Psixologik maslahat

II BOB. PSIXOLOG-MASLAHATCHI VA UNING ISHIGA Q 0 ‘Y1LADIGAN TALABLAR

Kimni malakali psixolog-maslahatchi deb atash mumkin? Buning uchun nima qilishni bilish kerak?
Oliy va maxsus oliy psixologik m a’lumotga ega va bundan
tashqari psixolog-maslahatchi sifatida yetarli amaliy ish tajribasiga ega, mutaxassislar tomonidan yuqori baholangan va kerakli sertifikat bilan tasdiqlangan odam psixolog-maslahatchi bo‘lishi mumkin. Buni kengroq tushuntirib o'tamiz.
Mutaxassis oliy o‘quv yurti — universitet yoki instituting
psixologiya fakulteti yoki bo‘limini muvaffaqiyatli yakunlagandan keyin oigan m a ’lumoti umumiy oliy psixologik ta’lim deb ataladi. Psixologiya fani va amaliyoti yo‘nalishlaridan birida ixtisoslashishni ko‘zda tutish ta ’limi maxsus psixologik ma’lumot deb ataladi. Bunday ikki turdagi ta’lim psixolog-maslahatchi uchun zamonaviy ilmiy asosda va ishni chuqur amaliy tushunish bilan, maslahatchilik bilan shug‘ullanishi uchun zarur, xususan quyidagi savollarga javob bera olishi uchun kerak:
Zam onaviy mijozlarning psixologiyasi qanday? Haqiqatda
psixologik maslahat so‘rab yordam ko‘rsatishga murojaat etgan mijozlar bilan hozirgi paytda nimalarsodir boMmoqda? Nima uchun mijozga aynan shunday tavsiyalar kerak? Ushbu tavsiyalar mijozga qanday ta ’sir ko‘rsatishi kerak?
Mijozga qanday qilib ilmiy asosda ushbu aniq maslahatlar
ahamiyatini tushuntirish kerak?
Ushbu barcha savollarga psixolog-maslahatchi beradigan javoblar mijozga tushunarli bo‘lishi va professional psixologlar uchun ishonchli bolishi kerak. Psixolog-maslahatchiningamaliy faoliyati bilan, uning odamlar bilan psixologik ishlash metodlarini okzlashtirish bilan bog‘liq psixologik ta ’lim maxsus amaliy ta’lim deb ataladi. Birinchi navbatda gap oliy m a ’lumotli amaliy psixologlarni tayyorlovchi maxsus fakultetlarda o ‘qitiladigan ilmiy asoslangan ish metodlari to‘g‘risida boradi. Psixolog-maslahatchi uchun katta amaliy ishlar tajribasi psixologiyani o‘qitishi uchun emas, balki odamlarning ancha murakkab hayotiy muammolarini hal etishi uchun zarur.
Psixolog-maslahatchi uchun arnaliy ish tajribasi h a r doim ham zarur. Bularning barchasi psixolog-maslahatchining kasbiy ishi uchun juda muhimdir. Psixolog-maslahatchi bilim va malakaiardan tashqari qator maxsus shaxsiy sifatlarga cga bo‘lishi kerak. Masalan, u odamlarni yaxshi ko‘rishi, ularning holatlarini so‘zsiz sezishi va tushunishi kerak. Mehribon, chidamli, xushmuomala va mas’uliyatli bo‘lishi kerak.
Ushbu talablarga shu sohada mashhur mutaxassis bo‘lgan
R. Meyning psixolog-maslahatchi to‘g‘risida o‘z vaqtida aytgan gaplarini qo'shimcha qilish mumkin. “ Maslahatchi-psixolog, - deb yozadi u, - odamlarni o ‘ziga jalb qilishi, har qanday odamlar orasida o ‘zini erkin his qilishi, empatiyaga qodir b o ‘Iishi kerak. Psixolog-maslahatchida asosiysi — bu mehribonlik va mijozni tushunishga intilish, unga o ‘zini yaxshi tomonlarini k o ‘ra olishga va shaxs sifatida o ‘zining qim m atini anglab yetishga yordam berishdir”.

Psixologik maslahatga qo‘yiladigan talablar Psixologik maslahatga va psixolog-maslahatchi amaliy ishiga

qo‘yiladigan umumiy, kasbiy va m a’naviy-axloqiy talablar tizimi nizomlarda juda yaxshi aks ettirilgan. Mana shu N izom ning k o ‘pchilik qoidalari p s ixolog- m aslahatchi ishiga bevosita qoMlanilgan. Ularning «psixolog» iborasi o ‘rniga «psixolog- maslahatchi» so‘z birligini kiritib, ushbu qoidalarni eslatib o'tamiz.

1. 
   Psixolog-maslahatchining kasbiy faoliyati u tak l if etgan tavsiyalari uchun mijoz oldida mas’uliyati bilan ifodalanadi.
   
2. 
   Psixolog-maslahatchining kasbiy faoliyati m a’naviy-axloqiy va yuridik asoslarga muvofiqlikka tayanishi kerak.
   
3. 
   Psixolog-maslahatchining faoliyati mijozning intellektual va shaxsiy rivojlanishi y o l id a har qanday cheklanishlarni olib tashlashni ko‘zda tutuvchi insonparvarlik maqsadlariga erishishga qaratilgan.
   
4. 
   Psixolog-maslahatchi o ‘z ishini mijoz shaxsini so‘zsiz hurmat qilish va daxlsizligi asosida tashkil etadi. Psixolog-maslahatchi inson huquqlari deklaratsiyasi bilan belgilangan inson huquqi asoslarini hurmat qiladi.
   

5. 
   Mijozlar bilan ishlashda psixolog-maslahatchi halollik va ochiqlik tamoyillariga amal qiladi. Shu bilan birga u mijozga maslahat va tavsiyalarni berganda puxta o‘ylashi va ehtiyot bo‘lishi kerak.
   
6. 
   Psixolog-maslahatchi mijoz huquqlari buzilishini sezganda
   

o ‘z kasbiy birlashmalari a ’zolari, hamkasblariga xabar berish, mijozlar bilan insonparvarlik munosabatlari buzilayotgani holatlarini aytishi kerak.

7. 
   Psixolog-maslahatchi mijozlarga kerakli m a’lumoti, malakasi,
   

bilimlari va ixtisosi mavjud bo‘lgan xizmatlarni ko‘rsatishi mumkin.

8. 
   0 ‘z ishida psixolog-maslahatchi faqat zamonaviy umumfan standartlariga javob beradigan sinovdan o‘tgan metodikalarni qo‘llashi kerak.
   
9. 
   0 ‘zining bilimlari va malakalarini doimiy ravishda yuksak
   

darajasini t a ’minlab turish psixolog-maslahatchining majburiy tarkibiy qismi hisoblanadi.

10. 
    Ilmiy tajribalarga to ‘la javob bermaydigan, yetarlicha
    

sinovdan o ‘tmagan psixologik metodlar va tavsiyalarni qo‘llashga majbur b o ‘lganida psixolog-maslahatchi bu haqida o‘z mijozlarini ogohlantirishi va o‘z xulosalarida juda ehtiyot bo‘lishi kerak.

11. 
    Psixolog-maslahatchi o ‘z mijozi to‘g‘risida m a’lumotni oshkor qilishga yoki maslahatlar natijasi to‘g‘risida ma’lumotni uchinchi shaxsga aytishga haqqi yo‘q.
    
12. 
    P s ixo lo g- m aslahatchi huquqi bo Mmagan, kasbiy
    

tayyorgarlikka ega boMmagan shaxslarning psixologik maslahatlar va psixologik ta ’sir ko‘rsatish metodlaridan foydalanishlariga to'sqinlik qilishi hamda shunday «mutaxassislarning» xizmatlaridan foydalanayotganlarni bu haqda ogohlantirishi kerak.

13. 
    Psixolog-maslahatchi huquqi bo'lmagan odamlarga mijozlar
    

bilan psixologik ishlar metodlarini o‘rgatishi mumkin emas.

14. 
    Psixolog-maslahatchi mijoz tomonidan nookrin ishonch va umid yuzaga keltirmaslik uchun, ehtiyot bo'lishi kerak, unga bajarib bo‘lmaydigan va’dalar, maslahatlar va tavsiyalar bermasligi kerak.
    
15. 
    Psixolog-maslahatchi mijozlarga taalluqli axborotlarni sir saqlash uchun shaxsiy javobgarlikni bo‘yniga oladi.
    

Mana shu barcha qoidalarga yoki odob normalariga amal qilish
psixolog-maslahatchi amaliy ishida majburiy hisoblanadi. Bundan tashqari kasbiy tayyorlangan yaxshi psixolog-maslahatchining kasbiy to la tayyorlanmagan psixolog-maslahatchidan ajratibturadigan yana bir qator muhim farqlar bor. Bu farq psixolog-maslahatchining mijozga boMgan munosabati, psixologik maslahatlar davomida uchrab turadigan qiyin vaziyatlardan u qanday chiqa olishiga bogliq. Quyida keltirilgan 1-jadvalda tajribali va tajribasiz psixolog-maslahatchi xulqining 10 ta xususiyatlarini solishtirib ko‘rsatib o‘tilgan.

