Qafqaz Universiteti Materiallar

apşırığın

azırlama

OUNG RESE

17-18 April 2

övcud resurs

kimi saytl

lunsa da, h

anlardan ist

, həm tapşır

müəyyən etm

oruşulan mü

sini öyrənm

yi tapşırırsın

b, 

verib. 

klə yerinə y

iqamətdə m

nı 

ası 

tapşırmıram

bəzən

həmişə

EARCHERS 

015, Baku, A

slarından təd

ardan daha

azırda bir ç

tifadə edirl

rıqlar ötürü

mək məqsəd

üəllimlərin ş

mək məqsədi

nız?" sualına

 

yetirməyi ta

 

müəllimlər m

m

Azerbaijan 

dris pro-

a çox ali 

çox orta 

ər. Orda 

lür, həm 

dilə Bakı 

şagirdlə-

lə onlara 

a: 

apşırırsı-

müəyyən 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1485

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

BİNGÖL KENTİNİN TARİHİ HAKKINDA 

 

Könül VƏLİYEVA 

Bingöl Üniversitesi 

[e-mail] 

TÜRKİYƏ 

 

Türkiye'nin bir şehri olan Bingöl, bu ülkenin diğer şehirlerinden farklı olarak fazla ta-

nınmamaktadır. Bunu sebebi ise belki de turizim yerlerinin ve tarihi yapıların yeterince olma-

masıdır. Zira günümüzde dünya genelinde en çok bilinen ülke ve şehirler turizim yerleri ile 

bilinmektedir, ve hatta bu gibi yerlere sahip olmayan şehirler insanlar tarafından ilgi çekme-

mektedir. Bingöl hakkında bahs edersek: 

Bingöl ili, Doğu Anadolu bölgesinin Yukarı  Fırat bölümünde yer alır.Bingöl merkez 

ilçeden başka Adaklı, Genç, Karlıova, Kiğı, Solhan, Yayladere ve Yedisu adlı yedi ilçeye ve 

on yedi bucağa ayrılmış olup sınırları içerisinde 317 den fazla köy bulunmaktadır. 8125 km 

genişliğindeki Bingöl ilinin 1990 sayımına göre nüfusu 250.966 yı bulmuştur. Günümüzde ise 

bu sayı 265.000 bulmaktadır.  

Tarihinden kısaca olarak bahs edersek şehrin tarihi MÖ 2000 yıllarına kadar dayan-

maktadır. Bu tarihten önceki yıllar bilnmemektedir. Bingölün tarihi daha çok komşu şehirlerin 

tarihi incelenerek meydana çıkarılmıştır. MÖ 3000 yıllarında bu topraklara ilk Oğuz göçleri 

olmuş bunlar gelib yerleşmiş zamanla ve istilalarla benliklerinin mühüm kısmını kaybetmiş-

lerdi. MÖ 4. asırda Iskender bu bölgeyi işğal etmiş, Makidonya kırallığı bölününce bu bölge 

bir çok devletin egemenliyinde kalmıştır. Bingölün bulunduğu bölge MS 7. asırda Hz Ömer 

zamanında  İslam orduları komutanı Halid İbni Velid tarafından feth edilmiş islamiyet bu 

bölgelerde yayılmış ve Müslimanlar yerleştirilmiştir. 

1071 Malazgirt zeferinden sonra bu bölgeye bır çok Anadolu beyliği ve 1402 yılında 

Timur han hakim olmuştur.Timur han 1403 yılında Anadoludan ayrılınca Bingöl Akkoyunlu-

ların eline geçecek fakat 1473 Otlukbeli savaşında Akkoyunlu hökümdarı Uzun Hasan 

Osmanlı Hökümdarı Fatih Sultan Mehmede yenilince Bingöl Osmanlının eline geçecektir. 

Daha sonra ise Bingölü işğal eden Şah Ismaili Osmanlı Hökümdarı Yavuz Sultan Selim 1514 

senesinde Çaldıran meydan savaşında yenince Bingöl tekrar Osmanlı hakimiyetine girecek ve 

bu tarihten itibaren Bingöl hep Osmanlı egemenliyinde kalacaktır.  

Erzurum, Muş, Diyarbakir, Elazığ ve Tunceli illeriyle kuşatılmış olan şehir Osmanlı dö-

neminde konşu  şehirlere bağlı olarak idare edilmiş ancak Cumhuriyet devrinde bir il haline 

gelmişdir. 

