Qafqaz Universiteti Materiallar

SOMATİK FRAZEOLOGİZMLƏR 

 

Vüqar HÜSEYNOV 

Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu Quba filialı 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Qədim yunanlar bədənin “ölümə  məhkum hissəsini” “soma” adlandırırdı. Terminoloji 

mənası “bədənə aid olan” - “somatik” sözü də buradan götürülmüşdür. Müasir anlayışlar və 

terminlərin qısa lüğəti somatizm sözünü bədənlə (psixika istisna olaraq) bağlı olan insan orqa-

nizminin hadisə və sistemlərinin mənasını ifadə etmək üçün müəyyənləşdirmişdir. Somatizm-

lər baş, üz, ürək, qan, sümük və s.dir.  

Frazeoloji birləşmələr tərəflərinə, komponentlərinə ayrıla bilməyən söz birləşmələridir. 

Frazeoloji birləşməni  əmələ  gətirən sözlərin ya hamısı, ya da bəziləri öz mənasını itirir və 

yaranmış birləşmə bütövlükdə bir leksik vahi ifadə edir. Azərbaycan dilində, xüsusən məişət 

üslubunda və bədii üslubda frazeoloji birləşmələrdən aktiv formada istifadə olunur. Bunların 

içində rəqəmlərlə bağlı, heyvan adları ilə bağlı və bədən üzvləri ilə bağlı frazeoloji birləşmə-

lər kəmiyyət baxımdan üstünlük təşkil edir.  

Somatik frazeologizmlər öz sabitliyinə rəğmən, fasiləsiz olaraq dəyişir və inkişaf edirlər. 

Azərbaycan ədəbi dilində işlənən somatik frazeologizmlər ən çox aşağıdakı orqanlarla bağlıdır: 

1. “Əl” və “ayaq” komponenti ilə yarananlar:  Əl açmaq, əl-ayağa dolaşmaq, əl-ayağa 

düşmək, əl-ayağa salmaq, əl-ayağı qurumaq, əl-ayağı soyumaq, əl-ayaqdan uzaq, əl bulaşdır-

mağa dəyməz, əl çəkmək, əl gəzdirmək, əl qaldırmaq, əl-qol açmaq, əl-qol atmaq, ayağını kəs-

mək, ayağı ardınca getməmək, ayaqları yerə mıxlanmaq və s. 

2. “Baş” komponenti ilə yarananlar: Başını alıb qaçmaq, başını bağlamaq (evləndirmək 

anlamında), başını bişirmək, başını daşa vurmaq, başını  əkmək, başını xarab eləmək, başını 

işə salmaq, başının altına yastıq qoymaq, başının üstünü almaq, başına çıxmaq, baş-beynini 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

884

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

aparmaq, başı işləmək, başına at təpmək, başına cin vurmaq, başına gəlmək, başına daş düşmək, 

başına girmək, başına itin suyunu tökmək, başda gəzdirmək, başına turp əkmək, başından elə-

mək, başından tük əskik etməmək və s. 

3. “Göz” komponenti ilə yarananlar: Göz açmağa qoymamaq, göz dağı  çəkmək, göz 

dəymək, göz gözü görməmək, gözü götürməmək, göz-qaş eləmək, göz oxşamaq, göz üstə sax-

lamaq, göz verib – işıq verməmək, göz yummaq, gözdə-qulaqda olmaq, gözdən əski asmaq, 

gözə kül üfürmək, gözə soxmaq, gözünün qurdunu öldürmək, gözünün ucu ilə baxmaq, gözün 

üstündə qaşın var deməmək və s. 

4. “Hulqum” komponenti ilə yarananlar: hulqumunu üzmək, hulqumu olmamaq. 

5. “Kirpik” komponenti ilə yarananlar: Kirpiyi ilə od götürmək. 

6. “Qulaq” komponenti ilə yarananlar: Qulağına gəlib çatmaq, qulağı dəng olmaq, qula-

ğagirənlik eləmək, qulağı dinc olmaq, qulağı səsdə olmaq, qulaq asmaq, qulağına deyil, qula-

ğında sırğa olmaq, qulağının ardını görəndə, qulağının dibində top da atılsa, eşitməz, qulaqar-

dına vurmaq, qulaqlarının ucuna qədər qızarmaq və s. 

