamilə itmişdir, Kanadada 14000 göldə turşuluq yüksəkdir, onlardan 

4 mini «ölüdür», Norveçin cənub hissəsində göllərin 80%-i ya «ölüdür», ya da kritik vəziyyətdədir, burada 

tədqiq olunan 5000 göldən 1750-də balıq yoxa çıxmışdır (Potapov, 2004), Kareliyanın göllərində qızılbalıq və 

alabalığın ehtyiatı kəskin azalmışdır. İtaliya, İsveçrə, Fransa kimi dövlətlərin alp (dağ) göllərinin çoxunda canlı 

aləm məhv edilmişdir. Göl ekosistemlərində suyun turşuluğunun (pH) yüksəlməsi yalnız balıq populyasiyalarını 

deyil, həmçinin digər hidrobiontları da deqradasiyaya uğradır.  

İsveç alimlərinin tədqiqatlarına əsasən pH=6 olduqda xərçəngkimilər, ilbizlər, molyusklar; pH=5,9 olduqda 

qızılbalıq, çömçəbalığı, alabalıq; pH=5,8-də turşuluq çirklənməsinə  həssas həşəratlar, fito və zooplanktonlar; 

pH=5,6 olduqda – xarius (balıq) və alabalıq; pH=5,1 olduqda durna balığı  və xanıbaluq; pH=4,5-də  şimal 

qızılbalığı və angvil məhv olur. pH-ın sonrakı azalması turşuluq çirklənməsinə rezistent (davamlı) həşəratlar və 

bəzi nadir fito və zooplanktonlar qalır. Turş göllərdə ağ mamırın güclü inkişafı müşahidə olunur, bu isə həmin 

su hövzəsinin bioloji ölü olmasını göstərir. Beləliklə, pH

<6,5 olduqda neqativ nəticə özünü göstərir, pH<5 

olduqda isə «normal» həyat formaları dayanır.  

Turş yağışlar və meşə. Turş yağışlar meşə, bağ, parklara böyük ziyan yetirir. Turş mühitə malik olan meşə 

torpağı və bataqlıqlara düşən turş yağışlar turşuluq dərəcəsini bir qədər də yüksəldir və canlı aləmi pozur.  

Qeyd edək ki, iynəyarpaqlı  ağac cinsləri turş yağışlara daha çox həssasdır. Bu səbəbdən dünyanın müxtəlif 

regionlarında 31 mln. ha meşə  məhv olur. Belə ki, Almaniyanın  ərazisində turşulu yağışların təsirindən küknar 

meşələrinin demək olar ki, üçdə biri zədələnmişdir. Almaniya ilə Çexiyanın sərhəd hissəsində bu səbəbdən xeyli 

meşə sahəsi sıradan çıxmışdır.  

Almaniyanın meşəli Bavariya və Baden vilayətlərində meşə  ərazilərinin yarıya qədəri turş yağışlardan 

ziyan çəkmişlər.  

1980-ci ildə ağşam meşələrinin 60%-i sağlam idi. İki ildən sonra onların 98%-i məhv olmuş və ya məhv 

olmaq təhlükəsi altındadır. Kanadada 300 yaşlı balzam küknarı  ağacları turşulu yağışların təsirindən sıradan 

çıxmışdır. Turş yağışlar  şimali Appalaçda (şimali Amerikada dağ silsiləsi) qırmızı küknardan ibarət dağ 

 

194

meşələrinin vəziyyətinin pisləşməsinə  və  məhvinə  səbəb olmuşdur. Avropanın  şimalında turşulu yağışların 

təsirindən meşələrin 50%-i ziyan çəkmişdir.  

Turş yağışların təsirindən torpaqda alüminiumun hərəkəti sürətlənir, bu isə bitkini qidalandıran xırda köklər 

üçün zəhərli sayılır və onların 50%-ə qədəri məhv olur, ağacların yarpaqları və iynələri quruyub tökülür, cavan 

tumurcuqlar şüşə kimi kövrək olub qırılır. Ağaclar xəstəlik və zərərvericilərin təsirinə qarşı davamsız olur.  

Turş yağışlar nəticəsində meşələr deqradasiyaya uğradıqda və ya quruduqda oradakı  vəhşi heyvanlar da 

didərgin düşür və ya məhv olurlar. Meşə ekosistemi dağıldıqda eroziya prosesi baş verir, su hövzələri zibillənir, 

su ehtiyatı tükənir.  Ən azı onu da gözləmək olar ki, məhv olmuş (qurumuş) ağaclar asidofil növlərlə (yəni 

turşuluq sevən)  əvəz oluna bilər. Belə növlərin tərkibi məhdud olub, əksəriyyəti – mamırlar, qıjılar və digər 

alçaqboylu bitkilərdən ibarətdir, belə sahələr iqtisadi baxımdan, hətta mal-qara otarılması üçün də az qiymətli 

hesab olunur.  

Turş yağışlar və  kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı. Müəyyən edilmişdir ki, kənd təsərrüfatı 

bitkilərinin böyümə  və yetişməsinin yağıntıların turşuluğundan asılılığını bitkilərin fiziologiyası, 

mikroorqanizmlərin inkişafı və bir sıra faktorların qarşılıqlı əlaqələri təsdiq edir. Odur ki, turş yağışların kənd 

təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığına və  məhsulun keyfiyyətinə  təsirini göstərən bütün komponentlərin 

kəmiyyət uçotu aparılmalıdır.  