1. Dünya Savaşı sırasında 1915'ten 1917 yılı sonlarına kadar Ruslar'la yapılan bir dizi 

muharebelere sahne olan ve işgale uğrayan Çapakçur yöresi, Aralık 1917'de Erzincan'da 

imzalanan ateşkes anlaşması sonucunda Rus işgalinden, kurulmuştur.  

7 Aralık 1935 tarihinde kabul edilen 2885 sayılı kanunla Bingöl adlı yeni bir il kurul-

muş Çapakçur da bu ilin merkezi olmuştur.  

Doğu Anadolu bölgesinin Yukarı Fırat bölümünde yer alan Bingölün adı ile ilgili pek 

çok rivayetler bulunmaktadır. Tarihi boyunca çeşitli medeniyetlerin egemenliyinde kalan şehir 

daha önce Anadolu halk ağızlarında "dere kenarında bulunan bağlık- bahçelik yer" anlamına 

gelen "Çevlik" ya da halk dilinde "Çolik" adı ile bilinir. 

Günümüzdeki Bingölün yerinde kurulmuş olan 1872-den 1945 yılları kadar ''Çapakçur'' 

adıyla bilinen yerin adına ilk defa ortaçağ islam kaynaklarında ''Cebel-i Cur'' şeklinde ras-

lanmaktadır. 

Islam coğrafyacı ve tarihçileri bölge için ''Cebel-i Cur'' adını kullanmışlardır. Ermeni ve 

Fars kaynaklarına yansıması ise ''Çapakçur'' şeklinde olmuştur. 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1486

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Evliya Çelebi, Seyahatnamesinde "Çapakçur"un Büyük İskender tarafından kuruldu-

ğunu ve bu ismi de 

onun koyduğu rivayet edilir. Seyahatnamede, Büyük İskender'in ağrılarına şifa bulmak 

ve başındaki iki boynuzundan kurtulmak için nice doktorlara başvurduğu halde bir türlü 

derdine çare bulamadığı için sonuda "ab-ı hayat" aramağa kalkıştığı anlatılır. Bu rivayete göre 

ab-ı hayatı bulmak için epeyce uğraşan Iskender, sonunda kaynağın kendisi olmasa da ondan 

beslenen bir pınardan içip ağrılarından ve boynuzlarından kurtulur. Faydasını gördüyü suya 

"Cennet suyu" anlamına gelen "Çapakçur" adını verir. Hekimlerinden Filkos'u yanına çağırır 

ve ona 'Bu kadar zamandan beri benim hizmetçilerimdiniz ve ağrıma bir çare bulmaya kadir 

olamadınız. Ilacını Cenab-ı Allah cennet nehirlerinden verdi. Burada benim için bir kale inşa 

edib ismini "Çapakçur' koyunuz" der. Bu emir üzerine Murat nehri kenarında üç yüz on beş 

günde "Çapakçur kalesi" inşa edilir. 

1945 yılına kadar Çapakçur olarak adlandırılan şehir, bu dönemden sonra Bingöl adını 

almıştır. Bingöl, adını üzerinde irili ufaklı yüzlerce ve belki de binlerce buzul göller olan 

dağdan almıştır.  

Doğal güzellikleriyle tanınan Bingöl, Doğu Anadolu'nun adı rivayetlere karışmış tarihi 

bir yeridir. Bingöl dağı, Muş, Erzurum ve Bingöl arasında paylaşılmış durumdadır. Bingöl 

Dağı'nda buzul izine rastlanmaktadır. Bunlar küçük göller halinde dağa serpilmiş olarak bu-

lunmaktadır. Yöredeki bu göller hakkında pek çok rivayetler vardır. Bazı Ermeni söylen-

celerinde, Kutsal Kitapta sözü geçen Bingöl dağındakı göller, ab-ı hayat kaynağının bin 

parçaya bölünmesi ile olmuştur. 

Bingöl adı ile ilgili diğer bir rivayet ise Koroğlu ile ilgilidir. Rivayetde Koroğlunun bu 

yöredeki bir gölün suyundan içenin ölümsüzlüğe kavuşacağını işitdiyi ve babasını da alarak 

buraya geldiyi ama aradığı gölün bin parçaya bölündüğü için bulamadığı anlatılmaktadır. 