7. “Ürək” komponenti ilə yarananlar: ürək-dirək vermək, ürəyi düşmək, ürəyi daş olmaq, 

ürək eləməmək, şir ürəyi yemək, ürəyi qızmaq, ürəyi yanmaq, ürəkdən çalışmaq, ürəyini bo-

şaltmaq, ürək vermək, ürək qırmaq, ürəyi açılmaq, ürəyi ağzına gəlmək, ürəyi bulanmaq, ürəyi 

getmək (özündən getmək və bir şeyi çox istəmək anlamlarında), ürəyi qana dönmək, ürəyi part-

lamaq, ürəyi yerinə gəlmək, ürəyinə daş bağlamaq, ürəyində oxumaq, ürəyində tutmaq, ürə-

yindən xəbər vermək, ürəyindən qara qanlar axmaq, ürəyinə dammaq, ürəyini oxumaq və s. 

8. “Üz” komponenti ilə yarananlar: üz vermək, üz götürüb getmək, üz verdikdə, astar is-

təmək, üzdən-gözdən iraq, üzə durmaq, üzə vurmaq, üz-gözündən zəhrimar tökülmək, üzlülük 

eləmək, üzü bu yana olmaq (xəstənin sağalmasına ümid olduqda), üzü ağ olmaq və s. 

9. “Ağız” komponenti ilə yarananlar: ağzı açıla qalmaq, ağız büzmək, ağız şirin olmaq, 

ağı-ağıza vermək, ağız burnunu əzmək, ağız dolusu, ağızdan çıxan başa dəyər, ağzı fal olmaq, 

ağzı ilə milçək tutmaq, başqasının ağzı ilə oturub durmaq, ağzı isti yerdə olmaq, ağzı qatıq 

kəsməmək, ağzı qıfıllanmaq, ağzı qızışmaq, ağzı sulanmaq, ağzı süd qoxusu vermək, ağzına 

su alıb oturmaq və s.  

10. “Boğaz” komponenti ilə yarananlar: boğazını  yırtmaq, boğaza qədər borc içində 

olmaq, boğazına keçmək, boğazını islatmaq (azacıq içmək), boğazından kəsmək və s. 

11. “Ciyər” komponenti ilə yarananlar: ciyəri yanmaq, ciyərini çıxarmaq, ağciyər olmaq 

və s. 

12. “Çiyin” komponenti ilə yarananlar: çiyinlərinə düşmək, sanki çiynindən ağır yük 

götürülmək, çiynindən atmaq və s. 

13. “Dil” komponenti ilə yarananlar: dili acı olmaq, dili açılmaq, dili tutulmaq, dili quru-

maq, dil boğaza qoymamaq, ağzında dili yoxdur (mülayim, sakit adam haqqında), dili dinc 

durmamaq, dili iki metr çıxır, dilim ağzımda bişər, dilindən kağız almaq, dilini heç ne dəymə-

mək (çoxdan yemək yeməyən adam haqqında), dilini pişik yemək, dilini təmiz saxlamaq və s. 

14. “Diş” komponenti ilə yarananlar: dişi batmamaq, diş qıcamaq, dişə vurmağa bir şey 

olmamaq, dişi dişinə dəymək, dişi-dırnağı ilə çalışmaq, dişlərini itiləmək və s. 

  Bu somatik frazeoloji birləşmələrə nəzər saldıqda görürük ki, xalqın düşüncəsində, ya-

radıcılığında “görünən”, yəni xarici orqanlarla (əl, ayaq, baş, diş, göz, çiyin, dil, boğaz, üz) 

bağlı frazemlər daha çox işlənmə aktivliyinə malikdir.  

Somatik frazeoloji birləşmələri həm həqiqi, həm də  məcazi mənada anlamaq olur. Bu 

xüsusiyyətdən isə ədəbiyyatımızda obrazlılıq yaratmaq üçün məharətlə istifadə olunmuşdur. 

Ömrün ən dolaşıq, çətin anında  

Gözlər bu dünyadan bir pay umurlar.  

