Psixologik maslahat

BOB. PSIXOLOGIK MASALAHATLAR TEXNIKASI

Psixologik m aslahatlar texnikasi to ‘g ‘risida tushuncha va boshlang‘ich mulohazalar
Psixologik maslahatlar texnikasi deganda, psixolog-maslahatchi maslahatning u yoki bu amallari doirasida harakat qilib, psixologik maslahat h ar b i r bosqichlarida m ana shu amallarni bajarish uchun foydalanadigan maxsus uslublari tushuniladi. Avvalgi bobda o‘rganib chiqqanligimiz sababli bevosita ularbilan bog'liq boMgan psixologik maslahatlar texnikasini t o l a t a ’riflashga kirishamiz. Bu texnika psixologik m aslahatlar barcha bosqichlarida bir xilda muvaffaqiyat bilan qollaniladigan universal, psixologik maslahatning u yoki bu, xususan bir bosqichi uchun mos keladigan o ‘ziga xos texnikasi bolishi m u m k in . Psixologik maslahat texnikasini biz universal xususiyatli m aslahatlar uslublariga alohida ajratmay, maslahatlar turli amallari bilan bogMiqlikda bosqichma-bosqich ko‘rib chiqamiz. Psixologik maslahatda mijozni kutib olish. Mijozni kutib olish umumiy amali doirasida (psixologik maslahatning birinchi bosqichi) psixolog-maslahatchiga quyidagi texnik uslub tavsiya etiladi: mijozni kutib olishda u bilan yuzma-yuz duch keladigan vaziyatni egallab, uni o ‘z o ‘rniga kuzatib qolyiladi. Bu yerda o ‘zini boshqacha tutish kerak boMadigan qator alohida holatlar uchrab turishi mumkin.
Mana shu vaziyatlarni ko'rib chiqamiz.
Agarda m ijoz psixologik maslahat xonasiga kirib kelganida, u yerda hech kim ni uchratmasa dovdirab qolishi mumkin. M ana shu holat m aslahatlar paytidagi keyingi xulqiga t a ’sir ko‘rsatishi mumkin. Agarda mijoz xonaga kirganida unga hech qanday e ’tibor bermaydigan insonlarni ko‘rsa, nafaqat dovdirab, balki xafa ham boMishi m um kin. Ayniqsa, keyinchalik m ana shu insonlar orasida psixolog-maslahatchi va uning yordamchisi boMganligi m a ’lum b o ‘lib c h iq s a , m ijozning o ‘z o ‘rniga b orib o ‘tirishi y o ‘lida kutilm agan t o ‘siqlar yuzaga kelganda ham uning psixologik kayfiyatini y o m o n tomonga o ‘zgartirishi mumkin. Mijozning o ‘zi maslahat o'tkazish joyiga kelib o'tirishi ham mumkin. Lekin bunday hollarda m aslahatda o ‘z joyini izlashda, mijozda hech qanday m uam m olar yuzaga kelmasligi kafolatlanishi kerak. Agarda mijoz
maslahat o'tkaziladigan xonaga kirib b o ‘lgan b o l s a , insoniar, ayniqsa, psixolog-maslahatchi yoki uning yordamchisi o 't irib kutib olsalar, mijoz bu holni e'tiborsizlik yoki hurmatsizlik kabi qabui qilishi m um kin. Bunday m ijoz bilan yaxshi psixologik aloqa o ‘rnatish qiyin bo‘ladi. Bu tavsiyalarfaqatgina psixolog-maslahatchi va uning yordam chisiga e m a s , balki shu v a q td a psixologik maslahatchi xonasida bo'lishi m um kin bo‘lgan insonlarga ham taallu q l i . M asalan, ag a rd a m ijoz kirib k e lg a n id a psixolog- m aslahatchi va uning yo rd am ch is i o ‘rnidan tu r ib , bo sh q a la r o ‘rnilaridan turmasalar, bu hol ham mijozda yaxshi kayfiyat uyg'otmaydi. G ap shundaki, boshqa holatlarda odob- axloq qoidalari b o ‘yÍcha katta yoshdagi insoniar yoki yuqori m an sab vakillari o ‘tirishlari mumkin. Bularning ikkalasi ham psixologik maslahat

• 
  ‘tkazish uchun yaxshi em as, chunki mavjud q o id alar b o ‘yicha psixologik maslahatda mijoz uchun eng obro'li o d a m psixolog- maslahatchi bo‘lishi kerak.
  

Psixolog-maslahatchi yoki uning yordamchisi im k o n qadar maslahat o ‘tkazüadigan joyni mijozga ko'rsatib uni oldinga o ‘tkazib yuborishlari va birinchi b o ‘lib o ‘z o ‘rnini egallashga unga imkon berishlari kerak. Mijozdagi tortinish kuchi yuzaga kelishini oldini olish va uni noqulay holatga soiib qo'ymaslik, unga o ‘zini erkin va mustaqil tutishi, vaziyatni psixologik belgilab berishi u ch u n shunday harakat qilishi kerak. Blindan tashqari mana shu paytda mijoz o 'z joyiga qanday borayotganligini, u qanday o ‘tirishi shu bilan birga q a n d a y h o la td a o ' t i r i s h in i k u z a t ib p s ix o lo g - m a s l a h a t c h i maslahatlarni muvaffaqiyatli olib borishi uchun k o 'p lab foydali xulosalar chiqara oladi. Agarda psixolog-maslahatchi joyiga birinchi b o ‘lib o ‘tirsa, unda mijoz buni m aslahatchining undagi o ‘zini ustunligini namoyish etish kabi tushunishi m um kin, psixologik maslahatning yaxshi o ‘tishi u ch u n esa bu um u m an kerak emas. Agarda mijozning o ‘z¡ obro‘li va o ‘zini hurm at qiladigan inson b o ‘lsa, psixolog- m aslahatchining bunday n o o ‘ rin h arak a t lari psixologik maslahat o ‘tkazishga katta t a ’sir ko‘rsatadi. H a r qanday sharoitda ham psixologik m aslahatda psixolog- maslahatchi o ‘z o ‘rnini mijozdan keyin yoki bir vaqtda egallashi kerak. M ijozning joyiga borib qulay joylashib olm agunicha, u bilan hech qanday


m axsus suhbat boshlash tavsiya etilmaydi. Birinchidan, odam h a ra k a t la n a y o tg a n id a , a y n iq sa , joyiga borib o ‘t irayotganida gaplashish odobdan emas. Ikkinchidan, odam to o ‘z joyini topib o £t irm agunicha, butun diqqatini bajarayotgan ishiga jalb etadi va natijada psixolog- maslahatchining gaplarini diqqat bilan tinglay olm aydi, uchinchidan, psixologik maslahatga birinchi bor kelgan h a r q a n d a y inson o ‘z in ing m u am m o s i to ' g ‘risida psixolog- m aslahatchi bilan jiddiy va m azm unli suhbatga tayyor bolm aydi. Mijoz yoki hayajonlanadi, yoki qanchadir vaqt o ‘zining ilgarigi ishlari bilan b o g l iq tashvishlar, fikrlar ta’siri ostida b o la d i . Har q an d ay holda ham mijoz tinchlanishi va maslahatchi bilan jiddiy suhbatga psixologik tayyor b o ‘lishi uchun vaqt talab etiladi.
Mijoz psixologik maslahat xonasiga kirib kelganida, shu yer t inch b o l i s h i , iloji b o i sa x o n ad a psixolog-maslahatchi va uning yordam chisidan boshqa hech kim bolmagani ma’qul. Agarda mijoz psixologik maslahat xonasiga kirib kelganida u yerda tartib bolm asa, xona betartib b o isa bu aibatta, unda salbiy emotsional t a ’sirlanishni uyg'otadi. Betartib va iflos xonada psixologik maslahat o ‘tkazishdan foyda y o ‘q. Bunday holatlarda psixolog-maslahatchi qanchalik ta r t ib l i b o l m a s i n , b a r ib i r yaxshi natijaga erishish m um kin b o lm a y d i , chunki noqulay vaziyat ta’siri ostida mijozning kayfiyati d oim y o m o n b o lad i . Agarda xonada maslahatlar o ‘tkazilayotgan paytda ko‘plab keraksiz narsalar, nima uchun bu yerda turganligini tush u n ib b o lm ay d ig an b uyum lar turgan b o isa, mijozni hayron qoldirishi va qattiq xavotirlanish holatini yuzaga keltirishi mumkin. Ayniqsa bu buyumlar unda xavf uyg‘otadigan b o i sa (masalan, m agnitofon, mikrofon, Videokamera va boshqa), bunday holatda m ijozdan ayniqsa, dardini aytayotganda ochiqlik va samimiylikni kutish qiyin b o lad i .
Psixolog-maslahatchining kiyimi qanday bolishi to ‘g‘risida ikki
o g l z so'z. Iloji boricha u oddiyroq, lekin did bilan, bayramona em as, lekin juda ham sodda b o lm a g a n kiyimda b o lg a n i m a ’qul. P s ixolog- m aslahatchi m axsus ishchi kiyimlari kiyishi tavsiya etilm aydi. Masalan, shifokor xalatini kiyib qabul qilishi mijozni xavotirga soladi, u psixologik maslahat xonasini xayolan tibbiyot m uassasasiga o ‘xshatadi, bu um um an kerak emas. Agarda mijoz
jismoniy va psixologik soglom inson bo'Isa, u o ' z - o lzidan b em o rg a qilinadigandek munosabatda b o l i s h d a n xafa bo‘ladi. ü a g a rd a haqiqatdan h am bemor bo‘lsa, lekin yanglishib shifokorga e m a s , balki psixoiog-maslahatchiga m urojaat qilsa (masalan, u x o h lag a n yordamni tibbiyot muassasalari ko‘rsata olmagan b o ‘!sa) unda xalat kiyib kutib oigan kishini mijoz avvalgi muvaffàqiyatsiz tajribasini eslab, yana qattiq tashvishlanadi. B uning natijasida m i jo z d a psixoiog- m aslahatchiga ishonchsizlik yuzaga keladi va i inga haqiqatda yordam bera olishiga ishonm aydi. Boshqa t o m o n d a n bayramona kiyinib oigan psixolog-maslahatchining oldida odm ig ina kiyimda boMgan mijoz g‘alati ko‘rinishi m um kin, bunday h o la td a n ham mijoz o zini noqulay his qiladi. Masalan, bunday h o l la rd a mijozning fikr yuritishicha, psixolog- m aslahatchida q a n d a y d i r inuhim bir uchrashuv yoki bayram b o ‘lmoqda, hozir m i jo zn in g tashvishlari uni qiziqtirmaydi degan, fikr paydo bo l ish i m u m k in . Bu albatta, mijozni maslahatchiga ishonch bilan ochiq m unosabatda boMish, tashvishga solayotgan m uam m osini u bilan keng m u h o k am a qilish imkonini bermaydi. Nihoyat juda ham oddiy, tartibsiz, deyarli uy kiyimida b o ‘lsa psixolog-maslahatchini ko‘rib, mijoz uni shaxsan hurmat qilmaydi, degan fikrga kelishi mumkin.
M i jo / bilan suhbat boshlash. M ijoz bilan suhbatni boshlash bo y ich a te x n ik a p s ix o lo g - m a s la h a tc h i bilan s h a x s a n ta n ish a y o tg a n id a va uning m u a m m o s in i batafsil a n iq l a s h g a kirishayotganda foydalanishi mumkin b o lg a n uslublarni o ‘z ichiga oladi. Mijoz bilan yuzma-yuz uchrashib, o ‘z joyiga joylashib o ‘tirib o lg an id an keyin, p s ix o lo g - m a s la h a tc h i d iq q a t va d o ks t o n a munosabat, yuzida tabassum va shirin s o ‘zlar bilan m u n o sab a td a bo lishi kerak. Masalan, «men sizni bu yerda ko'rganimdan ju d ay am x u r sa n d m a n , siz bu yerga m u ro j a a t e t ib , t o ‘g 'r i q i lg a n s iz . Ish o n am an k i , bizning u c h ra sh u v im iz va su h b a t im iz h a m d a hamkorlikdagi ishlarimiz siz uchun va m en uchun ham yoqim li va foydali b o l a d i . Avvalo, keling yaxshilab tanishib oiaylik». Shundan keyin psixolog-maslahatchi ismi-familiyasini aytib o ‘zini tanishtiradi va mijozdan olzi to ‘g‘risida gapirib bcrishini i ltim os qiladi. Keyin mijozga shunday savol bilan murojaat etish m u m k in :
«ismi-sharifïngiz», (agarda psixolog- maslahatchi mijozning ism i,