Bu rivayetlerin gerçekliği hakkında kesin bir şey söylemek mümkün olmasada Bingöl 

suyunun bir çok hastalıklara şifa olduğu söylemek mümkündür. 

Doğu Anadolu kırık kuşağı üzerinde yer alan şehrin çeşitli bölgelerinde bu güne kadar 

bir çok şiddetli depremler olmuştur. 22 mayıs 1971 yılında olan depremde yüzlerce insan 

hayatını yitirmiş ve Bingöl kenti yeniden kurulmasını gerektirecek ölçüde yerle bir olmuştur. 

 Bingöl  halkının toplumsal yaşamında aşiret ilişkileri etkisini sürdürmekte ağalık hala 

gücünü korumaktadır. Bölgenin çokunlukla dağlık olması ve yerleşim birimlerinin daha çok 

köy ve mezralar halinde yoğunlaşmasından dolayı 1980 yılına kadar Bingölde okuma yazma 

oranı çok düşüktü. Fakat bugün okuma yazma bilenlerin oranı yüzde doksan civarındadır. 

Bingöl halı ve kilimleri göz alıcı renkleri ve desenleri ile ilgi çeker. "Cacım" dedikleri 

kilimler battaniye olarak da kullanılır.  

Eskiden Çapakçur kırsal nitelikli gelişmeyen küçük bir yerleşimdir. Daha sonra ise 

Çapakçur gelişmeye başlayınca bu bölgenin şeherleşmeye elverişli olmadığı anlaşıldı ve bura-

dan taşınarak 1950 yıllarında dere yatağının güneyindeki yüksek düzlüğe yeni bir yerleşme 

kuruldu. Bundan dolayı şehrin merkezinde tarihi yerler bulunmamaktadır.  

Bingöl turizim bakımından fazla ilgi çekici bir yer değil. Fakat Solhan Ilçesi Hazarşah 

Köyü civarında Yüzen ada, Bingöl Erzurum karayolunun 20. kilometresinde Kös Kaplıcaları, 

Genç Ilçesinde içmeler, Bingöl Elazığ karayolunun 20. kilometresinde kayak evi ve Elazığ 

yolu üzerinde bal kaymağı ile ünlü Gezik bulunmaktadı. Aynı zamanda Kiği cami, Kıral Kızı 

Kalesi ve Temran Mezarlığı gezile bilecek nitelikte olan tarihi yerlerdir. Bundan başka 

Temmuz-Ağustos aylarında Bingöl dağlarında güneşin doğuşunu izlemek mümkündür. 

Halkının neredeyse tamamı Zazalar dan oluşmaktadır. Zazalar çoğunlukla Türkiye'nin 

Doğu Anadolu bölgesinde yaşayan bir halk olup İran dillerine ait bir dil olan Zazacayı konuş-

maktadırlar. Bingöl Türkiye'de zazacanın en çok konuşulduğu şehirler arasında gelmektedir. 

Zazaların dini ağırlıklı olarak Islamdır ve halkın dinine bağlı bir şekilde yaşadığını söylemek 

mümkündür.  

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1487

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Bingölde tarihi eserler olarak Camiler, Türbeler, Medreseler, Hamamlar ve bir çok ziya-

ret yerleri bulunmaktadır. Bu ziyaret yerleri Bingöl ve çevresindeki halkın dindarlığınığının 

önemli bir boyutunu ortaya koymaktadır. Nitekim mezar, ağaç, su, taş gibi unsurları kapsayan 

ziyaret yerleri yöre insanının dini-sosyal hayatı hakkında önemli bilgiler vermektedir.  

Bundan başka Bingöl ve köylerinde kiliseler de bulunmaktadır. Bu kiliselerde iki türlü 

plan göze çarpmaktadır. Ilk dönem kilise mimarisi Bizans tipi mimarilerdir. Son dönemde ise 

Ermeniler tarafından yapılan kiliseler bulunmaktadır.  

Tarihi yerleri ve doğal güzellikleri ile küçük bir şehir onan Bingöle hava yolu, demir 

yolu ve kara yoluyla ulaşım mümkündür.  

Şehre ilk gelenlere Bingöl merkezinde akşam saat dokuzdan sonra hayatın olmaması 

yani insanların sokaklara çıkmaması ve hatta dükanların da kapalı olması ilginç gelmektedir. 