Diriykən hər şeyə göz yumanın da 

Ölərkən gözünü güclə yumurlar. 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

885

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ METAFORİK 

FRAZEOLOJİ VAHİDLƏRİN LEKSİK-SEMANTİK                                       

VƏ STRUKTUR XÜSUSİYYƏTLƏRİ 

 

Cəmilə ORUCOVA 

Bakı Slavyan Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Frazeologiya dilin lüğət tərkibini zənginləşdirməyin əsas mənbələrindən biridir. Fraze-

ologizmlərin istifadəsi insanlara öz fikirlərini qısa və idiomatik ifdə etmək imkanı verir. Fra-

zeoloji birləşmələr hər bir xalqın milli kaloritini, adət-ənənəsini göstərir. “Frazeologiya” ter-

minini dilçilik sahəsində ilk dəfə XX əsrin əvvəllərində Şarl Ballı məşğul olmuşdur. O, dilçilik 

tarixində birinci olaraq frazeologiyanı leksikologiyanın müstəqil şöbəsi kimi müəyyənləşdiril-

mişdir. O, sabit söz birləşmələrini öz əsərində leksik-semantik və üslubi-məna cəhətdən şərh 

etmişdir. 

Hər bir konkret dilin frazeologiyası iki planda tədqiq edilir: diaxronik və sinxronik.  

Diaxronik planda dilin frazeologiyasının tarixən formalaşması  və müasir dövrə doğru 

semantik və struktur cəhətdən inkişafı öyrənilir. Sinxronik planda isə dilin frazeologiyasının 

müasir vəziyyətinin semantik və struktur təsviri verilir. 

İngilis dilində frazeologizmlərin tədqiqinə  hər iki plandan yanaşılsa da, Azərbaycan 

dilində daha çox sinxronik aspektdən yanaşılmışdı. Bu da onu göstərir ki, Azərbaycan dilində 

frazeologizmlərin tədqiqi müasir dövrə aiddir. 

Dildə frazeologizmləri tiplərə ayırmaq üçün əsas meyar həmin birləşmələrdəki sözlərin 

bir-birinə yanaşma və qovuşma dərəcəsidir. Komponentlərin bir-birilə əlaqəsinə əsaslanaraq, 

V. V. Vinoqradov  semantik təsnifatı irəli sürmüşdü: 

• Frazeoloji vahidlər – Phraseological unities. Bu birləşmələrin tərkibindəki sözlərin 

müstəqil mənalarını tamamilə itirməsi nəticəsində əmələ gələn sabit söz birləşmələridir. 

Dilçilikdə bu tip sabit söz birləşmələri idiomlar da adlandırılır. Bu söz birləşmələrinin 

əsas  əlaməti onların semantik cəhətdən bütövlüyüdür. Məsələn: kick the bucket – 

“Ölmək”, send somebody to Coventry – bir kəsi baykot etmək, əlaqəni kəsmək, to rain 

cats and dogs – şıdırğı yağış yağmaq. Belə birləşmələrdə həqiqi məna ilə məcazi məna 

arasındakı əlaqə itir və məcazi məna onlar üçün ön plana çəkilir. Bu birləşmələrin tərki-

bindəki sözlər öz leksik mənalarını itirərək onların komponentlərinə çevrilir və ümumi 

bir məna ifadə edir. 

• Frazeoloji qovuşma – Phraseological fusions – Bu birləşmələrdə sözlərdən birinin 

həqiqi mənası az da olsa, nəzərə çarpır. Məs: to spill the beans – sirr vermək, to throw 

dust into smb’s eyes – bir kəsin başını aldatmaq. to hold one’s cards close one’s chest – 

bir şeyi sirr olaraq saxlamaq. Bu birləşmələr yüksək bədiilik xüsusiyyətinə malikdir. Bu 

birləşmələr komponentlərinin semantik xüsusiyyətlərinin qoruyub saxlayır. Bu tip 

birləşmələrin komponentlərinin yerini dəyişmək qeyri-mümkündür. 

• Frazeoloji birləşmələr – Phrazeological combinations. 

Bu sabit söz birləşmələrin tərkibindəki sözlərdən biri mütləq öz həqiqi mənasında işlə-

nir, o biri söz isə ondan asılı vəziyyətdə olur. Yəni, bu tip birləşmələrin tərkibinə həm müstəqil, 

həm də frazeoloji məna daşıyan sözlər daxildir. Məs: a bosom friend – ürək dostu, to frown 

one’s eyebrows – qaşlarını çatmaq, to pay attention to somebody – bir kəsə diqqət yetirmək. 