sharifini oldindan bilmasa?), «qanday m uammolar sizni tashvishlan- tirmoqda?», « nima m asala yuzasidan keldingiz?». Shundan keyin odatda ijiijozga fikrini jam lab olishi va unga beriladigan savollarga aniq va tez javob berishi uchun zarur boMgan kichik tanaffus qilinadi. Agarda tanaffus uzayib ketsa va mijoz unga berilgan savollarga javob berishda qiynalsa, hayajonlansa yoki gapni boshlab birdaniga t o ‘xtab q o lsa, psixolog- m aslahatchi yuzaga kelgan vaziyatga darhol aralashishi tavsiya etilmaydi. Psixolog-maslahatchi mijozning o ‘zi gapni davom ettirishini sabr va toqat bilan kutishi m a'qul hisoblanadi. Agarda tanaffus juda ch o ‘zilib ketsa va mijoz qiyin ahvolga tushib qolgani tushunarli bo‘lib, gapni nimadan boshlashni bilmay qiynalsa, unda psixolog-maslahatchining o ‘zi unga m urojaat etib, quyidagi gaplarni aytishi tavsiya etiladi:

«Gapiravering, sizni diqqat bilan eshitaman», «sizning har bir aytgan gapingiz men u ch u n ju d a m uhim , marhamat davom ettiravering». Agarda shundan keyin h am mijoz gapirm asa, unda psixolog- maslahatchi undan so‘rashi mumkin: «aytingchi, nima sababdan gapirm ayapsiz? G apirishingizga nimadir xalaqit qilayaptimi? Keling, buni birgalikda m uhokam a qilaylik, sizga yordam berishga harakat qilaman».
Shundan keyin mijozning o‘zi suhbatni davom ettirsa, psixolog-
m aslahatchi uning gapini boMmasdan sabr, chidam bilan va bir d o ‘stining dardini tinglayotgandek tinglashi kerak. Agarda mijoz qiynalib, hayajonlanib gapirmasa, gapni nimadan boshlashni bilmay t o ‘xtab qoladigan b o ‘lsa, psixolog-maslahatchi mijozga berilgan savollar mazmuni yoki mijoz javob bergan savollar mazmuni asosida oson javob berishi m um kin boMgan qo‘shim cha savollar beradi. Agarda psixolog- maslahatchi ancha tajribali bo'lsa q o Ls himcha va yo'naltiruvchi savollar yordamida tezda mijozni gapirtirishga erisha oladi, psixologik to ‘siqni yo'qotadi va keraklï m a ’lumotlarni oladi. Psixolog-maslahatchining savollariga javob qaytarishda mijoz jiddiy qiyinchilikka duch kelgan hollarda mijozning ortiqcha psixologik asabiylashishini y o ‘qotishga uning ancha ochiq gaplashishiga yordam beruvchi quyidagi uslublardan foydalanish tavsiya etiladi:

1. 
   Mijozga sezdirmasdan xonadan barcha begonalarni, masalan,
   

k o t ib a - la b o ra n t , y o rd a m c h in i chiqarib yub o r ib mijoz bilan
yakkama-yakka qolish. H a rd o im b u ishni muloyimlik bilan amalga oshirish mumkin.

2. 
   Bu holatda aksincha yo‘l tutish ham m um kin. M aslahatlar xonasiga mijozga ancha yaqin bo'lgan, uni tinchlantira oladigan va psixolog maslahati bilan suhbatni osonlashtiradigan birorkishini taklif qilish m um kin. U kishini mijozning yoniga yoki psixolog- maslahatchi va mijozning o ‘rtasiga o ‘tqazish m um kin.
   
3. 
   Mijoz bilan suhbat boshlaganda psixolog- m aslahatchining o ‘zi mijoz bilan qiyinchiliksiz oson va erkin gaplasha olishi m uhim . Aks holda uning shaxsiy hayajonlanishi, asabiyligi va ishonchsizligi mijozga ham o ‘tishi mumkin.
   
4. 
   Hayotda, har bir insonda, shu ju m iad a n tajribaii psixolog- maslahatchida ham odam lar bilan m unosabatlarda qiyinchiliklar uchrab turishi mumkinligi sababli endi boshiayotgan psixolog- maslahatchiga o ‘zi ham m uloqotlartreningidan o ‘tishi, iloji boricha o ‘zidan mana shunday m uam m oni yo‘qoiishi yoki kamaytirishi tavsiya etiladi. Mijoz bilan uchrashuv oldidan u bilan b o ‘ladigan suhbatni, ayniqsa, boshlanish qismini m ashq qilib olish foydali b o ‘ladi.
   

5 . 0 ‘zini k o m m u n ik a t iv m a la k a va k o ‘ n ik m a l a r in i takom illashtirishi u ch u n psix o lo g - m aslah a tch ig a mijoz bilan psixologik m aslahatda uchrashganda unga foydali b o ‘ladigan quyidagi nutqiy odob qisqa shakllarini o ‘zlashtirib olishi tavsiya etiladi: insonlar bilan salomlashish va xonaga kirishni taklif etish shakllari:

• 
  assalomu alaykum;
  
• 
  kiring, m arham at;
  
• 
  xayrli kun;
  
• 
  keüng, kiring;
  
• 
  kelganingizdan xursandman;
  
• 
  m arham at o ‘tiring;
  
• 
  xush kelibsiz.
  

Uchrashgan paytda quvonchini ifoda etish shakli:

• 
  qanday yoqimli uchrashuv;
  
• 
  sizni ko‘rganimdan xursandman;
  
• 
  nihoyat sizni ko‘rayapman, juda xursandm an;
  

• 
  sizni ko‘rganimdan juda xursandman. Tanishish shakllari:
  
• 
  m en siz bilan tanishmoqchiman;
  
• 
  keling, tanishaylik;
  
• 
  tanishib olaylik;
  
• 
  o ‘zimni tanishtirishimga ruxsat eting;
  
• 
  ismingiz? M arham at o ‘zingizni tanishtiring.
  

Odam ga savol bilan murojaat etish shakli:

• 
  iltimos, aytingchi;
  
• 
  agarda sizga qiyin bo‘lmasa...
  
• 
  kechirasiz, siz ayta oimaysizmi...
  

~ sizdan so‘rasam boMadimi...

• 
  m arh am a t qilib menga aytsangiz...
  
• 
  aytolmaysizmi.
  

Mijozni tinchlantirish, undagi mavjud komplekslar t a ’sirini va m unosabatlardagi psixologik to ‘siqlarni yo‘qotish, mijozning psixologik xavfsizligini ta’minlovchi jismoniy va psixologik qulaylik m uhitini y a ra t ib beruvchi texnik uslublarni o ‘z ichiga olishi mumkin.
Bu uslublarga quyidagilar kiradi:

• 
  bir necha vaqt mijozni bir o‘zi boMishiga imkon berish. Masalan, bir necha daqiqa hech kim bilan gaplashmay yakka o ‘tirishi. Bu vaqtda psixolog-maslahatchi o kz xonasida biror ish bilan m ashg‘ul boMishi yoki bir necha daqiqaga chiqib ketishi mumkin;
  
• 
  mijoz xonada o ‘tirib maslahatchi bilan boladigan suhbatga o ‘zini tayyorlayotganda, maslahat xonasida yoqimli musiqa qo‘yish mumkin;
  
• 
  suhbat paytida mijozning qo'liga biror-bir katta boMmagan yoqimli predm etni, masalan, o ‘yinchoqni berib q o kyish;
  
• 
  psixolog-maslahatchi bilan suhbat paytida, biror bahona o'ylab topish, m asalan, psixolog-maslahatchiga kichik bir iltifot ko‘rsatish, yordam qilish asosida mijoz o ‘z qoMlari bilan qandaydir harakatlarni bajarishini taklif etish.
  