Şehrin bir diğer ilginç yönü ise Kurban ve Ramazan gibi dini bayramlarda dükanların kapatıl-

ması ve insanların akrabalarını ve mezarlıkları ziyaret etmesidir.  

 Eğer Bingölde cuma günü çarşıda bir işiniz varsa bunu cuma namazındanan sonra 

etmeye çalışın zira bu saatte giderseniz dükanların kapalı olduğunu göreceksiniz.  

Bingölde 2007 yılında açılan universite şehrin yaşamın önemli bir şekilde etkilemiştir. 

Yeni gelen öğrencilerin en çok söyledikleri şey ise şehirde gezilecek yerlerin olmamasıdır. 

Şehir halkı da öğrencilerin yaptığı bir takım şeylere iyi bakmamaktadır. Bununla birlikte Bin-

gölün tam bir öğrenci şehri olduğunu söylemek olar.  

Bütün bu yönleriyle, küçük ve sakin bir şehir onan Bingöl, büyük şehir kalabalıkların-

dan yorgun olan insaların dinlene bilecekleri uyğun bir yerdir. 

 

 

QIPÇAQ TAYFALARI VƏ AZƏRBAYCAN 

 

Qumru FƏRHADOVA 

Gəncə Dövlət Universiteti 

AZƏRBAYCAN 

 

Xəzər xaqanlığının dağılması ilə uzun müddət Xəzər dənizi yolu ilə köçərilərin hücu-

munun qarşısını alan sipər də dağıldı. İndi xəzərlərin olmadığı bir dövrdə quzlar Volqa çayı 

boyunca yola düşdülər və  Cənub-Şərqi Avropanın düzənlikləri boyunca yayıldılar.  İtil və 

Semenderin qalıqları  hələ  aşkar edilməmişdir, lakin xarabalığın mənzərəsini Aşağı Don, 

Şimali Don və əlbəttə, Sarkelin digər dayaq nöqtələrinin qazıntıları zamanı aşkar edilən mate-

riallara  əsasən bərpa etmək olar. Sarkelin yerində slavyan Ağ Çadırın tikinti xarabalıqları 

içərisində arxeoloqlar, çox güman ki, avaraların sığınacağı olan çox mühəqqər komaları  tə-

mizləmişlər. Çox maraqlıdır ki, Sarkel şəhərciyinin yuxarı qatında köçərilərə  məxsus kera-

mika aşkar olunmamışdır. Həm əkinçilik, həm də peşəçilik tamamilə məhv edilmişdir. Alan-

bolqar əkinçilərinin əkin yerləri otla dolu idi. Yerli əhalinin bir hissəsi Donun, Terekin, Kuba-

nın meşəli təpələrində gizlənmişdilər, bir hissəsi isə Qafqaz dağlıq yaylasına getmişdilər. 

Əkinçi əhalinin düzənliklərdən çəkilməsi Şimali Qafqazda da müşahidə olunur. X-XII 

əsrlərdə dağlıq yaylanın dərinlikləri və dağ keçidlərinə giriş yerlərdə əhalinin sayı artır. T.M. 

Minayeva xüsusilə qeyd edir ki, yenidən dirçəlmiş əhali əksər hissəsi ilə yaşayış üçün çox əl-

verişsiz olan əlçatmaz yerlərdə yerləşmişdilər. Burada razılaşmaq lazımdır ki, bu seçim könül-

lü yox, məcburi olmuşdur [1, 18]. T.M. Minayeva hesab edir ki, alanları Şimali Qafqazda qıp-

çaqlar sıxışdırıblar. Bu fikrin mahiyyətini inkar etmədən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, otu-

raq əhalinin sıxışdırılması qıpçaqlardan əvvəlki, peçenek-quz dövründə başlamışdır. XI əsrdə 

gürcü tarixçisi Cuanşerin verdiyi məlumatlara görə, onun dövründə Peçenekiya Osetiya daxi-

lində yerləşən çay boyunca məhdudlaşırdı və yalnız sonralar peçeneklər türklərdən qaçdılar və 

qərbə yollandılar [2, 56]. Quzların Mərkəzi Qafqazda olmaları haqqında Böyük Zelençukla 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1488

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Qaravul stansiyası  ətrafında daş heykəlin tapıntısı  xəbər verir. Heykəlin siması, xüsusilə 

əllərin vəziyyəti – sağ əlin dirsəyə doğru əyilməsi və sol əl isə qılıncın tutacağında – erkən 

türklərin daş heykəllərinin simalarına uyğun gəlirdi.  