1-j.adval. M aslahat berish davom ida tajribali va ta jrib asiz psixolog-maslahatchi xulqining xususiyatlarini taqqoslash

j^№ Xulqining solishtirilayotgan
xususiyatlari
I. Maslahat maqsadini qo‘yish.

2. 
   . ^{Mijozga taklif} etilayotgan tavsiyalarda namoyon bo'ladigan maslahat berish strategiyasi.
   

2. 
   Maslahat berish davomida sodir boMayotganlarni idrok etish.
   

Tajribali psixolog- maslahatchi

Mijozga uning o‘zi ma’lum maqsadlarga erishishiga yordam berishga urinadi.

Mijozga xulqi turli uslublarini taklif etadi va bu zarur bo‘Isa, mijoz amalga oshirishi kerak boMgan aniq harakatlami aytadi.

Har qanday nuqtayi nazarni tushunadi va to‘g‘ri deb qabul qilish va tan olishga hamda unga mos ravishda amaliy harakatlami amalga oshirishga qodir.

Tajribasiz psixolog- maslahatchi
Mijozning istagini e’tiborga olmay, o‘zining shaxsiy maqsadlarini bajarishga majbur- lamoqchi bo‘ladi.
Mijozga faqat xulqi turli uslublarni taklif etadi, hatto mijoz so‘raganda ham deyarli unga aniq maslahatlar va tavsiyalar berishdan bosh tortadi.
Faqatgina bir o‘zi muammo haqida fikrlay oladi, boshqalar fikrlarini tushunish va tan olishga qodir emas.

2. 
   Mijozning ko'nglidagi gaplarini aytganida nazariy va psixologik yo‘na!ish.
   

2. 
   Shaxsiy
   

imkoniyatlari va chegaralarini yaxshi tushunadi.

2. 
   ^{Mijozga ko‘rsatila-} yotgan ta’sir ko‘rsa- tishni va mijozning psixolog-maslahat- chiga qayta ta’sirini anglab yetish.
   
3. 
   Suhbat davomida mijozning shaxsiga va uning muammosiga yo‘nalish.
   

Turli nazariyalarni tushunadi, qabul qiladi va uiar ustida nazariy ishlay oladi, ko‘plab muqobil psi- xoterapevtik yondo- shishlarning foydasini yaxshi tushunadi va yuqori baholaydi.
0 ‘zining imkoniyatlari chegaralanganligini tushunadi, o‘zidan tajribali psixolog- maslahatchi nazorati ostida ishlashga rozi, o‘z tajribalari bilan boshqa psixolog- maslahatchilar bilan o‘rtoqlashadi va ularning ish tajribalaridan foydalanishga tayyor.

0 ‘zining shaxsiy hara- katlari mijozga qanday ta’sir ko‘rsatayotganini va mijozning xulqi o‘z navbatida unga ta'si- rini anglab yetadi.

Mijozning hissiyotlari va flkrlarini tushunib boradi, unga ortiqcha savol bermaydi.
Faqatgina yagona- bir nazariya yoki bir psixoterapevtik yondoshish ustida amaliy ishlay oladi, boshqa nazariya va yondoshishlarni noto‘g‘ri deb tushunadi.
0 ‘zining imkçni- yatlari chegaralan­ ganligini tushunib yetmaydi. Boshqa psixolog-maslahat- chilar nazoratida ishlashdan bosh tortadi, sirlari va kasbiy tajribalarini boshqa psixolog- maslahatchilar bilan o‘rtoqlashish- ni yoqtirmaydi, ularning tajribala­ ridan o‘z ishida foydalanmaydi.
0 ‘zining mijozga va mijozning uning o‘ziga qayta ta’sirini anglab yetmaydi.

Mijoz ishiga to‘g‘ridan to‘g‘ri aloqasi bolmagan masalalarga katta e’tibor qaratadi.

0 ‘z navbatida

2. 
   Mijozning harakatlariga va maslahat berish vaziyatiga qarab harakat qilish.
   

2. 
   Mijozning insoniy qadriyatlarini hurmat qilish.
   

2. 
   Maslahatlarning maxfiyligi.
   

Maslahat o‘tkazish jarayonida yuzaga keladigan turli vaziyatlar va muammoiarga qarab to‘g‘ri harakat qiladi.
Mijozga katta hurmat bilan
munosabatda bo‘ladi.

Mijozga, uning muammosiga va shaxsiy hayotiga taalluqli barcha ma’lumotlarni sir saqlaydi, mijoz to‘g‘risida biror kimga qandaydir ma’lumotni xabar qilish zaruriyati yuzaga kelganida albatta ruxsat so‘raydi.

mijozning 0‘zini tashvishlantiradi- gan masalalarga e’tibor bermaydi.
Bir xil vaziyatlarda psixolog-masla­ hatchi to‘g‘ri yo‘l topa olmaydi yoki bunday hollarda, bir-biriga o‘xshash, doimiy bir xilda harakat qiladi.
Mijozni hurmat qilmaydi, unga behurmat muomala qilishi mumkin.
Mijozning ruxsatisiz uning muammosini va faqatgina unga taalluqli bo‘lgan muammoni boshqalar bilan muhokama qiladi.

Bu aytilganlarga qo‘shimcha qilib psixolog-maslahatchi ega bolishi va mijoz bilan muloqotda u nam oyon etishi kerak bo‘lgan sifatlar to ‘g‘risida to ‘xtalib o‘tamiz.

1. 
   Empatiya, hamdardlik, tashvishlanishga qodirligi. Bu qobiliyat
   

boshqa odamning — mijozning ichki dunyosiga chuqur psixologik kirib bora olishi, uni tushunishi, sodir bo‘layotganlarni, uning

shaxsiy nuqtayi nazarini ko‘ra bilishi, dunyoni uning ko‘zi bilan ko‘rishi, uning nuqtayi nazaridan t o ‘g ‘ri qabul qila olishi tushuniladi.

2. 
   Ochiqlik, mijozni tushunishga, uning ichki dunyosiga kirishga intilib psixolog-maslahatchi unga o‘zining shaxsiy his-tuyg‘uîarini ochiq aytadi, u tom ondan empatik javob uyg‘otadi va shu bilan uni o ‘zi uchun ochiq bo‘lishini ta’minlaydi.
   
3. 
   Mijozga hamdardlik, rahmi kelishi hamda mimika, ishoralar yordamida shaxsan g‘am xo‘rligini ifoda etish.
   
4. 
   D o‘stonalik, mijozga m ehribonlik, em otsional ijobiy m unosabatda boMish, uning m uam m osini hal qilishdan manfaatdorlik va ishtirok etish.
   
5. 
   Mijozga baho bermay munosabatda boMish, maslahatchining hatto o‘ziga bu xulq yoqmaydigan boisa ham o‘z xulqida odob, axloq qoidalariga amal qilish.
   
6. 
   Huquqini o‘rgatish, mijozga o‘z maslahatlariga amal qilishni majburlashdan voz kechish.
   
7. 
   Mijozga ishonish, uning o‘z muammolarini mustaqil hal qila olishi mumkinligiga ishonch bildirish.
   
8. 
   Mijozni nafaqat o ‘z tashvishlaridan qutulishiga, balki uning kechinmalarini to ‘g ‘ri yoMga yo‘naltirishga tayyorligi va intilishi.
   
9. 
   0 ‘zi va mijoz o ‘rtasida to‘g‘ri psixologik masofani saqlashni bilish.
   