Y u q o r id a a y t ib o 't i lg a n h a ra k a t l a rn i a m a ld a , turli
kombinatsiyalarda, aîohida bir-biri bilan turli birliklarda qoMlash m umkin. Mijozda psixologik keskinlikni yo‘qotish va dardini ifoda etish b o sq ich id a u n in g h ik o y asin i f a o l l a s h t i r i s h . Psixolog- maslahatchiga yo‘naltirilgan mijozning o ‘zi va o ‘z m uam m olari haqidagi to ‘Ia, ochiq, sam im iy, emotsional m azm u n l i hikoyasini psixologik maslahatda dardini izhor etish deb ataladi.
Mijozning dardini aytishi uchun asosan, psixologik maslahat o ‘tkazish boshida qollaniladigan yuqorida aytib o ktilgan uslublardan tash q a r i , dardini aytish d a v o m id a q o ‘l! aniladigan psixolog- m aslahatchining quyidagi am aliy harakatlari y o rd am id a qulay psixologik muhitni yaratish m um kin.

1. 
   Dardini aytish vaqtida m ijozning aytayotgan gaplari va qilayotgan harakatlarini verbal q o ‘llab-quwatlab turish — bu uslubni tushuntirib o ktish talab etiladi. Ba’zan maslahat paytida mijoz psixolog-maslahatchi noto'g'ri deb hisoblaydigan gaplarni aytishi
   

m u m k in . M asalan, p s ix o lo g - m a s la h a tc h ig a o ‘tk a z i la y o tg a n maslahatga, sharoitga to‘la asoslanmagan da’volarni aytishi mumkin. Bunday hollarda psixolog-maslahatchi mijozga noroziligini aytishi, um um an, u bilan tortishishi m um kin emas. Bunday holat yuzaga kelganda quyidagicha yo‘l tutgan ancha yaxshi b o ‘ladi: mijozning tanqidga huquqini to ‘g‘ridan to ‘g‘ri yoki qisman, ochiq yoki gapirmay tan olib unga munozarali savollarni hozircha q o ‘yib turib, ularni maslahat oxirida m uhokam a etishni taklif etadi. Bunday holatda mijozga masalan, shunday s o ‘zlar bilan murojaat etish mumkin:
« um um an olganda siz haq bolishingiz mumkin. Shuning uchun men siz bilan sizni tashvishlantirayotgan masalani m uhokam a qilishga tayyorman. Lekin keling, bu masalani birgalikda qanday hal qilish, amalga oshirish to‘g‘risida o ‘ylab ko'raylik. Agarda hozir maslahatni to ‘xtatib qo‘yib va munozarali savollarni m uhokam a qilishga kirishib ketsak, unda sizni tashvishlantirayotgan asosiy m uam m oni hal qilish yolin i topa olmaymiz. Bunday holatda men sizga yordam berishim qiyin b o ‘!adi, chunki siz bilan vaqtimiz cheklangan va sizning muammongizga to‘g‘ridan t o ‘g ‘ri aloqador b o lm a g a n tortishuvga sarflanadi. Men esa sizga boshqacha yo‘l tutishni taklif etaman: maslahat o ‘tkazish bilan b o g l iq tortishuvli holatlarni m uhokam a qilishni vaqtinchalik to ‘xtatib, aw a ld an belgilangan reja asosida


ishlarni davom ettirish. Undan keyin biz qo‘shimcha vaqt ajratamiz va sizni tashvishlantirayotgan barcha savollami qachon, qayerda m uhokam a qilish to‘g‘risida kelishib oiamiz». Agarda mijoz ushbu savollarni darhol m uhokama qilishni, bundan tashqari u q o ‘yilgan masalalarni hozim ingo‘zidayoq hal etishni talabetsa, unda psixolog- maslahatchi quyidagicha yo‘J tutishi mumkin:

1. 
   M aslahatni vaqtinchalik t o ‘xtatadi va iloji boricha janjalli savollarni tezroq hal etishga harakat qiladi.
   
2. 
   Psixologik maslahatni qoldiradi va uni boshqa mos keladigan, barcha m asalalar hal etib b o l in g an id an keyingi vaqtga ko‘chiradi.
   
3. 
   Mijozdan muloyimlik bilan kechirim so‘rab, maslahatlarnima uchun t o ‘xtatilganligi va q o ‘yilgan masalalarni nima uchun hal eta olmasligini, d a ’volari esa qoniqtirilishini tushuntirib, psixologik maslahatni bundan keyin davom ettirishdan um uman voz kechadi. A g a rd a m ijoz psixolog- m aslahatchiga m aslahat o 'tkazish sharoitlari t o ‘g‘ridan to‘g‘ri aloqadorbo Mmagan, lekin m uhokam a etilayotgan m uam m o mohiyati bilan bogliq gapni gapirayotgan b o isa , bunday holatda maslahatchi mijoz qo‘ygan masala b o ‘yicha suhbatga q o ‘shilishi mumkin. Unga qaramay dardini aytish paytida iloji boricha psixolog-maslahatchi biror-bir masalada mijoz fikriga q o ‘shilmasligini aytgani m a ’qul b o lad i . Yaxshisi, mijozga e ’tiroz
   

bildirmay, balki quyidagicha yo‘l tutish kerak:
M ijozninggapiari va harakatlarini m uhokama etishi va e ’tiroz bildirishini talab etuvchi qism larini o ‘zi uchun belgilab olib, m ijozning gaplarini diqqat bilan oxirigacha tinglaydi. Savollarni m u h o k am a qilishga esa faqat maslahat yakunlangandan keyin va mijozni tashvishlantiruvchi asosiy m uam m o bo‘yicha qaror qabul qilishdan keyin qaytish kerak boMadi.

1. 
   («Oydinlashtirish»).
   

T a k ro r lash — bu uslub mijozga sezdirmay, uning gap va harakatlarini takrorlashdan iborat b oladi; xususan, ishoralari, m im ikasi, pantom im ika, gapi ohangi, tanafTuslarni takrorlash m um kin. Mijoz uning m uam m olari to‘g‘risida, o ‘zi haqida gapirib turib, maslahatchiga ko‘z tashlaganda takrorlash ayniqsa, muhimdir.

2. 
   (« Luqm a tashlash»). Mijoz dardlarini aytayotganida psixolog- m aslahatchi tom onidan aytiladigan va mijozning gapi mazmunini
   

tushunish, aniqlash uchun aytiladigan sekin, gap davomidagi fikrdir. Luqma tashlashdan foydalanganida psixolog-maslahatchi t in g lab turib mijoz gapi orasidagi tabiiy yuzaga keladigan tanaffuslarda qisqacha, o lz so‘zlari bilan, tasdiqlash yoki savol tariqasida m i jo z aytgan gaplarni takrorlaydi. O lz navbatida uni tushunayotganlarini to ‘glriligini tasdiqlashini yoki rad etilishini kutadi. Luqmani m asalan quyidagi so'zlar biian boshiash m um kin: «Shunday qilib...», « Siz aytdingiz-ki...», « M en sizni to*g'ri tushundim m i , siz aytdingiz- ki...». Mijoz aytgan oxirgi so‘z!arni shunchaki savol sh a k l id a takroriash va undan aytilgan gapiar t o ‘g ‘riligini tasdiqlashni yoki rad qilishni kutish mumkin.

3. 
   « Umumlashtirish» bir to m o n d a n perifrazani eslatuvchi uslub, iekin mijoz aytgan oxirgi so‘zga taalluqli emas, balki b i r necha fikrlar va gaplardan tashkil topgan butun bir flkr-mulohazaga taalluqli. Mijozning oxirgi flkrini q an d a y b o ‘lsa shundayligicha takrorlaydigan luqmadan farqli ravishda umumlashtirish, u n in g fikrini erkin, lekin juda aniq um um lashtirilgan shaklda berishdan iborat boMadi. Umumlashtirishni m asalan, quyidagi so‘zlar b i lan bo sh iash m u m k in : « S h u n d a y q i l ib , siz aytgan g a p l a r n i umumlashtirgan va qisqa shaklda ifoda etadigan boMsak, unda b u n i shunday bajarsak b o ‘ladimi...?», « Agarda aytilganlarga q isq ach a yakun yasasak, unda buni shunday tushuntirish mumkin...».
   
4. 
   Mijozni emotsional qo‘llab-quvvatlash, psixolog-maslahatchi mijozni diqqat bilan tinglab, uning fikrini kuzatib borib, gaplari orasida m uhim paytda va mijoz unga e ’tibor berganida, m ijoz aytgan gaplarni m a ’qullashini n a m o y o n etib, shu j u m l a d a n m ijozning so ' z la r i va h arak a t in i m a ’qullovchi ijobiy q a b u l qilayotganini namoyish qilganida sodir b o ‘Iadi, bu masalan, mijozga h a m d a rd l ik , m eh r ib o n l ik , u g a p i r a y o tg a n g a p l a r d a n qoniqayotganligini ifoda etishdan iborat b o ‘ladi.
   
5. 
   Mijozning fikrini rag‘batlantirib turuvchi «nima», « qanday»,
   

«qanday qilib», « nima uchun» kabi savollarni uning oldiga q o ‘yish uslubi. Bu uslubdan, odatda, psixolog-maslahatchi uchun m ijoz fikrida o ‘zi uchun biror holatni oydinlashtirib olish zarur bo‘Iganida ham da uning gapirishda qanday davom etishni bilmay qiynalib turgan paytida foydalaniladi.

6. 
   Mijoz bilan suhbatda uning tili xususiyatlarini egallab olish va fo y d alan ish . B u n d a p s ix o lo g - m a s la h a tc h in in g uslubi quyidagilardan iborat b o ‘ladi. Maslahatchi diqqat bilan mijozni tinglab uning nutqi uslubini xususiyatlarini anglab olishga harakat qiladi, uning so‘zlari, iboralari, ifoda etishini diqqat bilan kuzatadi. Uni aniqlab va o ‘zlashtirib olib, psixolog-maslahatchi biroz vaqtdan keyin mijoz bilan m u a m m o paytida mana shu nutqiy uslublardan ongli ravishda foydalana boshlaydi, ya’ni mijozga sezdirmay uning nutqi xususiyatlarini takrorlay boshlaydi. N atijada, mijoz va psixolog-maslahatchi o ‘rtasida psixologik umumiylik va avvalgidan ham ko‘ra kuchliroq bir-birini tushunish yuzaga keladi. Mijoz o ‘zi bilmagan holda psixolog-maslahatchini unga psixologik jihatdan yaqin odam sifatida qabul qiladi va unga o'zini yaqin tuta boshlaydi. Biroq psixolog-maslahatchi uni mazax qilayapti degan fikr yuzaga kelmasligi uchun bu usuldan foydalanishni ju d a ham oshirib yuborishi kerak emas.
   