Bu birləşmələrin komponentlərinin birini dəyişmək mümkündür. Məs: a bosom friend – ürək 

dostu, a bosom buddy – yaxın yoldaş. 

Frazeoloji vahidlərin sabit olması onların əsas cəhətidir. Onlar nəinki, semantik baxımdan, 

həm də qrammatik quruluş baxımından da dəyişilməzdir. Məs: biz “red tape” – (bürokratiya) 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

886

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

deyə bilirik, amma, “red tapes” demirik. N. N. Amasova bunu “daşlaşmış məna” adlandırır. 

Lakin sərbəst söz birləşmələrin tərkib hissələrindəki sözlər dəyişilsə də, əsas məna dəyişmir. 

Məs: cut bread – çörəyi kəsmək, cut cheese – pendiri kəsmək.  Sabit söz birləşmələri ilə sərbəst 

söz birləşmələrinin strukturu, quruluşu, arasında heç bir fərq yoxdur, hər ikisi eyni sintaktik 

modelə  əsaslanır. Onları  fərqləndirən yeganə  cəhət frazeoloji vahidlərin məcazi məna ifadə 

etməsidir. Bu, əsas kriteriyadır.  

Struktur baxımdan frazeoloji  ifadələri aşağıdakı qruplara bölmək olar : 

Nominal və ya substantive (ismi) ifadələri. Məs: calf  love – uşaq sevgisi. 

Attributiv (sifət tərkibli) ifadələr as good as gold – qızıl kimi yaxşı, safe and sound – 

sağ-salamat. 

Feil tərkibi birləşmələr : 

to take the bull by the horn – qəti hərəkət etmək. Zərf tərkibli birləşmələr: high and low 

– hər zümrədən olan, in the dead night –qatı qaranlıqda.  

Sözönülü ifadələr – in the course of - ərzində. Bağlayıcı tərkibli ifadələr: as long as – o 

vaxta qədər, nə qədər ki. 

Nida tərkibli ifadələr – by the Lord Harry! – lənət sənə şeytan. 

Azərbaycan dilçiliyində də frazeologiya sahəsində bir sıra əsərlər yazılmışdı. Azərbay-

can dilçiliyində ilk dəfə “idiomatizm” terminin B. Çobanzadə ilə F. Ağazadənin birlikdə 

yazdıqları. “Türk qrameri” dərsliyində işlənilmişdir. Azərbaycan dilinin frazeologiyası barədə 

ilk dəfə M. Hüaseynzadı öz “Müasir Azərbaycan dili” adlı dərsliyində məlumat vermişdir. S. 

Cəfərov Azərbaycan dili frazeoloji vahidlərini bir bütöv halda “sabit söz birləşmələri”  adlan-

dırır. N. Rəhimzadə Azərbaycan dili frazeoloji materialını a) öz leksik-semantik bölünməzliyi 

ilə  fərqlənən obrazlı ifadələr (idiomlar) və b) sabit söz birləşmələri olmaqla iki yerə bölür. 

Azərbaycan dilçiliyində olan frazeoloji birləşmələr, məs: dabanına tüpürüb qaçmaq, qulaq as-

maq, gözü su içməmək, gözdən düşmək, gözdən pərdə asmaq və s. kimi sabit söz birləşmələ-

rinin strukturuna nəzər yetirsək, əsas, feil tərkibli olduğunu görərik.  

Ümumilikdə, belə nəticəyə gəlmək olar ki, hər bir dilin frazeoloji sistemi semantic və 

struktur baxımından dəyişilməzdir, dildə hazır  şəkildə mövcuddur və  ən əsası birbaşa məna 

ifadə etmir məcazi, sətiraltı məzmuna malikdir. 

 

 

FİTONİMLƏRİN SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ HAQQINDA 

 