10. 
    Mijozning o ‘zini o‘zgartira olishiga ishonchi va qat’iyligini uyg‘otishni bilish.
    

Empatiya - bu psixolog-maslahatchi ega boMishi kerak bolgan asosiy shaxsiy sifatdir. Bu sifatda odamning boshqa odamni psixologik his etishga va tushunishga, o‘z dunyoqarashini vaqtincha esdan chiqarib uning ko‘zi bilan dunyoga qarashga tayyorligidir. Bu sifatni psixolog-maslahatchi butun maslahat berish jarayoni davomida namoyon etadi va shuning hisobiga mijozni yaxshiroq va chuqurroq tushunadi, unga samarali yordam bera oladi.
Ochiqlik — shaxs xislati boMib, bir necha ko‘rinishlarga ega bo‘ladi. Birinchidan, psixolog-maslahatchining shaxssifatida mijoz uchun ochiq bo‘lishga tayyorligi (lekin mijoz bilan maslahatchi o ‘rni almashib va mijoz maslahatchining muammolari to‘g‘risida
bilib olib, uning o‘ziga rahmi keladigan, hamdardlik qiladigan darajada emas). Rollarni almashish odatda psixolog-maslahatchi mijozga o‘z muammolarini gapira boshlab, unda maslahatchiga yordam berish istagi paydo bolganida sodir bo'Iadi. Ochiqlik m e’yori mijozning sezgisi bilan belgilanadi: agarda u psixolog- m aslahatchini och iq inson deb hisoblasa va uning oldida ochiqlikdan qoVqmasa - demak, maslahatchining mijoz oldidagi ochiqlik masalasida hammasi joyida hisoblanadi.
Ikkinchidan, ochiqlik —bu psixolog-maslahatchining mijoz bilan muloqotda faqat o‘z ustunliklarini emas, balki imkoniyatlarini va kamchiliklarini mijozga tabiiy nam oyon etib, qanday b o ‘lsa shundayligicha qolishga intilishidir. Ochiq inson bo‘lib psixolog- maslahatchi o‘zining kamchiliklarini mijozga namoyon etib, uni o‘ziga tortish yoki hayron qoldirishni, uning tomonidan hamdardlik yuzaga keltirishni xohlamaydi, balki maslahatchining o‘zi ham oddiy tirik odam, barcha kabi ekanligini ko‘rsatishni, kamchiliklari ham borligini va maslahat berish jarayonida hayotda unga xos bo‘lmagan rolni o‘ynashga harakat qilmasligini ko‘rsatishga harakat qiladi.
Uchinchidan, ochiqlik maslahatchining mijozga u bilan har qanday masalalarni muhokama etishga tayyorligini ko‘rsatishida namoyon bo‘ladi. Empatiya ochiqlikni keltirib chiqaradi, biri ikkinchisisiz deyarli mavjud bo‘lishi m um kin emas.
Maslahatchining mijoz to‘g‘risida chin k o ‘ngildan qayg‘urishi, psixolog-maslahatchining mijoz to‘g‘risidagi shaxsiy g‘amxo‘rligi ifodasi deb tushuniladi. Bunday g‘amxo‘rlik ham haddan tashqari bo‘lishi kerak emas.
M ijozning psixologik holatiga h a y a jo n lan u v c h i t a ’sir ko‘rsatmaslik uchun psixolog-maslahatchi mijoz bilan muloqotda haddan tashqari ta ’sirchan odam bo‘lmasligi tavsiya etiladi.
Do‘stonalik —bu ham maslahatchining muhim psixologik sifati hisoblanadi. Ushbu sifat deyarli yuqorida aytib o‘tilgan barcha shaxs xislatiari bilan aloqador bo‘lsa ham , u o ‘zining shaxsiy individual ko‘rinishiga ega. Ularga masalan har qanday vaziyatlarda, nima bo‘lsa ham va mijoz o‘zini qanday tutishiga qaramay psixolog- maslahatchining u bilan do‘stona muloqot usulini saqlab qolishini bildiradi.

Psixologik maslahat amaliyotida psixolog-maslahatchining mijozga baho bermaslik deb ataluvchi munosabati alohida o rin egallaydi. Bu nimani anglatishini tushuntirib o ‘tamiz. Eng avval

— bu psixolog-maslahatchining mijoz bilan muloqot davomida uning harakatlari va shaxsini to‘g‘ridan to‘g‘ri baholamasligi zarur. Uning muammolarini iloji boricha chuqurroq tushunishi va ushbu muammoni hal etishda unga yordam berishdan iborat hisoblanadi.
Maslahat berish —bu psixolog-maslahatchi va mijozlarning — ikkala tom onning shaxs sifatida tengliklari jarayonidir. Ushbu tenglik doim iy hisoblanadi va maslahat berishning barcha bosqichlari uchun taalluqlidir.
Agarda psixolog-maslahatchi haq bo‘lsa, unda maslahatchi uni
ishontirishda davom etishi kerak va faqatgina psixologning urinishlariga yengib boMmasqarshilik ko‘rsatgan holdagina to‘xtatish kerak bo‘ladi. Shundan keyin maslahatchi mijoz o‘zi qanday to ‘g‘ri deb hisoblasa, shunday harakat qilishga imkon berishi kerak.
Mijozga ishonch - bu insonparvarlik g‘oyasiga asoslangan bo‘lib, psixologik maslahatda asosiy hisoblanadi. Maslahatchining mijozga ishonchi agarda mijozni anglab yetishiga va muammoni hal etish usulini u bilan birga topishga yordam berilsa, o z muammosini mijoz mustaqil hal qila olishiga ishonchni ko zda tutadi. Ishonish psixolog-maslahatchining mijoz fikriga qo‘shilishi, agarda albatta mijoz haq bo‘lsa, o‘z fikridan voz kechib, uning fikrini qabul qilishini ham anglatadi.
Psixolog-maslahatchining mijozni tashvishlardan qutulishiga
yordam berishga intilishi kabi R. Mey belgilab bergan sakkizinchi
sifati alohida e ’tiborga loyiq.
Tashvishlanish - bu mijozning o lz muammosiga va o‘ziga befarq b o ‘lm agan munosabatning belgisidir. Agarda mijoz muammosini to ‘g‘ri tushunmasa yoki uni hal qilishning to‘g‘ri yo‘lini bilmasa, unda tashvishlari destruktiv rol o‘ynashi mumkin. Hayajonlar, emotsional energiyasi muammoning yechimini to‘g‘ri tanlash va amalga oshirish uchun zarurdir. Demak, psixolog- maslahatchining vazifasi mana shu energiyani saqlab qolish, uni konstruktiv, to ‘g ‘ri yo‘naltirish va kuchaytirishdir.
Mijoz bilan munosabatda ma’qul boMgan psixologik masofani
tanlashni va saqlashni bilishni quyidagicha tushunish kerak. Maslahatchi ishonch va ochiqlikni saqlab qolgan holatda mijoz bilan muloqot qilishni bilishi kerak. Shu bilan birga psixolog- maslahatchining mijoz bilan munosabatlari yaqin munosabatlarga aylanib ketishi kerak emas. Mijoz shu vaziyatda psixolog- maslahatchiik jihatdan yaqinlashayotganini, uzoqlashayotganini his etishi kerak emas. M aslahatchining m ijoz bilan psixologik yaqinlashishi strategiyasi quyidagicha bolishi kerak: maslahatchi asta-sekinlik bilan mijozga sezdirmagan holda uning uchun yaqin odamga aylanib borishi kerak. Lekin psixolog-maslahatchi keyingi qadam yaqin o‘zaro aloqalarga olib kelishini sezib qolishi bilan darhol to‘xtashi kerak va keyinchalik mijoz bilan hozirgi vaziyatda mavjud bolgan masofani saqlashi kerak. 0 ‘z muammosini hal qüa olishiga mijozda ishonch va qat’iylikni uyg‘otish mahorati - bu alohida sifat hisoblanadi. U psixolog-maslahatchining odamni
ishontira olish, uqtirish, q o ‘llab-quvvatlashini bilish qobiliyatiga bog*liq bo‘ladi.
Buning uchun mijozga t a ’sir ko‘rsatishning kerakli verbal va noverbal vositalaridan oqilona va mohirona foydalanishni o‘rganib olish kerak.
Yuqorida aytilganlarning barchasi psixolog-maslahatchining mijozga nisbatan ichki qarashlari, munosabati va tashqi xulqiga taalluqlidir. Biroq psixologik maslahat o ‘tkaziladigan vaziyatga, sharoitga maxsus talablar ham bor.
Psixologik maslahat o ‘tkazishda optim al vaziyat, sharoit quyidagilar hisoblanadi:

1. 
   Alohida, tinch xonaning mavjudligi, bu xonada maslahatchini yoki mijoznichalg‘ituvchitovushlareshitilmasligi kerak. Maslahat olib borilayotganda bu xonaga hech kim kirmaydigan bolishi kerak.
   
2. 
   Bu xonada maslahatchi va mijoz qulay joylashishlari kerak
   

• 
  eng yaxshisi bir-biri bilan yonma-yon yoki kichik burchak ostida 6 0 - 7 0 sm dan to 100-110 sm masofada bir-birining qarshisida o'tirishlari mumkin.
  

3. 
   Maslahatni mijoz hech qayerga shoshiimayotgan paytida va o‘zini yomon his qilmayotgan paytda o ‘tkazish.
   
4. 
   Mijoz psixolog-maslahatchi bilan suhbatlashish davomida
   

boshqa tomonga qarash, boshini yon tomonga burish imkoniyatiga ega boMishi kerak.

5. 
   Maslahat berish vaqti aniq belgilangan boMsa maqsadga
   

muvofiq boMadi. . .

6. 
   Maslahat o ‘tkaziladigan xonada soat bo‘lishi mumkin, lekin u bevosita maslahatchi va mijoz o'rtasida bo lishi kerak emas. Soat mijozning orqasidagi devorga yoki yon tomonda osilib turgani, mijozning ko‘zi tushmagani m a’qul.
   
7. 
   M aslahat o ‘tkaziladigan xonada mijozning e ’tibo nni
   

tortadigan, unga yoqmasligi mumkin bo‘lgan hech bir buyum boMmasligi kerak. Maslahat o'tkazish davomida xonada sodir bo‘ladigan harakatlar ham uni xavotirga solmasligi kerak.