Mijozning dardini tushuntirishda qoMlaniladigan tcxnika
M i jozning g a p l a r id a n t o ‘g ‘ri xulosa c h iq a r i s h , u n in g muammosini baholashda xatoga yo‘l qo‘ymaslik hamda mijozning arzini to ‘g‘riligiga u n in g o ‘zini ishontirish u c h u n psixolog- maslahatchi tushuntirish jarayonida quyidagi qoidaiarga amal qilishi kerak:

1. 
   Shoshilmaslik, ayniqsa, xulosa chiqarishga shoshmaslik kerak.
   

Iloji boricha m ijoz d a rd in i aytib boMganidan keyin u bilan muloqotda 10 - 15 m inut tanaffus qilish kerak, bu tanaffus paytida tinglashdan chalg‘itishga, o ‘ylab ko‘rishga, xulosa chiqarishga imkon beruvchi biror-bir ish bilan shug‘ullanish kerak. Bunday tanaffus faqat psixolog- m aslahatchiga emas, mijoz u ch u n ham zarur. T a n a ffu s pay t id a u d a rd la r id a n uzoqlashishi, t in c h la n i s h i , maslahatchini tinglashga va u bilan amaliy suhbatga psixologik tayyorlanishi m um kin b o ‘ladi. Bunday tanaffus paytida masalan, choy ichishni tashkil etib, mijozni taklif etishi, uning muammosini m uhokam a qilishni c h o y ichish paytida davom ettirishini aytish mumkin.

2. 
   Maslahatchi mijozning muammosini tinglayotgan paytda ular asosida xulosa chiqarishi mumkin bo‘ladigan faktlarni e ’tibordan chetda qoldirmasligi va uni hal qilish usuli bir-biriga qarama-qarshi, bir-biriga mos kelmaydigan bo‘lib qolmasligi uchun qandaydir m uhim holatlari va tafsilotlarini chetda qolmasligi uchun diqqat bilan tinglab borishi zarur. Agarda dardini bayon qilayotgan paytda bu m uhim qoidaga amal qilinmasa, unda faktlardagi q aram a- qarshiliklaralbatta, mana shu faktlardan kelib chiqqan xulosalardagi qarama-qarshilikka olib keladi. Bu — fikrlash m antiqi qonunidir.
   
3. 
   Faktlarni taklif etayotgan tushuntirish b i r to m o n l a m a b o ‘Iib qolmasligini, ya’ni b i ro r- b i r nazariyani yoki tushuntirishning boshqasi oldida afzalligi b o ‘Imasligini ham kuzatib borish zarur. Bu talab dardini tushuntirish asosi qilib olingan mavjud har qanday shaxs nazariyasi yoki shaxslararo m unosabatlar nazariyasi albatta, (psixologik nazariyalarning tabiati b o ‘yicha) toMa bolm asligi va barcha faktlarni hisobga olmasligi sababdir.
   
4. 
   Yuqorida aytib o ‘tilganlardan quyidagi m u h im xulosa kelib chiqadi: hech bir dardini bayon etish, m azm uni bo'yicha qanday b o lm a s in bir, yagona izohga ega bo'lishi m u m k in emas. Bunday tushuntirishlar bir nechta, odatda qancha turli shaxs nazariyalari va psixologiyada shaxslararo m unosabatlar m avjud b o l s a shuncha bo lishi kerak. B archa psixologik nazariy a la r t o ‘g brisida gap ketayotgani y o ‘q, balki shaxs va sh a x s la ra ro m u n o sa b a t la r tushunchasida bir-birini to‘ldirib turuvchilari k o ‘zda tutiimoqda. Shu bilan birga taklif etilayotgan tushuntirishlar haddan tashqari k o ‘p b o lm a s l ig i kerak, ch u n k i aks h o ld a u la rn i bir- biriga m oslashtirish qiyin b o l a d i va u m u m an , u la rd a , chalkashib, yanglishib ketishi mumkin. Mijozga uning m uam m osini tushuntirib berar ekan, psixolog-maslahatchi oxiroqibat um um iy, lekin ushbu m uam m oni yagona (nazariy m azm unda) talqinini berishi kerak. U shbu talab yuqorida aytilganlarga zid hiso b lan m ay d i G a p shundaki, avvalgi punktlarda ifoda etilgan q o id a la r m u am m o m ohiyatim m ijozning o ‘zi tushunishiga e m a s , balki asosan, psixolog- m aslahatchining' fikrlashiga taalluqlidir. U xulosalar
   

a s o s la n g a n n a z a r iy a la rn i e m as, balki t u s h u n a r l i sh a k ld a
xulosalarning o ‘zini aytishi kerak, ya’ni o ‘zining fikrlashi, shu


jumladan, nazariy mulohazalari natijasida kelgan xulosasini aytishi kerak. Bundan tashqari bu ishni ilm iyshaklda emas, balki oddiy, tushunarli usulda bajarishi kerak. Yuqorida aytilganlardan mijozning dardini bayon etishini nazariy to‘g'ri, har tomonlama va bog‘liqlikda tushuntirish u c h u n psixolog-maslahatchining o ‘zi har tom onlam a nazariy tayyorlangan amaiiy psixolog b o ‘lishi kerak degan xulosa kelib c h iq a d i . P s ix o io g - m aslah a tch in i yaxshi u m u m n a z a r iy tayyorlash o d a m l a r psixologik m aslahatga m urojaat etishlari m um kin b o ‘lgan m u am m o la r doirasini qam rab oluvchi turli psixologik nazariyalar bilan uni chuqur tanishtirishni ko‘zda tutadi. Lekin bu yetarli emas, mijoz m uam m olarini tushuntirishda yana psixoiog- maslahatchini har tom onlam a amaiiy tayyorlash ham kerak ekan. Bu tayyorgarlik xususan, mijoz dardini bayon etishini faqat tushuntirishni bilish emas, balki turli nazariyalardan foydalanib o ‘zxulosalarini to ‘g‘ri ifoda etishni bilishini ko'zda tutadi. Bundan amaiiy m alakalar turli psixolog-maslahatchilar jamoasida — turli p s ixologik n a z a r iy a la rn i yuksak kasbiy d a ra jad a egallagan mutaxassislar jam oasida ishlaganida yaxshi yuzaga keladi. Bir m u a m m o b o ' y i c h a o ‘zining kasbiy y o ‘nalishi b o ‘yicha turli mutaxassislarning hamkorliklarida amalga oshiriladigan psixologik konsilium deb ataluvchi ishlarni tez-tez o ‘tkazib turish ham tavsiya etiladi. B unday konsiliumlar ayniqsa, psixolog-maslahatchining mustaqil am a i iy faoliyati boshlanishida foydali bo‘ladi.
M ijozga m aslahatlar va tavsiyalar berishda maslahatchining harakatlari. Psixolog-maslahatchi taklif etayotgan maslahat va tavsiyalari m i jo zg a t o ‘la tu sh u n arli boMishi h am d a ulardan m uvaffaqiyatli foydalanishi, istalgan natijaga erishishi u ch u n psixolog- maslahatchi quyidagi qoidalarga amal qilishi kerak:

1. 
   qoida. M ijozning muammosini amaiiy hal etish bo'yicha maslahat va tavsiyalarni ifoda etishda dardini tushuntirishda boMgani kabi unga yagona bir emas, balki iloji boricha turli maslahat va tavsiyalar berishi kerak. Bu bir m uam m oni hal etishning turli usullari, shartlarni bajarish va har xil harakatlarni amalga oshirishni talab etishi bilan bógliqdir. Ulardan b a’zilarini turli sabablarga ko‘ra mijoz bajara olmaydigan bo l ish i mumkin. Bu esa kerakli tavsiyalarning amaiiy ta’siri samarasini ancha pasaytiradi. Misol
   

uchun psixolog-maslahatchi mijozga katta iroda kuchi va boshqa qator shaxsiy sifatlarni talab etuvchi xulq usulini tavsiya etishi mumkin. Bu sifatlar esa ushbu mijozda nisbatan b o ‘sh rivojlangan bo lishi mumkin. Shunday hoiatda unga berilgan maslahat tavsiyalar amaliy foyda keltirishi va yetarlicha samara keltirishi qiyin boMadi. Yoki boshqa bir miso!. Psixolog- maslahatchining mijozga bergan maslahat i unda ko‘p b o ‘sh vaqt bo‘lishini talab etadi. Mijozda esa b o ‘sh vaqt boMmaydi. U m um iy hoiatda mijozga takiif etiiayotgan, uning muammosini hal etish turli usullari soni ikki yoki uchta bolishi va bu barcha usullar mijozning mavjud hayot sharoitlarini, uning imkoniyatlarini ham da individual psixologik xususiyatlarini hisobga olishi kerak. M uam m oni hal etishning takiif etiiayotgan usullari soni mijoz ulardan o'zini qoniqtiradigan va unga to ‘la mos keladiganini tanlay oladigan bolishi kerak. M ana shu sababli psixolog-maslahatchi mijozga tavsiyalarni takiif etishni boshlashidan oldin, shaxs sifatida mijozni yaxshi bilib olishi lozim. M ana shu holatlar uchun ham mijoz bilan amaliy ishlar olib borish jarayonida p s ix o lo g - m a s la h a tc h ig a m ijoz shaxsini u m u m i y psixologik diagnostika qilishga yordam beradigan q o ‘sh im ch a maslahatlarni berib o‘tamiz. Mijozning shaxsi va uning psixologik holati to ‘g lrisida quyidagi belgilari b o ‘yicha fikr yuritish m um kin:

• 
  qo Ini belga q o ‘yib turish, qat’iy, irodali od am g a xos xislat;
  