Turş yağışlar torpağın fiziki-kimyəvi xassələrini dəyişir, münbitliyini azaldır, canlı aləmin fizioloji 

inkişafını pozur, bitki örtüyünü deqradasiyaya uğradır, kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını aşağı salır. 

Torpağın turşuluğu (pH) 3-ə endikdə praktiki olaraq bəhrəsiz olur. Ən çox tayqa zonasının torpaqları 

turşulaşmağa məruz qalır.  

Bir çox heyvan və bitkilər yüksək turş torpaqlarda məskunlaşa bilmir. Turşulu yağışlar səth sularını  və 

torpağın üst horizontlarını turşulaşdırmaqla yanaşı, həm də  aşağı enən su axını ilə bütün torpaq profili boyu 

yayılır və qrunt sularının da xeyli turşulaşmasına səbəb olur.  

Turş yağışlar və materiallar (əşyalar) 

Turş yağışların  ən nəzəri cəlb edən nəticələrindən biri arxitektur (memarlıq) binaların və incəsənət 

əsərlərinin dağılmasıdır, bura əhəng daşından və ya mərmərdən hazırlanmış tarixi qiymətə malik olan emallar, 

məmulatlar daxildir. Turşu ilə əhəng daşı arasında qarşılıqlı əlaqə olduqca tez aşınmağa və eroziyaya səbəb olur. 

Qeyd etmək lazımdır ki, yüz və hətta min illərdən bəri cüzi dəyişilmiş abidələr və binalar indi turş yağışların 

təsirindən ovulub dağılır. Yunanıstan və İtaliyada antik abidələrin saxlanması ciddi problemə çevrilmişdir. Bu, 

ekosistemin buferlik tutumunun azalmasına bir işarədir. Mütəxəssislər alüminiumun və digər zəhərli 

maddələrin, o cümlədən qurğuşunun turşulu yağışlarla həll olmasından da son dərəcə narahatlıq keçirirlər, belə 

ki, turş yağışlar səth və qrunt sularının çirklənməsinə gətirib çıxara bilər.  

Turş yağışların bir sıra konstruktiv materiallara təsiri ilbəil daha aydın görünür. Amerika mətbuatının 

məlumatına görə turşulu yağışların təsirindən metallar sürətlə korroziyaya uğraması ilə  əlaqədar ABŞ-da 

təyyarələrin və körpülərin dağılmasına səbəb olur. Əsas zədələyici inqrediyentlər hidrogen kationu, kükürd-2-

oksid, azot oksidləri, həmçinin ozon, formaldehid və hidrogen peroksidi sayılır. Materialların dağılma intensiv-

liyi onun məsaməliyindən asılıdır, belə ki, xüsusi səth yüksək olduqca onun sorbsiya qabiliyyəti də artıq olur; 

tikintinin konstruktiv xüsusiyyətindən asılı olaraq səthində müxtəlif oyuqlar olduqda onlar turşulu yağışların 

toplayıcısı vəzifəsini görür; istismar şəraitindən: küləyin sürəti, temperatur, rütubətlik və s. asılı olaraq həyatda 

üç qrup materiala daha çox diqqət yetirilir: metallardan – paslanmayan polad və sinklənmiş  dəmirlərə; tikinti 

materiallarından –binaların xarici konstruksiyası materialına və qoruyucu materiallara – boya, lak və səth örtüyü 

polimerlərə. Yağıntı və qazların təsiri zamanı onların zədələyici təsiri metalların iştirakı ilə katalitik reaksiyanın 

intensivliyi, həmçinin sinergizmdən, yəni bir maddənin (materialın) digərinə  təsirini gücləndirmə 

qabiliyyətindən asılıdır, bu zaman çox vaxt bərabər korroziya müşahidə olunur.  

Avropa parlamentinin məlumatına görə turş yağıntıların törətdiyi iqtisadi ziyan ümumi milli məhsulun 4%-

ni təşkil edir. Turşulu yağışlarla uzunmüddətli pesrpektivdə mübarizə strategiyasını seçdikdə bunu nəzərə almaq 

lazımdır.  

Turş yağışların ekoloji problemini həll etmək üçün aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi vacibdir:  

- kükürd və azot oksidlərin tullantıları, ilk növbədə kükürd qazının buraxılması kəskin azaldılmalıdır, belə 

ki, sulfat turşusu və onun duzları turşulu yağışın yaranmasının 70-80%-ni təşkil edir.  

- yeni texnologiya tətbiq edərək: a) yanacağa qənaət etmək;                                  b) yanacaqdan kükürdü 

kənarlaşdırmaq; v) tüstü bacasından çıxan kükürd və azot oksidini tutmaq (200-ə yaxın belə texnologiya 

məlumdur) üzrə tədbirlər həyata keçirilməlidir. 

- turş yağışlar problemi qlobal problem olduğu üçün bu istiqamətdə beynəlxalq əməkdaşlıq aparılır. Buna 

 

195

1983-cü ildə qüvvəyə minən Avropa Konvensiyasının protokolu misal ola bilər.