8. 
   Xonada turgan narsalar yoki sodir boMayotgan hodisalar mijozni tinchlantirishi, unda yaxshi kayfiyat uyg otishi kerak. Psixologik maslahatning m a’lum bosqichida xonada past tovushda yoqimli musiqa eshitilib turishi mumkin.
   

Psixologik maslahatni turli ko'rinishlariga qo‘yiladigan maxsus
talablar: ,
Ko'rsatib o‘tilgan umumiy talablardan tashqari turli sohalarda
psixologik maslahatlar o‘tkazish amaliyotiga bogMiq maxsus alohida
talablar ham mavjud.
Alohida talab intim - shaxsiy doirada psixolog-maslahatchiga va psixologik maslahatga qo‘yiladi. Bu yerda psixolog-maslahatchi juda sezgir va odobli odam boMishi kerak. Mijoz tomonidan о ziga so'zsiz ishonch uyg‘otishi va turli odamlar bilan intim-shaxsiy munosabatlarda yetarli tajribaga ega boMishi kerak. Psixolog- maslahatchi mijozdan yoshi biroz kattaroq odam bo Igani ma qui hisoblanadi. Biroq psixolog- m aslahatchi va mijoz yoshlari o ‘rtasidagi farq juda ham katta boMmasligi kerak. Ularning yoshidagi farq katta boMsa, masalan, 20 yosh farq qilsalar, ular boshqa-boshqa avlod odamlari bo'lib qoladilar. Buning oqibatida ular orasida yoshi sababli tushunmaslik va ishonchsizlik yuzaga kelishi m um kin. Biroz katta yoshdagi odam lar boshqalarga maslahat berish uchun yetarli hayotiy tajribaga ega boMadilar va shu bilan birga ularning o ‘zlari mijozning yoshida qanday bo‘lganliklarini ham eslaridan chiqarmagan boMadilar. Bunday
odam lar yoshidagi farqqa qaram ay, odatda bir avlodga mansub bo kladilar, shuning uchun osongina til topishadilar.
Intim-shaxsiy masalalar b o kyicha psixologik maslahatlarga taalluqli keyingi muhim talabni quyidagicha ifoda etish mumkin: Mijoz bilan ish olib borayotgan psixolog-maslahatchining o kzi intim-shaxsiy xususiyatdagi, ayniqsa, mijozga maslahat berayotgani kabi keskin, hal etilmagan muammolarga ega bo‘lmasligi kerak. Mana shunday holatlarda u yuqorida aytilgan talablarga amai qila olmaydi va mijozga haqiqatda yordam bera olmaydi. Ularning o ‘zlarida komplekslari yoki shaxsiy- intim m u n o s a b a t la rd a muammoli bo‘lgan maslahatchilarga shaxsiy o‘zaro munosabatlarni tuzatish, komplekslarni yo‘qotish ishlari bo‘yicha psixologik maslahat yoki amaliy psixologik yordam ko'rsatish tavsiya etilmaydi. Endi boshlayotgan psixolog-maslahatchilar juda ko‘p duch keladigan ushbu muammoni amaliy hal etishda quyidagi amallar foydali bolishi mumkin: psixologik maslahat o‘tkazish, masalan, intim-shaxsiy xususiyatdagi psixologik maslahat mustaqil amaliyotga kirishishdan avval psixolog-maslahatchining o‘zi mana shu masala bo‘yicha tajribali hamkasbi maslahatidan o‘tishi ma ’qul hisoblanadi. Mana shunda maslahatchining o ‘zida hal etilmagan intim-shaxsiy xususiyatdagi m uam m olari borligi aniqlansa, u m a n a shu muammolarini o kzi hal qilmagunicha boshqalarga ushbu m uam m o bo‘yicha psixologik maslahat berishga kirishmasligi kerak bo‘ladí.
Mana shu yerda bir m a’lum qoidaga amal qilinadi. Bu um um an
muammoga ega bo‘lmagandan ko'ra, muammoga ega b o ‘lib uni yo'qotgan yaxshiroq deganini anglatadi.
Intim-shaxsiy maslahatning muvaffaqiyatliligini t a ’minlovchi yana bir muhim shart bu uni o ‘rganishga vaqtning yetarliligidir. G ap shundaki, intim-shaxsiy xususiyatdagi muammolar darhoi hal etilmaydi va ular birinchidan uzoq vaqt o krganilishi kerak b o ‘lgan va ulami hal etish uchun ham ko‘p vaqt talab etiladigan muammolar qatoriga kiradi.
Birinchidan, bunday m uam m olarni hal etishda ko‘pincha sinov-xavotir metodida ish olib boriladi va odatda xatolarni tuzatish uchun vaqt talab qilinadi. Bundan tashqari oldindan m uam m oni amaliy hal etish uchun qancha vaqt talab etilishini um um an bilib


bo‘lmaydi. Bunday m uammoni hal etishga kirishuvchi psixolog- maslahatchi birinchidan mijoz hilan ishlar olib borish uchun yetarli vaqtga ega bolishi kerak.
Ikkinchidan, unga yordam so‘rab murojaat etgan odamni
oldindan uning muammosini hal etish uchun ancha ko‘p vaqt taíab etilishi to'g^isida ogohlaníirishi kerak. Oldindan talab etiladigan vaqtni taxminan aniqlab olish va bu to'g'risida mijozga aytib q o ‘yish yaxshi b o ' l a d i , bu intim - shaxsiy mavzuda m aslahatlardan tashqari maslahatning boshqa turlariga ham taalluqlidir.
Endi oilaviy masalalar bo‘yicha psixologik maslahatlar o‘tkazish
samaradorligining ba’zi maxsus shartlarini kokrib chiqamiz. Bu yerda maslahat berishga kirishishdan avval psixolog birinchi navbatda oila tashkil topishi va oilaviy o‘zaro munosabatlar rivojlanishi umumiy qonuniyaílarini hisobga olib, mijozlarga oqilona va asosli amaliy tavsiyalar berishi uchun mana shu qoidalarni yaxshi bilishi kerak.
Bunday turdagi muhim qoidalar quyidagilar hisoblanadi:

1. 
   Birinchidan, oila endigina tashkil topayotgan paytda (bu birinchi navbatda yosh oilalarga taalluqli) bo‘lajak er-xotinlar odatda bir-birlariga hali to‘la obyektiv va beg'araz haqqoniy munosabatda bo‘la olmaydilar. Ular m a’Ium darajada subyektiv boMadilar va bir-birlarini ideallashtiradilar, ustunliklarini oshirib, kamchiliklarini kichraytirib yoki um um an sezmay bir-birlariga munosabatda bo‘ladilar. Mana shu va boshqa bir qator holatlar sababli yosh oilada birmuncha vaqt davomida yosh er-xotinlarning bir-birlarini o 'zaro sevishlari paydo boMadi. Bu vaqt o‘tishi bilan his-tuyg‘ular asta pasayishi va odam laming bir-biriga o'rganib qolishlari bilan bog'liq. Bundan tashqari birgalikda hayot kechirishda yoshlarfaqat ijobiy boMmagan hayot tajribasiga ega bo‘lib borar ekanlar, bir- birlarini faqat yaxshi tom ondan bilib bormaydilar. Gap shundaki, ularda haqiqatda mavjud bolgan ijobiy tomonlarini ko‘pini awaldan biladilar, salbiy tomonlarini ular anglab yetmaydilar, yoki erkin namoyon etmaganlar yoki bir-birlaridan yashirganlar.
   
2. 
   Ko‘pincha er-xotinlar o ‘zaro munosabatlarida vaqtinchalik bir- biridan sovish davri birinchi bolalari tug‘ilgandan keyin.
   

birgalikdagi hayotlari ikkinchi yaki uchinchi yiîidan boshlanadi. Bunga sabab bola tug‘ilgandan keyin ona bolasiga ko‘proq e ’tibor beradi, vaqt sarflaydi, bunda erining e’tiborli bo‘lishiga talabi ortadi. Biroq keyinchalik taxminan bola 3 - 4 yoshga toMganda yuqorida ko‘rsati!gan sabablar bilan yomonlashgan oiladagi ahvol yana yaxshilanadi. Shuning uchun yosh oilalarda psixologik maslahat o‘tkazish paytida ular o‘rtasidagi sodir bo‘layotgan holat — bu yoqmaydigan bo‘lsa ham qonuniy ekanligini, uni faqat nizo kabi tushunmaslik kerakligini uqtirish kerak. Aksincha sabr- toqat, chidam bilan bir-biriga yon bosish, kelishish kerakligini va tezlikda oilada hammasi yana yaxshi bo‘lib ketishini aytiladi.

3. 
   Er-xotinlar ulaming birgalikdagi hayotlari uchun juda m uhim bo‘lgan narsalarda bir-biriga psixologik o ‘xshash odam larbolsalar- da, lekin baribir bir-birlaridan farq qiladilar va bu ertami yoki kechmi ular o‘rtasidagi kelishmovchiliklarni yuzaga keltiradi. Bir masala bo‘yicha oila a ’zolarida turlicha fikrlar mavjud boMishi bu chetlanishdan ko‘ra ko‘proq qonuniy hisoblanadi. Q a ra m a - qarshiliklar ertami-kechmi har qanday oilada yuzaga keladi. M ana shu mazmunda yaxshi oilalar yomon oiladan farq qiladilar. Birinchi yaxshi oilada — er-xotinlar bu qarama-qarshiliklarni tezlikda odatiy holat deb qabul qilishga o‘rganib olishlari, ikkinchidan-yomon oilalar —janjal qilishlari va kelishish yo'lini topa olmasliklari bilan farq qiladilar.
   