• 
  stulda o'tirganda gavdasi bilan oldinga egilib o'tirish, bu odamning suhbatlashish yakunlanishi bilan darhol harakatga tayyor ekanligini bildiradi;
  
• 
  oyoqlarini bir-biri ustiga q o ‘yib chalkashtirib va ularni qollari bilan ushlab o ‘tirgan odam ko‘pincha tez reaksiyaga ega b o ‘ladi va tortishuvda uni ishontirish qiyin;
  

kaftlarini bir-biri bilan birlashtirib o ‘tirish m an a shu paytda bu inson, salbiy, yom on fikr va hissiyotlarda ekanligini anglatadi;

• 
  kiyimidan muhim bolm agan kichik iplar, tuklarni terib o ‘tirish unga aytilayotgan gaplardan t o l a qoniqmayotganligini ifoda etadi;
  
• 
  suhbat davomida boshini to ‘g‘ri ushlab turish insonning tí tinglayotgan gapiga befarq ekanligini bildiradi;
  

• 
  tinglash paytida boshini yoniga egib o ‘tirish bu insonda qiziqish uyg‘otganligini bildiradi;
  

• 
  agarda boshini oldinga egib o‘tirgan b o i sa , bu ko kpin cha eshitayotgan gapiga salbiy munosabatning belgisi hisoblanadi;
  
• 
  q o ‘lni k o ‘kragiga chalkashtirib olish - tanqidiy munosabat va himoyalanish reaksiyasi hisoblanadi;
  
• 
  b a’zida q o l in i chalkashtirib olish - bu odamlarda qo'rqinch
  

hissi yuzaga kelganligini bildiradi.

• 
  oyoqlarini chalkashtirib o ‘tirish — salbiy yoki himoyalanish munosabati belgisi.
  
• 
  « dahanini silab o ‘tirish» harakati - bu inson unga hozir
  

aytilgan gap lar b o ‘y i c h a qaror qabul qilayotganligini anglatadi;

• 
  stul yoki kursiga suyanib o ‘tirish harakati — bu odam ning kayfiyati salbiy ekanligini bildiradi;
  
• 
  agarda odam dan o‘z qarorini aytishi so'ralganda, u ko‘pincha
  

biror-bir predm etni oladigan b o i sa , bu u o ‘z qarori qat’iy emasligi, uning t o ‘g‘riligidan shubhalanayotganligi, yana bir bora o ‘ylab ko‘rishi kerakligini anglatadi;

• 
  t in g lo v c h i o d a m b o sh in i q o l i g a t ira l ib olsa, h o z i r
  

gapirilayotgan gaplarga uning qiziqishi so‘nayotganligini anglatadi;

• 
  agarda odam kafti bilan boshi orqasini ishqalasa va ko‘zini olib qochsa - dem ak, u yolg‘on gapirayotgan boMadi;
  
• 
  kafti bilan bo‘yin orqa tom onini ko‘p ishqalaydigan odamlar atrofdagilarga salbiy, tanqidiy munosabat ko‘rsatadigan boladilar;
  
• 
  ko‘pincha peshonalarini silaydigan odam lar kolngli ochiq boladilar;
  
• 
  q o l l a r i n i orqaga qilish o dam ning avzoyi buzilganligini
  

bildiradi;

• 
  gapirayotgan paytida yuzi va boshiga tegish - bu odam samimiy emasligi va yolg‘on gapirayotganligini bildiradi;
  
• 
  b a rm o g ln i og‘ziga solish — bu odam shu payt q o l la b - quvvatlashga, rag‘batlantirishga muhtojligini bildiradi;
  
• 
  q o l i bilan stolni yoki boshqa bir buyumni taqillatib o ‘tirish, odam ning sabrsizligini bildiradi;
  
• 
  kaftini o c h ib o ‘tirish uning sam im iy, ishonuvchan va
  

halolligini bildiradi; '

• 
  kaftini yopib o‘tirish aksincha nopokligini, samimiy emasligini bildiradi;
  

dim ogldor odam qo‘l berib salomlashganda, qo'lini yuqori tutishga harakat qiladi;

• 
  i to a tk o ro d am qo‘1berib salom lashganda, o 'z q o ‘lini pastroq tutishga intiladi;
  
• 
  teng huquqlilik munosabatiga intiluvchi odam salom lashish paytida q o ‘l berayotgan odam bilan o ‘z q o lIi baravar b o l is h ig a harakat qiladi;
  
• 
  o ‘ziga to ‘la ishonmagan odam boshqa odamning qo‘lini o ‘ziga tortadi;
  
• 
  siihbat paytida qo‘li barm oqlarini bir-biri orasiga ishqab o4 irish ixlosi qaytganini, hafsalasi p i r b o ‘lganini anglatadi.
  

Odam ning mimikasida ham ehtim ollik yuksak darajasi bilan uning asablari qator belgilari uchrashi mumkin.
Shu belgilarni ko‘rib chiqamiz:

• 
  d oim o tabassum qilib yuruvchi odam ning dili ko‘p in ch a qalbaki b o ‘Iadi va odatda, u n in g haqiqiy ichki holatiga m os boMmaydi;
  
• 
  o 'z in in g go'yo xotirjam ligini tashqi nam oyon qilishga intiluvchi odam aslida ko‘pincha xavotir va keskinlikni bu bilan yaxshilab yashirayotgan bo‘iadi;
  
• 
  nevrotik insonlarda og‘iz chetlari ko‘pincha pastga tushgan, yuzida esa - umidsizlik va a trof- m uhitga qiziqish yo‘qIigi ifodasi kuzatiladi;
  
• 
  nevrotikning qarashlari keskin, ko‘z!ari esa odatdagidan katta ochilgan b o la d i ;
  

• 
  nevrotik yuzida qo‘rquv ifodasi, rangi o ‘chgan va kasalm and boMadi;
  
• 
  nevrotik chin ko‘ngildan kulishi qiyin b o ‘ladi, uning kulgisi ko‘pincha himoyali jilmayishni eslatadi.
  

Psixolog- maslahatchi m ijozni shaxs sifatida b a h o la sh id a foydalanishi mumkin bo‘lgan yana b i rq a n c h a foydali kuzatishlarni keltirib o ‘tamiz:

• 
  shartlar inson aslida nim a t o ‘g ‘risida o ‘ylayotganini, lekin ochiq yoki eshittirib aytishni xohlamayotganligiga ishora b o ‘Iadi. Odam ning xotirasi asosan, uning u ch u n ahamiyatli o d am la r va xodimlar bilan bog‘liq hayajonlarni eslab qoladi. Agarda o d a m
  

uchrashuvga kech qolsa yoki umuman, esdan chiqarib q o ‘ysa, shunda katta ishonch bilan u mana shu uchrashuvdan o'zini olib qochayapti deb o'ylash mumkin. Agarda odam doim ishlarni esidan chiqarib q o ‘yaversa, odam larga ayniqsa, ismlarni esdan chiqarib q o kyadigan odamlarga nisbatan qiziqishi yo‘q deb aytish mumkin. Agarda o ‘zi tushunarli m asala b o ‘yicha juda ko‘p gapirsa, lining so‘zlarida titroq sezilsa va aniq gap aytmay gapni aylantirsa, demak, bu odamga unchalik ishonib b o ‘lmaydi. Aniq eshitiladigan tiniq ovoz odatda odam ning ochiq ko‘ngil va samimiyligini anglatadi;
— agarda odam o ‘ziga bir narsalar desa va fikrini aniq ifoda etm asa, unda gapirayotgan odam bilan yaqinlashish istagi yo‘qligini bildiradi;
- agarda odam sekin, so‘zlarni tanlashga harakat qilib va

• 
  ‘zining nutqini nazorat qilib borsa, u ichki psixologik keskinlikni his qilayotgan bo'ladi. M ijozning psixolog-maslahatchiga qattiq e ’tirozi mijoz o'ziga va o ‘zi aytgan gaplar haqiqat ekanligiga to ‘la ishonmasligini bildiradi, deb tushunish mumkin.
  

2. 
   qoida. Psixolog-maslahatchi mijozga tayyor maslahatlarni em as, balki yuzaga kelgan muam moni hal etishda ularga amal qilish osonligi yoki qiyinligi nuqtayi nazaridan shaxsiy baholarni h am berishi kerak. G a p psixolog-maslahatchi taklif etgan har bir aniq tavsiyalar t o ‘g‘risida mijoz to ‘la m a’lumotlarga ega bo‘lishi, y a ’ni u yoki bu tavsiyaga am al qilganida nimaga erishishini bilish kerak. Psixolog- m aslahatchi mijozning m uam m osini hal etish bo'yicha muqobil maslahatlarni takiifetgandan keyin uning xayolida ( uning psixologik, professional tayyorgarligi va hayotiy tajribasi yetarli emasligi sababii h a m d a maslahatchidan oigan m a’lumotlari k o ‘pligi uchun) har doim ham vaziyatning to ‘la mos holati darhol yuzaga kelmaydi. Bundan tashqari 11 odatda buning uchun yetarli vaqtga ega bo'lmaydi. M an a shu sabablar tufayli u darhol kerakli va t o ‘g‘ri qaror qabul qila olmaydi. Buning yechimini izlashni m i jo zg a o s o n la s h t i r is h u c h u n p s ix o lo g - m a s la h a tc h i oigan m a ’lumotlari to‘g‘risida flkr yuritayotgan paytda shaxs oldida xulqi turli ijobiy va salbiy tom onlarining samaraliligini ochib berib, unga o ‘zining asosli fikrlarini taklif etishi kerak. Yakuniy mustaqil qaror qabul qilar ekan mijoz usullardan birini tanlaganida qandaydir
   

foydaga ega b o i i s h i va deyarli a lbatta, q o ' l d a n boy berishi mumkinligini o ‘zi tushunib olishi kerak.