Jalə NƏSRƏDDİNOVA 

Bakı Slavyan Universitet 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Dilçilikdə ən çox sözü keçən məsələ dilin işarəviliyidir. “...dilin işarəvi təbiəti məsələsi 

də sistemli elmi məsələ şəklində ilk dəfəF.de Sössürün  tərəfindən irəli sürülmüşdür. İnsan-

ların hələ dinlə tanışmadıqları dövrlərdə- Allahın qəlblərinə qoyduğu sonsuz sevgini hansı is-

tiqamətə yönəldəcəklərini bilmədikləri dövrlərdə bu sevgi Baqi Olana deyil də, faniyə yönəlt-

dikləri zaman kəsiyində totemlərin cəmiyyətin sosial yaşamında önəmli yer tutması  bunun ən 

ibtidai nümunəsidir. Hələ hicri təqvimi ilə 1267-ci ildə yazılan “Hekayəti-müsyö Jordan 

həkimi-nəbatat və dərvişi Məstəli şah” komediyasında Axundov Azərbaycana, ələlxüsus, Qa-

rabağa məxsus bitkilər haqqında məlumat verimişdir. “Əgər, məsələn, mən Qarabağa gəlmə-

səydim (əlini uzadıb cibindən bir dəftər çıxarıb, açıb, içində səliqə ilə düzülmüş bir neçə otları 

göstərib), əgər mən Qarabağa gəlməsəydim, kim biləcək idi ki, Qarabağın yaylaqlarında bu 

otlar mövcuddur? Bundan əvvəl bizim ətibba və hükəmalarımız cənab Linney və Turnefor  və  

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

887

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Bertrambelə güman etmişlər ki,  bu nəbatat ancaq Alp dağlarında və Amerikada və Afrikada 

və  Şveysariya dağlarında mövcud  olur. Amma indi mən buraya gəlmək səbəbi ilə Parijin 

darülelminə isbat edəcəyəm ki, məzkur hükəmalar bilkülliyə səhv ediblər. Bu nəbatat Qaraba-

ğın dağlarında kəsrətlə mövcuddur  və  bu nəbatatın mahiyyətini,  təhqiq  və xəvassını  təcrübə  

ilə müşəxxəs edib, o  xüsusda əttibanın istehzarı üçün təsnifi-cədid aləmdə məşhur edəcəyəm.  

“Müsyö Jordan real  tarixi şəxsiyyətdir.  Aleksis Jordan (1814-1879) həqiqətən görkəmli 

fransız nəbatat alimi olmuşdur.  M.F.Axundzadə real prototip əsasında Qərbi Avropa alimləri-

nin bədii obrazını yaratmışdır.” Bu əsər  həm də vaxtilə  Avropanın ən məşhur alimlərinə Qa-

rabağın Azərbaycan  torpağı olduğunun məlum olmasının sübutudur.  

İncir fitonimi dilçilikdə araşdırmalar üçün geniş imkanlar verir, latıncası “Fikus”dur. 

Fitoterapiya da da fitonim adlarına çox rast gəlinir. Lakin dilçiliyi fitonimlərin məcazi, 

başqa sözlə, ekspressiv tərəfi daha çox maraqlandırır.Səbəbi dili zənginləşdirməsidir, hərfi 

mənanı kənara qoyub, ekspressivliyi göz önündə  tutduqda, fitonimlərin dilə özünü ifadə üçün 

geniş imkanlar qazandırdığı  məlum olur. Türkiyə türkcəsində “ocağına incir ağacı dikmek” 

deyimi Azərbaycan türkcəsində  “əncir ağacının altında yatmazlar”, “əncir ağacının altında 

oturmazlar kimi” ifadələrlə  bərpa olunur. Səbəbi bu ağacın yarpaqlarının xüsusi yağ ifraz 

etməsidir ki, bu yağın verdiyi ağırlıq tənəffüsə çətinlik törədir. Bundan başqa, bunun digər bir 

izahı əncirin köklərinin dağıdıcı fəaliyyətilə əlaqədardır. 

Bəs, əncir ağacı hansı səbəbdən bir çöküşün, yox olmanın  tərk edilmişliyinhekayələrinə 

mövzu olur? 

Bu toxum quşlar vasitəsi ilə hər yerə yayıla bilirlər. İstifadə edilməyən, tərk edilmiş bir 

məkana bir əncir toxumu düşdüsə, bir müddət sonra ağaca çevrildikcə, köklər yayıldıqca, 

əncir ağacı yetişən məkanlar xarabaya çevrilir. 

Köklərin torpağın içərisində  sərt zəmində irəliləyib uzana bilməsini  əkinçilik kitabları 

belə açıqlayır: Ağacların kök uclarındakı  qisimdə elə bir turşu ifraz olunur ki, o nazik 

görünən köklər nəinki torpağı, önünə gələn daşı belə deşər keçər . 