4. 
   Oilaning har bir a’zosi shaxs sifatida uning a ’zosidir. Shu bilan birga mustaqil, hardoim ham oila bilan bog‘liq boMmagan o‘z manfaatlariga ega odamdir. Oila a ’zosi sifatida u m a’lum majburiyatlarni o‘z zimmasiga olishi kerak, biroq mustaqil od am sifatida u oilada ma’lum erkinlikka ega boMishi mumkin va kerak.
   

Yevropa zamonaviy oilalari uchun bir tom ondan h a r bir a ’zoning oila oldidagi huquq va majburiyatlari gokyo bir xilda bo‘lib, ikkinchi tom ondan ushbu oilaning barcha a ’zolari bir xilda huquqlarga va majburiyatlar teng hajmiga ega bolishlari odatiy hisoblanadi. Oilaning bir a ’zosi va boshqa a ’zolari ixtiyoriy roziliklari bilan ular orasidagi m a jburiyatlarni tu r l ic h a taqsimlanishiga yo‘l qo‘yiladi, lekin majburiyatlarni taqsimlash har qanday nohaqlik holatlari yoki oila a ’zolaridan birining huquqi


chegaralanishi odatda oilada keskinlik keltirib chiqaradi va oxir- oqibat uning psixologik yomonlashishiga olib keladi.
Psixologik maslahat o ‘tkazayotganda psixolog-maslahatchi
e’tiborga olishi kerak bo'lgan ba’zi umumiy qoidalarda to‘xtalib o‘tamiz. Masalan, er-xotinlarning o‘zaro munosabatlari bo‘yicha psixologik maslahat o ‘tkazish paytida ularning biri tomonida bo'lish tavsiya etilmaydi, chunki ko‘pchilik hollarda har qanday muammo yuzaga kelishida deyarli har doim unda ishtirok etuvchi odamlaming barchasi aybdor boMadilar. Bu albatta nizo kelib chiqishida ikkala tomonning aybi bir xil boMishini, ularning ikkalasi ham bir xilda javobgar ekanligini anglatmaydi. Bu faqatgina psixologning bir tomonlama harakat qiiishi, er-xotinlarning biri tomonida boMish nizoni yo‘qotishga emas balki, yana keskinlashishiga olib kelishi mumkinligini anglatadi. Nizoning aybdori bo‘lgan er-xotinlarning biri buni tushunishi qiyin bo‘ladi (agarda u tushunganida balki nizo kelib chiqmasdi ham). Boshqacha qilib aytganda, birtomonni aybdor deb hisoblansa, hech qachon nizoni hal qilishga olib kelmaydi. Ushbu qoida ayniqsa, yuzma-yuz ikkala er-xotinning ishtirokida psixologik maslahat oltkazilayotganda juda muhimdir. Agarda maslahat predmeti ancha katta yoshdagi bir-biriga yaxshi tanish bo‘lmagan katta odamlarning turmush qurishlari yoki bir oilaga birlashishlari sababli psixologdan tavsiya va maslahatlar olish
bo‘lsa, bunday holatda quyidagi holatlarga e’tibor berish kerak.
Birinchi nikohi muvaffaqiyatsiz bolgan odamlarda ko‘pincha moslasha olmaslik deb nomlanuvchi xarakterli xususiyatlari uchraydi. Bunday xususiyatli har qanday odam uchun oilaviy hayotga deyarli moslashish qiyin bo‘ladi.
Ikkinchi bor nikohdan o‘tayotgan odam buni yaxshi tushunishi va tan olishi kerak boMadi, aks holda birinchi oilasida mavjud bo‘lgan awalgi muammolari tez orada yana paydo bo'ladi va awalgi oilada bo‘lgani kabi yana falokat yoqasiga olib keladi.
Bu haqda psixolog-maslahatchi mijozni ochiq va qattiq ogohlantirishi lozim. Shundan keyin mijoz xohlasa unga faqat o ‘z kamchiliklarini anglab yetishgagina emas, balki ularni yo‘qotishga ham yordam beradi.
Keyin esa shu kabi yoki boshqacha kamchiliklar boMajak turmush
o‘rtog‘ida ham uchrashi mumkinligini va bunga ham psixologik tayyor boMish kerakligini aytadi. Er-xotin!arning xarakterlaridagi kamchiliklarni tan olish va ularga chidam ü (sabrli) munosabatda boMish ikki tomonlama bolishi kerakligini aytib o ‘tish kerak. M ana shu mazmunda qayta turmush qurayotgan odamga xarakteridagi mavjud kamchilikni u tan oîganida va boMajak turmush o krtog*i xarakteridagi kamchilikka rozi bo‘iganidan keyingina turm ush qurishni tavsiya etish mumkin. Bolajak er-xotinlarga ulardan biri mavjud kamchilikni ochiq namoyon eta boshiagan holatlar va vaziyatlarda o ‘zini qanday tutish kerakligini tushuntirish va kerakli amaliy harakatlarga o ‘rgatish zarur, y a ’ni oilaviy hayotdagi tasvirlangan murakkab vaziyatda bir-biriga qanday qilib yordam berishlari mumkinligi tushuntiriladi. Psixolog-maslahatchi tavsiya etgan uslub va vositalar yaxshi o'zlashtirilib olinsa va maslahat paytida turmush qurayotgan ikki tomon ham am al qilsalar yaxshi boladi.
Agarda yosh bolmagan bundan tashqari uzoq vaqt alohida bir
o kzlari yashagan odamlar okzaro nikoh tuzayotgan bolsalar, unda bu odamlarni albatta birgalikdagi hayotlarida uîarda bir-biriga psixologik mos kelmasligi bilan bogliq, birgalikdagi hayot tajribalari yokqligi sababli yuzaga keladigan muammolarto‘g‘risida ogohlantirish zarur.
Bunday odamlarga bolajak nikohlari to kg‘risida psixologik maslahat berayotganda quyidagilarni tavsiya etish mumkin:
Nikoh tuzishdan avval bir-biri bilan odatlari, qarashlari, hayot tarzi bilan mos kelishlari mumkinligini aniqlab olish kerak.
Bunday odamlarga psixologik m aslahatlar berish masalan qnyidagi rcja bo‘yicha o‘tkazilishi mumkin:

1. 
   M ijozlar o 'z larining qaysi shaxsiy sifatlari bilan m os kelmasliklari yoki mos kelishlarini aniqlash maqsadida ularning mumkin bo‘lgan psixologik mosliklarini aniqlovchi metodika yordamida harbirini alohida psixologik test sinovlaridan o ktkazish.
   
2. 
   Mijozlarning ikkalasi roziligi bilan ularning psixologiyasi bir xilligini, mosligini va bir-biri bilan mos emasligini aytish.
   
3. 
   Bir-biri bilan haqiqatda psixologik mos kelishi uchun ulardan har biri o ‘z xulqini o‘zgartirishni xohlaydimi va o‘zgartira olishini aniqlash (buni yoMini mijozga psixolog-maslahatchi aytib berishi mumkin).
   

4. 
   ßo‘lajak er-xotinlarning mos ekanliklarini aniqlovchi ijtimoiy- psixologik tajribani bevosita psixologik maslahat xonasida tashkil qilish va o'tkazish. Bu tajribaning natijalarini ularga aytish.
   
5. 
   Mijozlarga ularning mos kelishlari mumkinligini aniqlashlari mumkin boMgan har qanday savol-javob imkoniyatini berish.
   
6. 
   Psixologik maslahat yakuniovchi bosqichini o‘tkazish, bunda psixolog- m aslahatchi mijozlarga ularning bo'lajak nikohlari muvafTaqiyatli bo'lishi bo'yicha uning kasbiy xulosasini aytadi.
   