3. 
   qoida. Mijozga o ‘zi uchun eng mos keladigan xulq usulini o ‘zi tanlashi imkonini berish zarur. Hech kim mijozning o ‘zi bilangina uning shaxsiy xususiyatlarini va hayot sharoitini bila olmaydi. Shuning uchun eng to ‘g‘ri yechimni topa olmaydi. To‘g‘ri, mijozning o ‘zi ham xatoga y o l qo'yishi m um kin. Shuning uchun psixolog-maslahatchi mijozga mustaqil qaror qabul qilish imkonini berish bilan birga baribir o ‘zining nuqtayi nazarini ham aytishi kerak. Unday hollarda maslahatchi va mijoz biroz vaqtga go‘yo nomlarini almashtirishlari, psixolog- maslahatchi tom onidan unga amaliy yordam ko‘rsatishning eng m a’qul shakllaridan hisoblanadi. Psixolog-maslahatchi m ijozdan m uam m oning yechimini asoslab tushuntirib berishini so‘raydi. O kzi esa uni diqqat bilan tinglab, savollar beradi.
   
4. 
   -qoida. Psixologik maslahat yakunida m u am m o n i hal etish b o ‘yicha qollaniladigan amaliy harakatlarni mustaqil nazorat qilish amaliy vositalari bilan mijozni ta’minlash juda muhimdir. Psixologik maslahat mijozning shaxsiy kuchi va imkoniyatlari m o ‘ljallangan psixokorreksion ishlarining asosiy metodi hisoblanganligi sababli o ‘z psixologiyasi va xulqi kamchiliklarini uning o ‘zi tuzatishiga to ‘g‘ri kelishi sababli o ‘z harakatlarining samaraliligini mustaqil nazorat qilish vositalari bilan t a ’minlash ju d a m uhim . Xususan ushbu holatda amalda o‘zini qanday qilib n azorat qila oiishi va u n in g xulqi t o kg ‘riligini qaysi belgilariga q a r a b bilib olishi mumkinligi, amalga oshirayotgan harakatlari haqiqatda ham ijobiy natijalarberayotganini baholashi mumkinligini mijozga tushuntirib berish to ‘g‘risida gap boradi.
   
5. 
   qoida. M uammoni amaliy hal etish paytida mijozga psixolog- m aslahatchi to m o n id an kerakli m aslahat va tavsiyalar olish q o ‘shim cha imkoniyatini berish. Bunga sabab h a r doim ham mijozga barchasi tushunarli boMmasligi va barchasini to ‘la amalga oshira olmasligidir. Ko‘p in ch a mijoz g o ‘yo barchasini yaxshi tushunib olgandek, psixolog-màslahatchining tavsiyalarini qabul qilgandek b o ‘lib va ularni amaliy bajarishga kirishganida ham to ‘satdan ko‘plab ko‘zda tutilm agan vaziyatlar va darhol javobini
   

talab etuvchi qo'shim cha savollar paydo b o ‘ladi. Bu savollar tez hal etilishi uchun mijoz psixolog-maslahatchi bilan doimiy aloqada bo‘lishi, shu jum ladan maslahat olib bo‘lganidan keyin ham aloqada boMib turish imkoniyatiga ega bo l ish i kerak. Uning uchun esa m aslahatlar yakunlangandan keyin mijoz bilan xayrlashayotganda unga q ach o n va qayerda z a ru rb o ‘lganda kerakli maslahatlar olishi mumkinligini aytishi kerak.
6 - q o id a . lsh n i yakunlab mijozga mustaqil h arakat qilish imkonini berishdan avval psixolog-maslahatchi mijoz haqiqatda barchasini tu sh u n ib olganligi va ishonch bilan shubhalanm ay, kerakli yo‘nalishda harakat qilishga tayyor ekanligiga ishonch hosil qilishi kerak. Bunga ishonch hosil qilish uchun maslahatlar yakunida yana mijozga so‘z berib va masalan, quyidagi savollarga javob berishini iltimos qilish zarur:

1. 
   Siz u ch u n hammasi aniq tushunarlimi?
   
2. 
   Aytingchi, siz endi nima qilmoqchisiz?
   

Ba’zida mijozga qator aniq savollar berish foydali b o ‘ladi. Bu savollarga javoblaridan mijozningtushunganligi darajasi va psixolog- m aslahatchidan oigan maslahatlarini qabul qilganligi aniqlanadi. P s ixologik m a s l a h a tn in g y a k u n lo v c h i b o sqichi quyidagi vaziyatlardan iborat: maslahatlarga yakun yasash va mijoz bilan xayrlashish. Y akun yasash o ‘z navbatida maslahat natijalarini, m uam m o m ohiyatini qisqacha qaytarib o ‘tishi uni tushunishini va ishlab c h iq i lg a n m u am m o n i hal qilish b o ‘yicha tavsiyalam i takrorlashdan iborat. Mijozning istagi bo'yicha bu tavsiyalar faqat og‘zaki e m a s , balki yozma ravishda ham berilishi m um kin. 0 ‘tkazilgan psixologik maslahatga yakun yasashda mijoz bilan birgalikda q a n d a y bajarilishi va qaysi m uddatlarda bajarilishi zarurligini belgilab olish ham muhim. Iloji boricha mijoz ishlar q a n d a y b o r a y o tg a n l ig in i va u n in g m u am m o s i q a n d a y hal etilayotganligini psixolog-maslahatchiga vaqti-vaqti bilan xabar qilib tursa yaxshi b o ‘ladi. Bularning barchasi psixolog-maslahatchi tom onidan h a t to mijozning oigan tavsiyalarini amalga oshirishi jarayonida uning o ‘zida ham biror-bir alohida m uam m olaryuzaga kelm agan va u psixolog- m aslahatchiga q o ‘shim cha m urojaat etmaganida h a m mijoz shaxsiy kartochkasiga yozib boriladi. Mijoz
bilan xayiiashayotganida o d a td a , u olgan tavsiyalarining qanday amalga oshirayotganligini va ulam i amaliy qo‘llash natijalari qanday bolayotganligini psixolog-maslahatchiga doim xabar qilib turishi so‘raIadi. Agarda u axborot berib borish iltimosini bajarsa, u bilan q o ‘shim cha bepul maslahat o ‘tkazishga va’da berib rag‘batiantirish mumkin.
Psixologik maslahatni muvaffaqiyatli o ‘tkazish u ch u n amaliy ishlar davomida faqat mijozni t o ‘g kri tashkil etilgan holda kutib olish va u bilan yaxshi, sam arali, professional ish olib borish maslahat yakunlangandan keyin yaxshi o'ylab chiqilgan xayrlashish am allari ham muhimdir. M ijoz psixologik m aslah a tn i yaxshi kayflyat bilan va u olgan m aslahatlarni amalga oshirishi natijasida m uam m osi muvaffaqiyatli hal etiladi, degan t o ‘la ishonch bilan tark etishi juda muhim. M ijoz bilan xayrlashayotganda birinchi n a v b a td a p s ix o lo g - m a s la h a tc h in in g o ‘zi s o ‘zsiz i sh o n ish in i namoyish etishi kerak. U m ijozni psixologik m aslahat xonasidan c h iq i s h id a k o r id o rg ach a k u z a t ib q o ‘yishi z a ru r . P s ix o lo g - maslahatchi xayrlashayotganida mijozga esdalik u ch u n biron narsa sovg‘a qilsa, masalan, psixologik maslahatda hamkorlikdagi ishlari to ‘g‘risida eslatib turuvchi o ‘z vizitkasini yoki yodgorlik sovg‘a qilsa mijozda yaxshi yakunlovchi taassurot uyg‘otadi. Psixolog- maslahatchi mijoz bilan xayrlashayotganda aytadigan oxirgi so‘zlari juda m uhim . Buning uchun m os keladigan gaplarni boshlashda odob qoidalarida qabul qilingan so‘zlar quyidagilardan iborat:

• 
  bu uchrashuvdan m en ju d a xursandman;
  
• 
  siz bilan vaqtimizni ju d a maroqli o ‘tkazdik;
  
• 
  siz bilan suhbatlashganimdan xursandman;
  
• 
  hammasini kelishib olganim iz yaxshi b o ‘ldi;
  
• 
  m ening maslahatlarimga quloq solganingiz uchun sizga katta rahmat;
  
• 
  m en bilan uchrashib suhbatlashishga rozi b o lg an in g iz uchun rahmat;
  
• 
  sizni boshqa vaqtingizni olm aym an;
  
• 
  xayr;
  
• 
  keyingi uchrashuvgacha;
  
• 
  yaxshi boring;
  

• 
  salom at b o ‘ling;
  
• 
  siz bilan yana uchrashamiz;
  

• 
  bizni esdan chiqarib q o lymang;
  
• 
  kelib turing.
  

Psixolog- maslahatchining mijoz bilan keyingi uchrashuvlari, agarda u kerak boMsa xuddi shu kabi oldindan o ‘ylab chiqilgan, rejaiashtirilgan, psixolog-maslahatchi va mijoz tom onidan kelishib olingan holda tashkil etiladi. Shu mazmunda odatda psixolog- m aslahatchining maslahatlari yakunlangandan keyin qayerda va q ach o n uchrashishlari ham da mumkin boMgan suhbat mavzulari (masalalari) belgilab olinadi. Bu suhbat albatta, yuzma-yuz bo‘lishi shart em as. Ba’zida mijoz bilan telefon orqali suhbatlashish yoki uning savollariga yozma shaklda javob yoMlash ham yetarli boladi. M aslahatlardan keyingi uchrashuvga va mijozning mumkin b o ‘lgan suhbatlari rejasini psixolog-maslahatchi u bilan birgalikda belgilaydi. Ba’zida bu reja yozma ravishda ikki nusxada tayyorlanadi. Bir nusxasi psixolog-maslahatchida qoladi, ikkinchi nusxasi esa mijozga beriladi.
M aslahatlar davomida yo‘l q o ‘yiladigan odatiy xatolar va ularni
b a r ta ra f qilish usullari. Turli sabablarga ko'ra psixologik maslahat davom ida uning samarasini pasaytiradigan, ko'zda tutilmagan va tuzatish qiyin b o ‘lgan xatolar yuzaga kelishi mumkin. M ana shu xatolar m ohiyati va m anbalarini, ularning oldini olish va tuzatish usularini bilish psixologik m aslahatlar o‘tkazish amaliyotida ularni u m u m a n , yo‘qotish m um kin b o ‘lmasa ham ancha kamaytirishga im kon beradi. M aslahatlar jarayonida paydo b o ‘ladigan xatolar quyidagi asosiy turlarda b o ‘lishi mumkin (ko‘rsatib o ‘tiladigan xatolar h a r bir turida ularning mumkin boMgan sabablari ham ko'rsatib o ‘tiladi):
1 . M u a m m o m ohiyati t o ‘g lrisida psixolog-maslahatchining n o to ‘g‘ri xulosasi: bu psixolog-maslahatchi yoki mijozning haqiqiy m u am m o s in i ko kra bilm aydi yoki unda haqiqatda b o ‘lmagan m u a m m o bilan adashtiradi.