Xəzər dövründə olduğu kimi, qıpçaqların dövründə də Qərbi Xəzərsahili ovalıq yalnız 

sülh deyil, həm də hərbi məqsədlərə də xidmət edir. Məlumdur ki, XII əsrdə Volqa boyunca 

Qafqaz sahillərinə doğru rus hərbi gəmiləri hərəkət etmişdir. Ola bilsin ki, qıpçaklar-saksinlər 

rus dəniz qüvvələri ilə birlikdə  Cənub-Qərbi Xəzərsahili müsəlman dövlətlərinə hücumda 

iştirak etmişlər. V.V.Bartold yazır ki, qıpçaklar müsəlman vilayətlərinə hücum etməyə davam 

edirdilər və bəzən bu yürüşlər işğalçı xarakter və məqsədi daşıyırdı. XII əsrdə müsəlmanlar 

bir müddət Dərbəndi və hətta ondan cənuba olan bir sıra vilayətləri itirdilər. Gürcü salnamə-

lərində  dərbənd qıpçakları qeyd edilmişdir [3, 26]. Çox güman ki, monqol dövrünə  qədər 

çöllü-qıpçaklar Dağıstana daxil olmağa başlamışdılar.  

Dəşt-e-Qıpçakın Cənubi Qafqazla geniş ticarət və  mədəni  əlaqələri aşağıdakı mühüm 

fakt ilə təsdiq edilir. Burada biz alışqan maddə - neft ilə dolu olan atıcı silahların qıpçak ordu-

sunda keçməsini nəzərdə tuturuq. Belə silahlar qıpçakların əlinə yalnız Şərqi Cənubi Qafqaz-

dan və yalnız Dağıstan ərazisi ilə keçə bilərdi. Rus salnamələri bu silahların ruslarla döyüşdə 

işlədilməsi haqqında xəbər verir.  

XII  əsrin ortalarında bütün yollar artıq qıpçaqları Dneprə doğru aparırdı. 1152-ci ilin 

salnaməsində deyilirdi: “Bütün qıpçaq torpağı İtil (Volqa) və Dnepr arasında yerləşir” [1, 56]. 

Bu torpaqların sərhədləri şimaldan Sula və Oreli çayları arasındakı ərazilərə, şərqdən Don və 

İtli çayları ilə  cənubdan  Şimali Qafqaz, Krım və Azovətrafı çöllərlə, qərbdən isə  İnquls və 

Dnepr çayları ilə müəyyənləşdirildi.  

XII əsrin 60-70-ci illərinə qədər heç bir iri siyasi ittifaq müşahidə olunmurdu. Qıpçaqlar 

ayrı-ayrı xırda ordulara parçalanmışdılar. Rus salnamələrində Toksobiçlər, Yeltukovlar, Bur-

çeviçlər kimi daha səlahiyyətli və qüvvətli orduların adı  çəkilir. Onlar hər ilə rus knyazlıq-

larına basqınlarda fəal iştirak edirdilər. Hətta bu orduların bəziləri haqqında məlumatlar Şərq 

ölkələrinə  də  gəlib çatırdı. Arxeoloqlar daş heykəllərin, kurqanların sayına görə çöldə  qıp-

çaqların böyük və ya kiçik tayfalarla yaşadıqları yerləri müəyyən edə bilmişlər. Bunların ara-

sında yalnız burçeviçlər fərqlənirdilər. Belə ki, tayfanın adının götürüldüyü “böri” sözü türkcə 

canavar deməkdir. Buna görə  də “canavarlar” ordusu yalnız Dneprin sol sahilinə birləşən 

Volçye (canavar) çayının ətrafında yaşaya bilərdi.  