Bu masalada psixolog juda odobli bo‘Iishi, shu bilan bir vaqtda izchil, prinsipial va kasbiy halol bo‘lishi kerak. Har qanday boMganida ham u er-xotinlarni ogohlantirib qo‘yishi kerak, chunki ular katta odamlar, shuning uchun birgalikdagi hayotlarida shaxsiy munosabatlarida hammasi yaxshi boMishi qiyin, ularning shaxsiy psixologiyalari va xulqlari er-xotinlarning har birini qoniqtira oladigan bo‘lib tez o ‘zgarishi mumkin emas. Agarda ular jiddiy qaror qilgan bo‘lsalar, o‘z nikohlari va oilalarini saqlab qolishni xohlasalar, unda albatta bir-birlarini qanday bo‘lsalar shundayligicha qabul qilishlari kerak.
Psixologik-pedagogik maslahatda psixolog-maslahatchining o‘zi
pedagogik m a ’lum o ti b o ‘lishi va pedagogika nazariyasi va amaliyotini yaxshi bilishi muhimdir. Turli yoshdagi bolalarni o‘qitish va tarbiyalash bo‘yicha shaxsiy tajribasi ham zarur.
Lekin bu ham psixologik-pedagogik maslahatlarni muvafTaqiyatli o‘tkazish uchun yetarli emas. Oddiy pedagog, olim psixolog yoki o'qituvchidan farqli ravishda psixolog-maslahatchi mijozning xulqiga ochiqdan ochiq salbiy munosabatni namoyon qilish huquqiga ega emas. Hatto mijoz pedagogik odob va axloq qabul qilingan qoidalarini buzganida ham bu qoidaga amal qilishi zarur. Psixolog-maslahatchi odob qoidalarini yuqorida muhokama etib, biz u mijozga nisbatan o‘zining salbiy munosabatini namoyon etishga huquqi yo‘qligini aytib o‘tdik. Bu ayniqsa, maslahat so‘rab murojaat etgan o ‘smirlar va ularning ota-onalariga taalluqlidir.
Psixolog-maslahatchiga nisbatan ularning munosabatlari hardoim ham pedagogik to ‘g‘ri va vazmin bo‘lmaydi.
Psixologik-pedagogik masalalar bo‘yicha maslahat berganda
psixolog-maslahatchi tavsiyalarini aynan bajarishi kerak bo‘lgan
odamlar har doim to‘la va sidqidildan bajarmasliklarini ham hisobga olish zarur.
Masalan, ota-onalarga ko‘pincha aslida o ‘z bolalariga tegishli tavsiyalar berishlariga to ‘g‘ri keladi, bolalarga esa ko‘proq ularning ota-onalari xulqiga tegishli maslahatlar beriladi (katta bolalarning ota-onalari ularga nisbatan pedagogik n oto‘g‘ri xulqlariga m um kin bo‘lgan javobiari). Bu holatni e ’tiborga olish kerak.
Psixologga o ‘smirlar o ‘zlari keltirib chiqargan emas, balki ularning atroflaridagi katta odamiar - ota-onalari yoki o‘qituvchilari bilan m unosabatlarda yuzaga kelgan m uam m olar bilan h am murojaat ctishlari mumkin. Bunday holatda faqat bola bilan psixologik maslahatlar o‘tkazishning o ‘zi yuzaga kelgan vaziyatni o‘zgartirishga yordam bermaydi.
Birinchidan, o ‘smir kattalar bilan munosabatlarda psixolog- maslahatchi bergan tavsiyalarni chuqur tushunib, qabul qilib va amalga oshiradigan yoshda emas.
Ikkinchidan, yuzaga kelgan nosog‘lom vaziyatni tuzatish bo‘yicha tashabbus ulardan emas, balki boladan kelib chiqqan hollarda o‘zining noto‘g‘ri xulqi bilan o ‘smir bilan munosabatlarda muammo keltirib chiqaradigan katta yoshli odamiar har doim ham o ‘sm ir fikriga e ’t ib or berm aydilar. Bu yerda m u a m m o n i muvafTaqiyatli hal etish uchun tizimli yoki kokp yo'nalishli deb ataluvchi psixologik maslahatlar zarur b o ‘ladi.
Shunday psixologik maslahatlar o 'tkazilganda nizoli yoki muammoli vaziyatning barcha ishtirokchilari psixolog tom onidan amaliy tavsiyalar oiadilar va shu bilan birga odatda ularning har biri kim q a n d a y tavsiyalar olganligini biladilar. N a t i ja d a ishtirokchilardan har biri o‘zini va boshqaiarni kuzatish bilan bir qatorda boshqalarga olingan tavsiyalarni bajarishga yordam bera oladi. Bu ifoda etilgan qoida psixologik-pedagogik ta ’sir ko‘rsatish obyekti kichik maktab yoshigacha b o ‘lgan bolalar, psixolog- maslahatchidan amaliy tavsiyalarni katta odamiar, ota-onalar, o ‘qituvchilar yoki bolani tarbiyalovchilar olayotgan hollaridan tashqari, psixologik-pedagogik masalalar bo‘yicha psixologik maslahatlar o ‘tkazish ko‘p vaziyatlar uchun umumiy bo‘lib qoladi. Psixologik-pedagogik maslahat intim-shaxsiy masalalar bo kyicha


maslahat kabi kam dan kam hollarda bir marotabalik maslahat sifatida o'tkaziladi, chunki pedagogik jarayon ancha murakkab va olingan tavsiyalar har doim ham darhol istalgan natijalarga olib kelmaydi. Bundan tashqari tavsiyalarni amalga oshirish yo‘lida psixolog bilan maslahat qilinishi kerak bo'lgan ko‘pgina yangi kutilmagan masalalar, muammoli vaziyatlar yuzaga keladi.
Xulqini pedagogik qayta yo‘naltirish — bu har doim murakkab, xatolarga olib kelishi mumkin bolgan ish, chunki bu ishda inson ongida joylashib qolgan pedagogik noto‘g‘ri tushunchaga duch kelish mumkin.
Endi amaliy masalalar bo'yicha psixologik maslahatlar o‘tkazish
xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz.
Bu yerda barcha boshqa hollarda bo‘lgani kabi psixologik maslahat paytida psixolog oqilona va samarali tavsiyalar bera olishi uchun mijozga maslahat berayotgan ish bo‘yicha o‘zi ma’lumotga ega bo‘lishi kerak. Agarda psixolog-maslahatchida maslahat berayotgan ishlari b o ‘yicha shaxsiy hayotiy tajribasi bo‘lmasa psixologik maslahat berishga kirishishdan avval mana shu tajribani egallab olishi kerak.
Ba’zan albatta bu shartni t o l a bajarishga erishish qiyin
b o ‘ladi, chunki bir odam ning o'zi barcha kasb va hunarlarni yaxshi bilib olishi m um kin emas. Bunday holatda m a’lum ishlar b o ' y i c h a b e x a b a r b o ‘lib qo lm aslik u c h u n p s ix o lo g - maslahatchiga m ijozdan u qanday kasb bilan shug'ullanishini, uning ish faoliyati va uning m uam m o lari xususiyatlarini yaxshilab bilib olish tavsiya etiladi. Bu ishni tortinm asdan, uyalmasdan va ochiq, maslahat eng boshidan mijozga uning kasbini psixolog- m aslahatchi yaxshi tushunm asligini aytib amalga oshirish kerak, shu sababli darhol maksima! foydali tavsiyalar bera olmasligini tushuntirishi kerak.
Psixolog-maslahatchiga bu ishda maslahat boshida mijozga
beradigan quyidagi savollarga javoblar yordam berishi mumkin:
— O'z ishingiz to kg‘risida umumiy xususiyatlarni aytib bersangiz.

• 
  Siz aniq nima ish bilan shugkullanasiz?
  

—Siz ish bo‘yicha atrofdagi odamîar bilan odatda qanday amaliy aloqalar va munosabatlarda boMasiz?
— 0 ‘z ishingizda yaqin amaliy aloqalarda bo‘lgan odamlar bilan sizning shaxsiy munosabatlaringiz qanday?
— Sizning atrofdagi odamlar ishlari b o ‘yicha amalda, rasmiy va norasmiy qanday bogMiqligingiz bor?

• 
  Siz kimga bevosita bo‘ysunasiz?
  
• 
  Kimlar sizga shaxsan bo‘ysunadi?
  

— Odamlarga ta ’sir ko‘rsatishda sizning qanday xizmat, rasmiy va norasmiy imkoniyatlaringiz bor?
—Ish bo‘yicha hamkasblaringiz sizga qanday ta’sir ko‘rsata oladilar?

• 
  Sizning m ehnat jamoangizda anchadan beri yuzaga kelgan va qattiq yoki birmuncha amal qiünadigan qandaydirxulq qoidalari mavjudmi?
  
• 
  Agarda shunday qoidalar bo‘lsa ular nimalardan iborat va ularga kimlar ayniqsa, qattiq ama! qiladilar?
  

Amaliy masiahat o‘tkazish uchun amaliy ish vaziyati juda mos keladi. Unda psixolog-maslahatchi mijoz bilan ishlarni samarali olib boradi va ularo‘rtasida amaliy xususiyatli o‘zaro munosabatlar bo‘ladi.
Bu xususan quyidagilarni anglatadi:
Birinchidan, mana shunday m aslahatni mijozning bevosita ish joyida va u uchun odatiy ish sharoitlarida o ‘tkazilgani juda yaxshi b o ‘ladi. Shunda psixolog- m aslahatchidan oigan tavsiyalarni tushunishi oson boMadi. Shu yerda va hozir tamoyilini am alda bajarish oson bo‘ladi. Maslahatchining o ‘ziga esa mijoz bilan odatiy ish muhitida birga bo‘lish mijozni qiynayotgan muammo mohiyatini yaxshiroq tushunib olishga va uni hal etishning to ‘g ‘ri yo‘lini topishga yordam beradi.
Ikkinchidan, amaliy masiahat o ‘tkazish tajribasida psixolog- maslahatchiningo‘zi o‘zini ishbilarmon odam kabi tutishi kerak. Shunda mijoz uning shaxsiy namunasidan ko‘p narsalami o‘rganib oladi.
Uchinchidan, psixolog-maslahatchining ishbilarmonlik xulqi albatta mijozning unga ishonchini kuchaytiradi, u ham ishbilarmon odam va boshqalardagi bunday sifatni qadrlaydi.
Nihoyat to ‘rtinchidan, psixologik masiahat o ‘tkazishga am aliy yondoshish, masiahat berishni boshlashdan aw al mijoz bilan uning shartlari: vaqtijoyi, kutiladigan natijalar, narxi vaboshqalar kelishib olinishi kerak.