2. 
   Psixolog- maslahatchining mijozga taklif etadigan noto‘g‘ri
   

tavsiyalari. Ushbu holatda psixolog-maslahatchi um um an mijoz m uam m osini t o kg ‘ri tushunadi va to kg lri baholaydi. Lekin uni hal
etish b o ‘yicha n o to ‘g kri tavsiyalar beradi. Bunday tavsiyalarni bajarish mijozga aslida hech narsa yoki deyarli hech qanday foyda keltirmaydi.

2. 
   P s ix o lo g - m aslah a tch id an o ig an tavsiyalarini b a ja r i s h d a mijozning noto*g‘ri harakatlari. Psixologik maslahatdagi — b u turdagi xatolar m uammolari psixologik maslahat davomida t o ‘g ‘ri tushunilgan va m uam m oni hal etish b o ‘yicha to ‘glri tavsiyalar berilgan mijoz o ‘z muam mosini am a l iy hal qilishga kirishganida noaniqliklarga y o l q o kyishida yuzaga keladi. Shuni eslatib o ‘tish kerakki, yuqorida aytib o‘tilgan xatolar asosiy turlari har biri alohida hamda birgalikda uchrashi ham m um kin. Shuning uchun psixologik maslahatda yuzaga keladigan muvaffaqiyatsizlikni amaliy tahlil qilishda faqat bir ikkitasini topib q o niqm asdan barcha turdagi xatolarni izlash kerak. Bu psixolog- m aslahatchi faoliyatida sh u kabi va boshqa xatolar yuzaga kelishi oldini oladi. Psixologik maslahatdagi yuqorida aytib o‘tilgan xatolar har bir turini guruhlarga ajratish m u m k in . Xususan b i r in c h i turdagi xatolar q u y id a g i guruhlarga ajratiladi:
   

1. 
   a) Psixolog-maslahatchining m ijozdan oigan m a ’lum otlari, ayniqsa, diagnostika va dardini aytish bosqichida oigan m a’lumotlari yetarlicha aniq bolm agani sababli y o i q o ‘yiladigan xatolar. U sh b u holatda psixolog-maslahatchi mijozga t o ‘la ishonib (mijoz esa psixologga m a’lumotlarni aytib berayotganida turli sabablarga k o ‘ra,
   

shu jum ladan esga ololmaganligi sababli ham xato qilishi m u m k in ) mijoz m uammosi mohiyatiga qarab yoki unga yetkaziigan n o to fcg kr¡ a x b o ro t la r asosida uning a m a l iy y e c h im i usullari b o ky i c h a xulosalarga kelishga majbur. X a to la r ushbu turini psixologik maslahat amaliyotidan to ‘la yo‘qotib h a m b o ‘lmaydi, yoki o ld in i olib ham b o lm a y d i . Bu yerda faqatgina mijozga bu har d o im psixolog-maslahatchiga « haqiqatni va faqat haqiqatni» aytish i za ru r l ig in i e s la t ib turish m u m k i n , y a ’ni o ‘z m u a m m o l a r i to ‘g‘risidagi m a ’lumotlar ishonchüligiga t o l a ishongan m a’lum otlar va faktlarni aytishi zarur. M aslahatchi esa o ‘z navbatida m ijoz b u haqida ilgari gapirganligi va psixolog-maslahatchida ba’zi sabablarga ko‘rag u m o n lar paydo boMganligini aytib yana takrorlashini so ‘ rab uni vaqti-vaqti bilan tekshirib turish kerak.

b) psixolog- maslahatchi mijozdan oigan m a ’lumotlari t o l a bolm aganligi sababli y o l q o ‘yiladigan xatolar. Bu juda ko‘p yo‘l q o ‘yiladigan xato. C hu n k i mijoz xohlaydimi yoki xohlamaydimi biron gapni e s id a n c h iq a r ib qoldirishi m u m k in . Psixolog- m aslahatchi esa m ijoz o ‘z m uam mosi t o ‘g ‘risida unga t o ‘la m a ’lumot bermaganligini hattobilmaydi. Ushbu xatoni ham esdan ch iq arib qoldirishi ixtiyoriy b o lm ag an l ig i sababli psixolog- maslahatchi am aliy o t id an to ‘la yo kq otib boMmaydi. Biroq bu xatolarni quyidagi, m asalan texnik uslub yordam ida, dardini aytib berayotganida m ijozdan vaqti-vaqti bilan o ‘zi va o ‘z muammosi to ‘g‘risida gapirib berayotib biror-bir muhim narsani esidan chiqarib qoldirmaganligini so‘rab kamaytirishga harakat qilsa bo‘ladi.

v) mijoz to ‘g‘risida va mijozdan barcha kerakli m a’lumotiarni olm ay turib p s ix o lo g - m aslah a tch in in g vaq td an ilgari xulosa chiqarishga odatlanganligi sababli uning o ‘zi yo‘1qo‘yadigan xatolar. Psixolog-maslahatchi — u ham oddiy inson. K o‘pchilik kabi b a ’zi salbiy xarakter xislatlariga ega. Ular orasida masalan, o ‘zi to‘g‘risida yuqori fikrda b o ‘lish, chidamsizlik, shoshqaloqlik va shunday xatolarni yuzaga kelishiga sabab bo'luvchi boshqa kamchiliklari bo l ish i mumkin. Ularni mijozning holatiga qarab sezish va oldini olish mumkin. Agarda u psixolog-maslahatchi taklifetgan xulosalar va yechimlar to ‘g‘riligiga shubhalansa, dem ak maslahatchi mijoz aytgan, balki hali aytishga ulgurmagangaplarini barchasini e ’tiborga olm ay shoshilgan b o ‘ladi. Agarda mijoz barcha gapini aytib ulgurm agan va psixolog- m aslahatchi m a ’lum yechim ga kelib boMganidan keyin o ‘z gapini davom ettirsa, bu psixolog-maslahatchi shoshilganini va u o ‘z qarorini qabul qilishni to ‘xtatib turishi hamda mijozni tinglashni davom ettirish kerakligini angiatadi.

7. 
   p s ix o lo g - m a s la h a tc h ig a aytilgan faktlarni u n o to ‘g ‘ri
   

tushunishi sababli yo‘l q o ‘yiladigan xatolar. Bu xatolarning asosiy sababi — psixolog-maslahatchining maslahat o ‘tkazishda amaliy tajribasining yetishmasligi hamda mijoz dardini aytishi paytida uning e ’tiborsizligi yoki tushunm asligidan ( ba’zan shunchaki esdan chiqarib qo‘yish) iborat b o ‘ladi. Psixolog-maslahatchining unga aytilgan hech bir gapni esdan chiqarmay mijozni diqqat bilan tinglash odatini o ‘zida shakllantirishi - shunday xatolar yuzaga
kelishining oldini olishning yagona usuli hisoblanadi. M uhokam a qilinayotgan xatolar guruhiga kiruvchi b a ’zi o datiy xatolar turlari mavjud. Ular quyidagiiar:

• 
  psixolog- m aslahatchining u m u m iy - n a z a r iy tayyorgarligi yetishmasligi oqibatida kelib chiqadigan xatolar;
  
• 
  p s ix olog- m aslahatchi o kz ining sh ax s in i m ijoz shaxsiga o ‘xshatib, o ‘zi sezmagan holda o ‘ziga o ‘xshatib mijoz to ‘g krisida fikr yurita boshlashi oqibatida yo‘1 q o ‘yiladigan xatolar;
  
• 
  p s ix o lo g - m a s la h a tc h in in g m i jo zg a n i sb a t a n yanglish, subyektiv, juda ham ijobiy yoki aksincha, yaqqol ifodalangan salbiy munosabati sababli kelib chiqadigan xatolar.
  

Ikkinchi turdagi xatolar quyidagi guruhlarga boMinadi:

2. 
   a) psixolog- maslahatchining mijozga n o to ‘g‘ri tavsiyalar berishi. Bu xatoning kelib chiqishiga sabablar ju d a ko‘p boMishi mumkin. Uning asosida psixolog- maslahatchi yo‘l q o ‘ygan h ar qanday xato yotishi mumkin. Bu xatoning oqibatida mijoz oigan tavsiyalar unga hech qanday foyda keltirmasligi va hatto zarar keltirishi ham mumkin. Bunday xatoga y o ‘l q o ‘ymaslik uchun psixolog- m aslahatchi bir oz vaqt ay n iq sa, o ‘zining m ustaqil amaiiyoti dastlabki bosqichida yordam chi sifatida ishlashi ham da vaqti-vaqti bilan boshqa psixolog-maslahatchilar bilan hamkorlikda
   

va birga ishlashga taklif etishi, o ‘zining tavsiyalari va xulosalarini to ‘g ‘riligini ularning xulosalari bilan solishtirib borishi tavsiya etiladi.
b) psixolog-maslahatchining mijozga b i r to m o n lam a tavsiyn berishi. Bu xato quyidagi sabablarning biri b o ‘yicha sodir boMishi mumkin.

• 
  psixolog-maslahatchining mijozdan oigan m a ’lumotlari to ‘la bo‘lmaganligi;
  
• 
  psixolog-maslahatchining mijoz aytgan gaplarga unchalik e ’tiborbermasligi;
  
• 
  mijoz m uam m osi t o ‘g ‘risida p s ix o lo g - m a s la h a tc h in in g shoshilib xulosa chiqarishi;
  
• 
  mijozning dardlarini tushuntirishda psixolog-maslahatchining b i r to m o n l a m a nazariy y o ' n a l i s h i va n a z a r iy tayyorgarligi yetishmasligi sabab.
  