Rus tarixçilərinin fikrincə, qıpçaqların köçəri həyatının formalaşdırılmasında rus knyaz-

larının da böyük rolu olmuşdur. Məsələn, S.A. Pletnyova yazır ki, ağıllı  və uzaqgörən rus 

knyazı Vladimir Monamax qıpçaqların həyatında xüsusilə fərqlənmişdir [4, 73]. Belə ki, Sutin 

çayı üzərində qıpçaqları məğlub edən Monamax digər türk tayfalarını çölə gətirmişdir. 1117-

ci ildə belavejlilər Rusun Çerniqov sərhədində qala şəhər tikdilər. Beləliklə  də, Monamax 

qıpçaqlara qarşı onların özlərindən ibarət sərhəd düzəldə bilir. Onlar köçəriliyin yeni forma-

sına keçdilər. Yəni, köhnə marşrutları saxlayaraq yayda yaylağa qalxır, qışda isə sürülərini 

arana köçürürdülər.  

XII əsrin 40-cı illərində Poroqyada yaşayan bütün köçəri tayfaların yeni etnik birliyin 

yaradılmasına ilk addımlarını atmalarına baxmayaraq, onların hamısı hansı etnik qrupa aid 

olduqlarını yadda saxlaya bildilər. Bu etnik birliyə peçeneqlər (1151-1162), turpeylər (1150), 

kalpiçlər (1160), bastiylər (1170-ci illər) də daxil olurdular. Lakin iki mühüm ittifaq – Dnepr 

ətrafında və Donda yaşayan qıpçaqların ittifaqı daha qüdrətli və mütəşəkkil təşkil olunmuş-

dur. Dnepr ətrafı və Don qıpçaqları Azov dənizinin sahillərində yaşayan tayfalarla əlaqə sax-

layır, lazım gəldikdə onların köməyindən istifadə edirdilər. Beləliklə, çöldə ərazi etibarilə rus 

knyazlıqlarına və Avropa krallıqlarına bərabər iki böyük ittfaq yaranmışdı. Rus tarixçisi B.A. 

Rıbakov çöldə iki ağ və qara “kumanqıpçaq” ittifaqını ayırırdı. Çöldə Dnepr ətrafında yaşa-

yan qıpçaqlar daha çox hökmranlıq edirdilər. Onların Toqle, İzay, Osoluk, Kobak kimi məş-

hur xanlarının adı bu günə qədər gəlib çıxmışdır [5, 146]. 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1489

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

1162-ci ildə Kiyev knyazı Rastislavın hakimiyyəti güclü müttəfiq Mistislav Volınskinin 

təzyiqinə  məruz qalır. Nə Kiyev boyarları, nə  də knyazın qvardiyası Rastislava arxa durmur-

dular. Knyaz öz hakimiyyətini Mistislavla bölüşməli olur. Belqorod Torçesk, Kanev şəhər-

lərini, hətta qara klobukların torpaqlarını onun ixtiyarına verir. Taxt-tacının laxladığını hiss edən 

Rastislav ümidini çölə bağlayır. Belük (və ya Böyük) xanın yanına elçi gedib xanın qızını oğlu 

Rürikə istəyir. Bu nikah baş tutur. Poloves yardımı Rastislavın mövqeyini möhkəmləndirir.  

“Dəşti-Qıpçaq” torpaqları  hər kəsə öz təsirini göstərmişdi. Qıpçaqlar indi “Böyük Ru-

siya” adlanan ərazidə vahid dövlətin qurulmasında və formalaşdırılmasında yaxından iştirak 

edirdilər. Həmin dövlət XI əsrin sonu – XII əsrin əvvəllərindən müxtəlif kyazlıqlara bölünürdü.  

XIII əsrin ortalarında Avropaya, şərqə yeni köçərilərin – monqol-tatarların axını başladı. 

Çöllə  hərəkət edən monqol-tatarlar əvvəlcə  qıpçaqlarla üzləşməli oldu. İlk məğlub olan Don 

qıpçaqları oldu. Onlar öz torpaqlarından köç edərək Dneprə sıxışdırıldılar və rus knyazlıqlarının 

ərazilərinə səpələnirlər. Tədricən qıpçaqlar Qızıl Ordanın tərkibinə daxil oldular [5, 94]. 

XII əsrin əvvəllərində, moqol basqınlarından xeyli əvvəl qıpçaqlar Bolqarıstan ərazisin-

də  də  fəad məskunlaşırdılar. Onlar Dunayın aşağı hissəsində, Dobrusda və Bolqarıstanın 

şimal-qərb torpaqlarında yayılmışdılar. XII əsrin 70-ci illərində bolqarlar Bizans əleyhinə 

üsyan qaldırdılar. Bu üsyana iki qıpçaq qardaş - Asen və Pyotr rəhbərlik edirdilər. Kuman-

qıpçaq hərbi hissələri də üsyançılara köməklik göstərirdilər. Nəticədə I Asen 1187-ci ildə Bol-

qarıstanın çarı seçildi. Kuman-qıpçaqlar dövlətin həyatında fəal rol oynamağa başladılar. 