“Fikus” Banyam növü (Benqalda yetişir) öz budağından aşağıya kök endirir və bu 

torpağa uzanması incirin dağıdıcı yönünü göstərir və yaranan bu deyimləri izah edir. 

Əncir Quranda da adı keçən və üzərinə and verilmiş meyvələrdən biridir. Quranda 

93Duha, 94 İnşirah, 95 Tin surelerinde incire ve zeytuna and olsun deyə keçər (Tin surəsi 

"əncirə və zeytuna and içirəm ki ..." deyə bağlamaqdadır).  Hədislərdə də geniş bəhs olunub. 

“Əncir yemək, bağırsaq xərçəngini önləyər”. 

Surənin adı olan "tin" də, "əncir" deməkdir. Təfsirçilər bu meyvələrə and edilməsini, 

ümumiyyətlə,belə açıqlayıblar: "İnsanoğlunun yaşaması üçün lazımlı maddi qidaların  ən 

əhəmiyyətliləri  şirin, duzlu, yağlı  və yağsız yeməklərdir.  İncir və zeytun bu xüsusiyyətləri 

ehtiva edən nümunə bir qida olmasından ötəri özlərinə and edilmiştir.  İncirin insan həyatı 

üçün həm qida, həm dərman, həm meyvə, həm də ticarət baxımından bir çox faydası vardır". 

Peyğəmbərimiz (s.ə.s) də  əncir haqqında: "Əncir yeyin. Əgər dünyada cənnətdən bir 

meyvə olduğunu söyləsəydim, bunun əncir olduğunu söyləyərdim, çünki cənnət meyvələrinin 

çəyirdəyi olmaz. " "Əncir yeyin, çünki o basili kəsər, ayağın oynaq yerlərindəki ağrıları yox 

edər." "Hər kim ürəyinin rahat işini istərsə, əncir yeməyə davam etsin." demişdir . 

Bəzən, aldım bir dənə, açdım min dənə” ifadəsinə uyğun olaraq narla  müqayisə olunan 

əncir, nara heç bənzəmir, əslində. Çünki narın içindəki dənələr bir çiçəkdən yetişdiyi halda, 

əncirin içindəki yüzlərcə toxumun hər birini bir çiçək əmələ gətirir . 

Ekspressiv cəhətdən əncirin daha çox yönü məlumdur, lakin burada qısaca bəhs olunub. 

Türkiyə türkcəsindəki “incir çəkirdəyini doldurmayacak ... ” ifadəsi kimi. 

 

 

 

 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

888

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

“DƏDƏ QORQUD KİTABI”NDA HƏDİYYƏ FORMULU 

 

Nizami ADIŞİRİNOV 

AMEA Folklor İnstitutu 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN

 

 

“Dədə Qorqud kitabı”nın poetik strukturunun əsasında duran əsas formulları, sabit, də-

yişməz qəlib ifadələri aşkarlamaq milli-mənəvi varlığımızın tarixi-semantik mənzərəsini ay-

dınlaşdırmaq baxımından böyük nəzəri-təcrübi  əhəmiyyət daşıyır. Bu, eyni zamanda bizə 

ümumtürk epik dastan yaradıcılığının əsasında duran əsas “genetik” eyniliyi, struktur oxşarlı-

ğını daha dəqiq müəyyənləşdirmətə imkan verəcəkdir. Bu “genetik” eynilik türk dastan yara-

dıcılığının əsas “onurğa sütunu”nu təşkil etməkdədir. 

 “Dədə Qorqud kitabı”nda Semantik prinsip əsasında formalaşan formullardan biri də 

Hədiyyələşmə formuludur. Dastanda bu formula bir sıra məqamlarda fərqli ifadə tərzində rast 

gəlinir. Bu formula dastan boylarında “Qam Börənin oğlu Bamsı Beyrək boyu”nda rast gəli-

rik. Baybörənin oğlu bazırganların mallarını kafirlərin əlindən xilas etdikdən sonra bazırgan-

lar razılıq əlaməti olaraq Beyrəyə hədiyyə vermək istəyirlər: “Boz oğlan yetdi. Bir-iki dimədi, 

kafirlərə  həp qılıc vurdu. Baş qaldıran kafirləri öldürdi, qəza eylədi. Bazırganların malın 

qurtardı. Bazırganlar  aydır: “Bizə sən ərlik işlədin. Gəl imdi bəyəndiyin maldan al” – dedilər. 