Yuqorida aytib o ‘ti!gan barcha m um kin b o ‘lgan sabablar o ‘z '

vaqtida yo‘qotilsa shu holatdagina psixologik amaliyotdan bu xatoni to kla yo'qotish m um kin boMadi. Ularni e ’tiborga olmasak bu xatoni takrorlanishiga olib keladi.

v) psixolog-maslahatchi mijozga bergan tavsiyalari um um an
to ‘g ‘ri, lekin deyarli to ‘la bajarib boMmaydigan yoki um um an, bajarib b o lm a y d i . Bunday xatoga yo‘l q o ‘yishga sabab ko‘pincha mijozga tavsiyalar taklif etayotib psixolog-maslahatchi mijozning individual xususiyatlarini hisobga olmasligi yoki uning bergan maslahatlarini amaliy bajarish yo‘lida jiddiy to ‘siq bo‘lishi mumkin b o lg an mijozning hayot sharoitlarini hisobga olmasligidan iborat b o lad i . Bunday xatoga yo‘l qo‘ymaslik uchun mijozga amaliy tavsiyalar berishdan aw a l uni shaxs sifatida bilib olish va uning hayot sharoitlarini aniqlab olish zarur.
Nihoyat uchinchi turdagi xatolarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
3 a) psixolog- maslahatchi nima qilish kerakligini maslahat
berganida n o to ‘g‘ri tushunishi yoki tushuna olmasligi oqibatida kelib c h iq a d ig an m ijozning n o to ‘g‘ri harakatlari. M ijozning m uam m osini hal etish b o ‘yicha unga amaliy tavsiyalar taklif etayotib, psixolog-maslahatchi mijozning individual xususiyatlarini, xususan, uning madaniyati va intellektual rivojlanishi um um iy d a ra jasin i y e t a r l i c h a hisobga olm asligi yoki m ijoz b i lan xayrlashishdan oldin psixolog-maslahatchi bergan maslahatlarni u to ‘g‘ri tushunib olganligiga ishonch hosil qilishiga intilmaganligi shunday xatoga sabab bo‘ladi. Ushbu xatoni quyidagicha yo‘l bilan yo'qotish m um kin: mijoz bilan ishlaganda psixologik maslahat har bir b o sq ic h id a p s ix olog- m aslahatchi gaplarini mijoz t o ‘g ‘ri tushunganligini tekshirib borish kerak. Bunga xususan mijozga puxta o ‘ylangan va t o ‘g ‘ri ifodalangan savollar berish hisobiga erishishi mumkin.
b) m ijozning aynan, psixolog-maslahatchi unga tavsiya etgan
fikrga amal qilishni xohlamasligi oqibatida mijozning n o to kg ‘ri harakatlari. Bunday xatolarni quyidagi yo‘I bilan yo‘qotish mumkin. Mijoz o ‘z m uam m olarini hal etish b o ‘yicha amaliy tavsiyalar olayotganida uni diqqat bilan kuzatib, kuzatish natijalari asosida mijoz aslida bu tavsiyalarga qanday munosabatda bo‘layotganligini
aniqlash. Agarda mijozning m unosabati saibiy b o ‘lsa yaxshisi bu ta v s iy a la rn i berm aslik va m i jo z n im a u c h u n u l a rn i qabul qilmayotganligini aniqlashi, oxir- oqibatda unga boshqa o ‘ziga mos keladigan maslahatni taklif etish kerak.
v) psixolog-maslahatchi unga buni qanday tushunishini maslahat bergani kabi, masalan, o£z gargan hayot sharoitlari yoki biron bir boshqa obyektiv hayotiy vaziyatlar sababli m ijozning noto'g'ri harakatlari, ushbu xato agarda m aslahatchi m ijozga maslahat berishidan aw a l uning hayotiy sharoitlari va bu sharoitlar oigan tavsiyalarini bajarishga qanchalik imkon berishi to ‘g ‘risida shaxsiy fikri bilan qiziqsa, psixologik m aslahat am aliyotidan ushbu xato yo‘qotilishi mumkin. Aytib o ‘tilgan xatolarning h a rb i r i psixologik m aslahatning samaraliligini a n c h a pasaytirib yuborishi m um kin, shuning uchun ularga yo‘l q o ‘ymaslikka harakat qilish kerak. Aytib o ‘tilgan xatolarning ko‘plarini yo‘qotish yoki kamaytirish uchun psixolog-maslahatchiga psixologik maslahatni olib borish quyidagi um um iy qoidalariga amal qilishni tavsiya etiladi:

1. 
   Psixolog-maslahatchi m ijozning shaxsi va hayoti t o ‘g'risida a n c h a t o ‘la bilib o lm a g u n ic h a , uning m u a m m o s i m ohiyati to ‘g‘risida hech qanday farazlarni ilgari surmasligi kerak.
   
2. 
   Psixolog-maslahatchi m ijozning individual xulq xususiyatlari b aholanm agunicha va m aslah atch i tavsiyalarini m ijoz amaliy bajarishi mumkinligi aniqlanm agunicha unga hech q an d a y amaliy tavsiyalar bermasligi kerak.
   
3. 
   Psixologik maslahat o ‘tk azar ekan va mijozga h a m d a uning muam mosiga psixologik tashxis q o 'y a r ekan, psixolog-maslahatchi mijozni xolisona o lrganish obyekti deb qaramasligi yoki undan foydalanishga yoki tajribalar o ‘tkazishga harakat qilmasligi kerak.
   
4. 
   Psixolog-maslahatchi mijozni masalan, tergovchi o ‘z q o ‘li ostidagi ayblanuvchiga kabi qaramasligi, ya’ni ayyorlik qilmasligi kerak.
   
5. 
   Psixologik maslahatda ju d a kam holatlardan tashqari mijoz oldida psixolog- m aslahatchining shaxsiy xotiralari va shaxsiy o ‘tmishlariga o ‘rin bolmasligi kerak, ya’ni psixolog- maslahatchi va mijoz maslahatlar paytida o ‘z o ‘rinlarin¡ almashmasliklari kerak.
   
6. 
   Psixolog- m aslahatchi m i jo zn in g faqat o ‘ziga o ‘xshatib
   

tu sh u n i s h ig a intilishi kerak em as. Uning vazifasi u m u m a n boshqacha — mijozni undan o ‘ziga xos, undan farq qiluvchi ajoyib shaxs sifatida tushunishga harakat qilishi kerak.

7. 
   M ijozning dardini talqin qilish bilan shug‘ullanib psixolog-
   

maslahatchi uning muammosi to ‘g‘risida so‘zsiz tasdiqlash shaklida emas, taxminiy shaklda o ‘z mulohazalarini ifoda etadi. Ularni faraz ko‘rinishida ifoda etishi kerak, uni o kz tomonidan mijoztasdiqlashi yoki rad etishi kerak.

8. 
   P s ix o lo g - m a s la h a tc h i to m o n id a n ta k l i f e t i lg a n m ijoz
   

dardining rad etilishi h ar doim ham maslahatchi bunday talqin qilishdan t o l a voz kechishi u ch u n asos bo‘la olmaydi. Ko‘pincha maslahatchiniog xulosasi b o ‘yicha mijoz tom onidan rad etilishi yoki noroziligi, himoyalanishga harakati va psixolog-maslahatchi to ‘g‘ri o ‘ylayotgani, u taklif etgan talqin qilish to ‘g‘ri ekanligidan boshqa narsani bildirmaydi.

9. 
   Psixolog- m aslahatchining kasbiy tajribasi qanchalik kam
   

boMsa u mijozi dardini diqqat bilan eshitishga shunchalik ko‘p vaqt sarflashi va o ‘z xulosalarini shoshilmay ehtiyot bo‘lib ifoda etishi kerak.

10. 
    Hatto ancha tajribali psixolog-maslahatchi uchun ham mijoz
    

bilan suhbat davomida kerakli m a ’lumotlarni yozib borish, keyin ularni xotirlash, shoshilmay o ‘ylab chiqish foydali b o ‘ladi.

11. 
    Maslahatchining vazifasi - mijozga ijtimoiy mas’uliyatni o ' z bo'yniga olishga tayyorlikka, nuqsonlari borligi hissidan ozod b o ‘lishga yordam berish, uning intilishini ijtimoiy foydali tomonga yo'naltirishdan iborat.
    
12. 
    M aslahatchining vazifasi - mijozga o ‘zining haqiqiy
    

« men» ini egallashga va m ana shu «men» bo‘lishga o ‘zida jasorat topishga yordam berishdan iborat.

13. 
    Ba’zida psixologik maslahat borishni videoga yozib olish,
    

keyin uni tahlil qilish ju d a foydali bo‘ladi. Mijozga videoning zarurligini, o ‘zini yaxshiroq tushunib olishga va o ‘zini ekranda go‘yo chetdan ko‘radigan b o ‘lsa o ‘z muammosini muvaffaqiyatliroq hal e ta olishini aytib tushuntirish mumkin.

14. 
    Dardini aytish bosqichida psixolog-maslahatchining vazifasi
    

mijozni aql bilan majburlamay, faqat tushunib yetishga emas, balki

• 
  ‘z m uam mosini t o ‘g ‘ri hal etishga olib kelishdan iborat bo'Iadi.
  

15. 
    M aslahatchining vazifasi - m ijozning o ‘z harakatlari va o ‘z hayoti yakuniy natijasiga m as’u l iyatni o ‘ziga olishga olib kelish d ir . M a s h h u r p s ix o lo g n in g b u ftkri in so n p a rv a r l ik m azm unidagi psixologik m aslahat m i jo zg a o ‘z m u am m o s in i
    

mustaqil hal etishida yordam ko‘rsatishiga yo‘nalganligini aniq ko‘rsatadi.

16. 
    Psixolog-maslahatchi kasbi «o‘z shaxsini boshqa o d am d a bir necha bor boyitilgan holda topm oq» u c h u n m a ’lum h a m m a
    

narsadan voz kechishni talab etadi ( m aslah a t berish jarayoni borayotganda).

17. 
    Dardini aytish paytida maslahatchi kam gapirishi va o ‘zining h a rb i rg a p in i puxta o ‘ylashi kerak.
    
18. 
    Psixoiog-maslahatchi bu o ‘rgatuvchi emas, lining asosiy vazifasi mijozga mas’uiiyatli qaromi mustaqil qabul qilishga o'rganib olishiga yordam berishdan iborat.
    

5.