Asenin davamçısı Kaloynin vaxtında çarın zülmündən və qəddar qanunlarından narazı qalan 

bolqar və kuman feodalları 1207-ci ildə çara sui-qəsd hazırlayaraq onu öldürdülər. Taxt-taca 

yenə qıpçaq feodalı Asenin qohumu Boril əyləşdi. II Asenin dövründə monqollardan və qis-

mən də Macarıstandan qaçan və Bolqarıstana gələn qıpçaqların sayı daha da artdı. 

Monqol iğtişaşlarından uzaqlaşan qıpçaqların bir qismi də  Cənubi Qafqazda məskun-

laşdı və yerli əhali ilə qaynayıb-qarışdı.  

Həmin illərin şahidləri yazırdılar ki, şərqin bazarları monqolların əsir etdikləri qullarla 

doludur. Bunların arasında qıpçaqlar xüsusi üstünlük təşkil edirdilər. Lakin çox keçmədən bu 

ağıllı və dözümlü, möhkəm iradəli qullar şərq dövlətlərinin siyasi həyatlarında mühüm rol oy-

namağa başladılar. Artıq qeyd etdiyimiz kimi Misir sultanlığında hakimiyyəti  ələ keçirib 

Məmlük hakimliyini qurmuşdular. İki sultan - Beybars və Kalaun məşhur Bürcoğlu (Burçe-

viçlər) qıpçaq nəslinin törəmələri idilər. Hər bir sultan öz ətrafında daha çox qohum toplamaq 

arzusunda idi. Məhz buna görə də Misir sanki qıpçaqlarla qaynayırdı. Qul bazarlarında alınan 

qullardan başqa buraya qıpçaq çölündə qalan sadə adamlar da axışırdılar. 

Qeyd etmişdik ki, torpaqlarını öz qüvvələri ilə qorumaq istəyən qıpçaq zadəganları 

monqollar tərəfindən tamamilə  məhv edilmişdilər. XIII əsrin 40-50-ci illərində isə artıq bu 

məsələ bitmişdi. Varlı zadəganların bir hissəsi uzaq monqol çöllərinə əsir aparılmışdı [4, 96]. 

Monqollar əsirlərdən hərbi işlərdə də istifadə edirdilər. Onlar ordunun önündə gedir, ilk zərbəni 

öz üzərilərinə götürür və arxalarınca gələn monqol döyüşçülərini sanki qoruyurdular. Lakin 

qıpçaqların  əsas hissəsi çöldə qalmışdılar. Bu qədər sıxışdırılmış  vəziyyətdə  də olsa, onlar 

yaşadıqları əraziləri dəyişdirməmişdilər. Monqollar hər vasitə ilə qıpçaqlara öz tarixlərini, qo-

humluq  əlaqələrini, vətən hisslərini unutdurmağa çalışırdılar. Bir çox tayfalar Orta Vol-

qaboyuna, Aşağı Kama ətrafına, digərləri Aşağı Volqaboyuna köçürüldü. 

Müflisləşmək nə vaxtsa köçəri həyat sürən qıpçaqları oturaq həyata gətirib çıxartdı. 

Çölə öz sosial quruluşlarını gətirən monqollar etno-siyasi bölünmələrini nəzərə alaraq Şərqi 

Avropa çöllərini uluslara bölməyə məcbur oldular. Tezliklə Batı (Volqaboyu) və Bərkə (Şi-

mali Qafqaz) ulusları yaradıldı. Sonra Noqayın rəhbərlik etdiyi Dnestr ətrafı ulus (kumanlar) 

yarandı. Dnepr ətrafı rayonlar Toqda xanın idi. Buradakı qıpçaqlar onun ulusunda idilər. Don 

çöllərindəki qıpçaqlar isə Dəşt-i- Qıpçaq ulusunu təşkil edirdilər. Beləliklə qıpçaqlar doğma 

torpaqlarında yeni adlarla və yeni feodalların rəhbərliyi alında öz tarixlərinin yeni səhifələrini 

yazmağa başladılar.