I l l B O B . P S IX O L O G - M A S L A H A T C H IN I KASBIY TAYYORLASH

Psixolog-maslahatchini kasbiy tayyorlashga nimalar kiradi?
Psixolog-maslahatchini kasbiy tayyorlash har qanday psixolog uchun majburiy bo‘lgan umumta’lim ilmiy tayyorgarlikdan tashqari (unga har qanday ixtisosdagi professional psixolog uchun zarur bo‘lgan ilmiy bilimlar minimumi kiradi), kerakli kasbiy sohasida ushbu holatda psixologik maslahat berish sohasida ixtisoslashishni ko‘zda tutuvchi psixologiyaning qator bo‘limlarini o^zlashtirishni ham o‘z ichiga oladi.
Psixolog-maslahatchini kasbiy tayyorlash maxsus yo‘nalishlari
quyidagilar:

1. 
   Psixologik maslahatning tayyorgarlik bosqichini o'rganish.
   
2. 
   P s ixolog- m aslahatchi ishlari m azm uni to ‘g ‘risidagi maMumotlarni o ‘zlashtirish.
   
3. 
   Psixolog-maslahatchining mijozlarbilan ishlash metodlarini
   

egallab olish.

4. 
   Quyidagi maxsus sohalarda psixologik maslahat o‘tkazish xususiyatlari bilan tanishish: oilaviy maslahatlar, amaliy maslahatlar, psixologik-pedagogik maslahatlar, intim-shaxsiy maslahat o'tkazish.
   
5. 
   P s ixo log- m aslahatchin ing an ch a tajribali psixolog- maslahatchi - supervizor rahbarligi ostida ishlashi.
   

Psixologik maslahat ishlariga tayyorgarlik jarayonini o‘rganish tashkiliy m asalalarto‘plami, shujumladan maslahat berish sohasi, maslahat ishlari boshlanish vaqtini tanlashdan iborat masalalarni diqqat bilan o‘rganib chiqishni o‘z ichiga oladi.
Psixolog-maslahatchi amaliy mazmunda muammoni hal qilishn: bilishi kerak b o ‘lgan aniq masalalar qatorida quyidagilarni ko'rsatishi mumkin:

• 
  Mijozlar aniq doirasini — psixologik maslahat olishga
  

keluvchilarni, psixologik maslahat ishlari mazmuniga ularning mumkin boMgan muammolarining bog‘liqligini va maslahatchi bo‘lib ishlovchi psixologlarga qo'yilishi mumkin bolgan kasbiy talablarga bog‘liqligini aniqlash.

• 
  Psixologik maslahat ishlari uchun psixolog kadrlarni va xizmat
  

ko‘rsatish xodimlarini tanlab olish, kadrlar bilan ish sharoitlari va vazifalari bilan tanishtirish, bir-birlari bilan o kzaro aloqalarni tashkil etish, maslahat ishlari qoidalari bilan ta n is h t i r i sh maxsus tayyorgarlik ishlarini o ‘tkazish.

• 
  Maslahatlar amaliy ishlarni boshlash uchun moddiy baza va hujjatlami tayyorlash.
  
• 
  Mumkin boMgan mijozlarorasida maslahat ishlari to‘gkrisida
  

ma’lumotlarni tayyorlash va tarqatish.
Psixolog-maslahatchi ishini tashkil qilish bilan tanishish psixologik maslahat qanday tashkil qilinishi, buning uchun kerak bo'tgan uskunalar minimumiga nimalar kirishi, psixologik maslahat va psixolog-maslahatchi uchun qulay ish tartibi qanday bolishini, psixologik maslahat ishlari davomida sharoit qanday boMishi kerakligi va qator boshqa masalalarni o‘z ichiga oladi.
Endi boshlayotgan mutaxassisning psixolog-maslahatchi ishi mazmuni bilan tanishishi o‘z navbatida quyidagilarni ko‘zda tutadi. Birinchidan, psixologik maslahat nima ekanligi, psixolog amaliy faoliyati boshqa turidan uning farqi nimadan iboratligi bilan tanishish. Ikkinchidan, o‘z kasbiy vazifalarini yuksak darajada bajara olishi uchun psixolog-maslahatchi nimalarni bilishi va bajarishni bilishi
kerakligini aniqlash.
Uchinchidan, psixologik maslahat asosiy turlari bilan ularga qo‘yiladigan asosiy talablar bilan tanishish.
T o krtinchidan, psixolog-maslahatchi ish sharoitlarini bilish. psixolog-maslahatchi ish metodlarini o'zlashtirish ish boshlayotgan psixolog-maslahatchining mijozlar bilan m uloqot olib borish uslublarini, psixologik maslahat am aliyotida foydalaniladigan psixodiagnostika metodlarini egallashni ko‘zda tutadi. Ushbu uslub va m etodlarbo‘lajak psixolog-maslahatchi tom onidan amaliy, mos ravishdagi maxsus mashg‘ulotlar davomida o kzlashtirilishi kerak. Shunday uslublar va m e tod la r qatoriga xusu san psixolog- maslahatchining mijozga to‘g‘ridan to kgkri psixoterapevtik ta’sir ko‘rsatish metodi kiradi.
Turli sohalarda psixologik maslahatlar o ‘tkazish xususiyatlarini o‘rganish zarurligi, birinchidan, intim-shaxsiy, oilaviy, amaliy va psixologik-pedagogik maslahatlar — bular turli narsalar ekanligi,


ikkinchidan, psixolog-maslahatchi maslahatlarning ushbu turlari bilan bir xil darajada shug‘ullanmasligi va ularga vaqti-vaqti bilan murojaat ctib, shunga qaramay barcha ko‘rsatilgan sohalarda o‘z kasbiy malakasini saqlab qolishi kerakligi bilan bogMiqdir.
Shu bilan birga psixologik maslahatlar ushbu sohalarida ko‘plab xususiy ancha nozik va murakkab o‘ziga xos masalalar mavjud. Bu masalalarni bilish uzoq vaqtni talab etadi, amaliy muvaffaqiyatga erishish esa — mustahkam malaka va ko‘nikmalar talab etadi.
Tajribali mutaxassis rahbarligi ostida amaliyot o ‘tayotgan psixolog-maslahatchi rolida ishlash psixolog-maslahatchiga kasbiy tajriba orttirish va amalda kerakli malaka va ko'nikmalarni egallab olish uchun zarurdir.
Bularning barchasiga ma’ruzalar tinglash va kitob o*qishdan ko‘ra boshqalar tajribalarini o‘rganib olish ancha osondir. Blindan tashqari psixolog-masiahatchi amaliy ishida oldindan bilib bolmaydigan va o‘quv faoliyati davomida qoniqarli javobolibbo‘lmaydigan ko‘plab kutilmagan masalalar yuzaga keladi. Malaka boshqalar kasbiy ishlariga taqlid qilish davomida amaliy ishlab chiqiladi.