Yigidin gözü bir dəniz qulunu boz ayğırı tutdu, bir də altı pərli gürzi, bir də ağ tozlu yayı”. 

Boyun digər bir yerində yenə “hədiyyə” formulunun şahidi oluruq: “Beyrək  xan dəxi oxın 

atdı, dibinə gərdəyin dikdi. Adaqlusundan  ərgənlik bir qırmızı qaftan gəldi, Beyrək geydi”. 

Dastan boylarında igidlik göstərərək ad qazanan qəhrəmanlara ataları  tərəfindən, 

Bayındır  xan tərəfindən gözəl, iltifatlar edilir, hədiyyələr verilir. “Dirsə xan oğlu Buğac 

boyu”nda  Buğac Bayındır xanın buğasını öldürüb igidlik göstərir: “Oğuz bəgləri gəlüb oğla-

nın üstinə yığnaq oldular, əhsən dedilər. Dədəm Qorqut gəlsin, bu oğlana ad qoysun, biləsincə 

alub babasına varsun, babasundan oğlana bəglik istəsin, taxt alı versin”- dedilər. Dədə Qorqud 

oğlanın babasını soylamış, görəlim, xanım, nə söyləmiş-aydır: “Hey Dirsə xan, bəglik vergil 

bu oğlana. Taxt vergil, ərdəmlidir! Boynu uzun bədəvi at vergil, binər olsun, hünərlidir! 

Ağayıldan tümən qoyun vergil bu oğlana,  şişlik olsun, ərdəmlidir! Qaytabanda qızıl dəvə 

vergil bu oğlana. Yüklət olsun, hünərlidir! Altın başlı ban ev vergil, bu oğlana. Kölgə olsun, 

ərdəmlidir! Çigin quşlu cübbə, don vergil bu oğlana, geyər olsun, hünərlidir! Dirsə xan oğlana 

bəglik verdi, təxt verdi”. (Vatikan nüsxəsi: “Oğuz bəgləri gəlib oğlanın üzərinə yığıldılar və 

təhsinlər etdilər. Çağırın Dədəm Qorqud gəlsin bu oğlana ad qosun, bəglik, taxt alı versin-

dedilər. Ol zamanda bir oğlan baş kəsüb qan dökməsə ad qomazlardı. Öylə olsa Dədə Qorqut 

gəlür oldu. Oğlanı alub babasına vardı. Dədə Qorqut soylamış, nə soylamış. Aydır: Dirsə xan, 

oğluna bəglik vergil, taxt vergil. Boynu uzun bədəvi at vergil bu oğlana. Binid olsun 

hünərlidir. Ağayılda tümən qoyun vergil bu oğlana. Şişlik olsun ərdəmlidir. Qaytabanda qızıl 

dəvə vergil bu oğlana. Yüklət olsun hünərlidir. Altun başlı ban ev ver bu oğlana. Kölgə olsun 

ərdəmlidir. Çigni quşlu cübbə ton ver bu oğlana. Geyər olsun hünərlidir. Bəglik vergil bu 

oğlana, taxt vergil. Dirsə xan oğluna bəglik verdi, taxt verdi”). 

 “Salur  Qazanın evinin yağmalandığı boy”da da hədiyyə vermə formulunun şahidi 

oluruq: “...Yedi gün, yedi  gecə yemə-içmə oldu. Qırq baş qul, qırq qırnaq oğlu, oğlu Uruz 

başına azad eylədi. Cılasın qoç yigitlərə qalaba ölkə verdi, şalvar, cübbə, cuxa verdi”. 

“Baybörə bəg oğlu Bamsı Beyrək boyu”nda da, hədiyyəvermə formuluna təsadüf edirik. 

Oğuz igidləri düşmən hasarına hücum edir. Kilsəsini dağıdıb yerinə məscid  inşa edirlər.  Əziz 

Tanrı adına xütbə oxudurlar. Bundan  sonra  “quşun ala qatını, qumaşın arusını, qızın gögcə-

gini, doquzlama çırğab çuxa xanlar xanı Bayındıra  pəncik çıqardılar”.(Vatikan nüsxəsi: “Qu-

şun ala qatını, qumaşın yaqşısını, qızın gögcəgini Bayındır xana pəncik çıqardılar”).