Psixolog-maslahatchini tayyorlash qanday boshlanadi, olib boriladi va nimalarga asoslanadi?
Psixolog-maslahatchini kasbiy tayyorlash odatda uning umumiy oliy pedagogik m a’lumot olishidan boshlanadi. Bunday t a ’lim umum iy psixologiyani, ijtimoiy psixologiyani, yosh davrlari psixologiyasini, pedagogik psixologiyani, maxsus psixologiyani, psixofiziologiyani, psixologiya tarixini bilishni o‘z ichiga oladi.
Shundan keyin psixologik maslahatlar olib borish kerak boladigan faoliyat turlari psixologik jihatlari bilan bogkliq qator fanlarni ham xususan tibbiyot psixologiyasi, boshqaruv psixologiyasi, bolalar psixologiyasi, iqtisodiy psixologiya va qator boshqa maxsus fanlarni o'zlashtirishi zarur.
Shulardan keyin psixolog-maslahatchi maslahat o ‘tkazish bo‘yicha amaliy malakalar va ko‘nikmalar ishlab chiqish uchun zarur bo'lgan bilimlarni oladi. Bu bilimlar psixologik testlardan foydalanish (psixodiagnostika), psixologik maslahatning o‘zi bilan va nihoyat psixokorreksiya bilan bog‘liq malakalardir. Bularning
barchasi bilan bog‘liq o ‘quv fanlari odatda ancha katta hajmda o‘qitiladi va ularni o‘rganish faqat ma’ruza shaklida emas, balki seminar va amaliy mashg‘ulotlarni ham o‘z ichiga oladi.
S hularning h am m asi p s ix o lo g - m a s la h a tc h in i um um iy fundamental yoki tayanch kasbiy tayyorlashni tashkil etadi va o ‘qitishning boshlangMch bosqichi m azm uniga kiradi. Uning yakunlanishi bilan b o ‘lajak psixolog- psixolog- m aslahatchiik maslahat amaliyotini o‘zlashtirish bilan bo g l iq mustaqil amaliy ishlarga kirishishi mumkin b o ‘ladi. Biroq avvaliga bunda ishning darajasi (saviyasi) unchalik yuqori boMmaydi, chunki umumiy va maxsus bilimlardan tashqari ishda professionalizmga erishish uchun tajriba orttirishi zarur.
Hayot psixolog-maslahatchi yaxshi mutaxassis bolishi uchun zarur bo‘lgan malakalarga erishish o‘quv yurtida em as, balki faqat amaliy faoliyati davomida egallashini ko‘rsatadi. Bunga boMajak psixolog oliy o kquv yurtida bilim oigan vaqt talab etiladi. Shuning uchun haqiqatda vaqt o'tishi bilan yuksak darajali mutaxassis boMish uchun psixolog-maslahatchi supervizor rahbarligi ostida ancha ko‘p vaqt ishlashi kerak. Bu ish uchun odatda oliy o ‘quv yurtini tugatgandan so‘ng bir-ikki yil sarflanadi.
Maslahatchi-psixologni kasbiy tayyorlash uning bilim, malakalar, ko‘nikmalar to‘plamlarini o ‘zlashtirishidan iborat boiadi.
U quyidagilarni bilishi zarur:

• 
  Psixologik maslahatni yuksak darajasida o ‘tkazish uchun o‘rganishi zarur bo‘lgan psixologiya sohasidagi u bilan yaqin bo'lgan fanlar zarur nazariy bilimlarni egallashi kerak.
  
• 
  Psixologik maslahat ishlarini muvaffaqiyatli tashkil etish uchun zarur bo‘lgan bilimlar.
  
• 
  Mijozlar bilan amaliy mashg‘ulot sohasidagi rivojlangan malakaga ega bo‘lish kerak.
  
• 
  Turli masalalar va turli odamlar bilan psixologik maslahat o‘tkazish uchun ancha katta tajribaga ega boMishi kerak.
  

Psixolog- m aslahatchi ishi olim - psixolog va psixologiya o‘qituvchisi faoliyatidan iborat. Psixolog-maslahatchi uchun hozirgi kunda fanda hatto u psixologik maslahat o‘tkazadigan sohalarda to‘plangan barcha bilimlarni bilishi shart emas, biroq psixologik


maslahatda odamlar bilan amaliy ishlarda foydali bo‘lishi mumkin b o lgan barcha axborotlarni u bilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Psixolog-maslahatchi ilmiy tushunchalarni to‘g‘ri aniqlashni bilishi majburiy emas, ilmiy tadqiqotlami tashkil qilish va o‘tkazishni bilishi shart emas. Lekin u odamlar murojaat etadigan amaliy muammolami nazariy bilimlar bilan bog‘lashga va ushbu bilimlarini mavjud qiyinchiliklarni samarali hal etishda foydalanishga o‘rganib olishi kerak. Maslahatchi-psixolog ynksak ilmiy va metodik darajada psixologiyani o‘qitishni bilishi shart emas, lekin u mijozlarga foydali psixologik bilimlar berishni o ‘rganib olishi kerak. Psixolog- maslahatchi faqat amaliyotchi emas, balki ishning tashkilotchisi hamdir. Shuning uchun u psixologik maslahat ishlarini tashkil etishga taalluqli barcha ishlarga o ‘rganib olgani maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bunga xususan ma’lum ijtimoiy, huquqiy, moliyaviy masalalar va yangi tashkilotni yaratuvchi va tashkil etuvchi boshlayotgan ishbilarmon uchun zarur bo‘lgan bilimlar kiradi.
Bunga yana kadrlarni tanlab olish va joyiga qo‘yish, ular o‘rtasida vazifalami taqsimlash, ularning o‘zaro aloqalarini tashkil etish ham kiradi.
Mijozlar bilan muloqot jarayonida psixolog-maslahatchidan odamlami to‘g‘ri baholashni bilish, bir-birini tushunishga erishish, yaxshi munosabatlar o‘matish va ishontirishni bilish talab etiladi. G ap shundaki, kasbiy oliy o ‘quv yurti tayyorgarligi jarayonida barcha vaziyatlami ko‘zda tutish mumkin emas, bunday tayyoigarlik malaka, ko^ikmalarni ishlab chiqishdan ko‘ra ko‘proq bilim olishga yo‘naltirilgan. Malaka, ko‘nikm alar esa psixologik maslahat

• 
  ‘tkazish amaliy tajribasida shakllanadi.
  

Psixolog-maslahatchining kasbiy malakasi qanday oshiriladi?
Kasbiy malakasini mantazam oshirib borish ham uning umumiy va maxsus psixologik ta’limi kabi psixolog-maslahatchining kasbiy tayyorlashga majburiy talab hisoblanadi. Birinchidan, oliy o‘quv yurtida oigan bilimlari vaqt o ‘tishi bilan eskirib boradi va ularni yangilash zaruriyati yuzaga keladi. Ikkinchidan, harbir psixologik maslahat, har bir psixolog-maslahatchi boshqalar uchun foydali amaliy ish tajribasini to‘plab boradi va ulami almashish odatda malaka oshirish vaqtida amalga oshiriladi.
Psixolog-maslahatchilarni kasbiy tayyorlash asosiy soha va yoknalishlari psixolog-maslahatchi ishiga qo‘yiîadigan talablarga b inoan uning kasbiy m a lak asin i oshirish q u y id ag i asosiy yo‘nalishlarini ko'rsatib o ‘tish mumkin:

1. 
   Psixolog-maslahatchi faoliyati asosini tashkil etuvchi zamonaviy psixologiya sohalarida yangi iîmiy va am aliy foydali bilimlarni olish, bu bilimlami turli yo‘llar bilan egallash mumkin: malaka oshirish maxsusfakultetlarida, kurslar, seminarlarda hamda yangi ilmiy va ilmiy-amaliy nashrlar bilan doimiy tanishib borish hisobiga mustaqil ravishda egallab borish.
   
2. 
   Yanada yuksak kasbiy razryad olish uchun dissertatsiya tayyorlash va himoya qilish, imtihon topshirish, bu yo‘nalish odatda m a’lum huquqlarga ega bo‘lgan davlat yoki jam oat tashkilotlari tomonidan nazorat qilinadi.
   
3. 
   Psixolog-maslahatchining psixoterapiya yoki psixokorreksiya yangi metodlarini o'zlashtirishi, mijozga psixotcrapevtik yoki psixokorreksion ta’sirko‘rsatishi odatda psixolog-maslahatchi vazifasiga kirmasa ham u kerak bo‘lgan vaqtda zarur metodlardan foydalanishni bilishi kerak. Bu metodlami psixolog-maslahatchi qanchalik yaxshi bilsa, uning kasbiy mahorati darajasi shunchalik yuqori bo'ladi.
   
4. 
   Boshqa psixologik maslahatlarda va yanada tajribali psixolog- maslahatchilar rahbarligi ostida malakasini oshirishning bu shakli ish tajribasini almashish bilan bog‘liq bo'ladi. Bunday doimiy tajriba almashish esa har qanday psixo log- m aslahatchining kasbiy mahoratini ta'minlash va rivojlantirish uchun zarurdir.
   
5. 
   Mijoz sifatida psixologik maslahatdan o‘tish, maslahat berish, psixokorreksiya va psixoterapiya m etodlari b ilan tanishish, malakasini oshirish psixolog-maslahatchi ishida ikki barobar ijobiy roi o ‘ynaydi. Birinchidan, uning yordamida har qanday odamda bo‘lgani kabi unda ham boMishi mumkin boMgan m uammolarini hal etish imkonini beradi. 0 ‘zi uchun bu muammolarni hal qilmay, ularni yo‘qotmay turib u boshqa odamlar bilan muvafFaqiyatli maslahat o‘tkazishi qiyin boladi. ikkinchidan, mijoz rolida ishtirok etib psixolog-maslahatchi bolajak mijozlami chuqurroq tushunishga va his etishga o‘rganib olishi, psixokorreksiya va psixoterapiya kerakli metodlarini yaxshiroq egallab olishi mum kin boMadi.
   

4. 
   B O B . P S 1 X O L O G IK M A SLÄ H AT IS H L A R IN I T A S H K IL E T IS H
   

Psixologik maslahat ishini tashkil etish. Psixologik maslahat ishlarini tashkil qilish zaruriyati quyidagi sharoitlarda yuzaga keladi. Birinchidan, u yoki bu tashkilotda ishlovchi ko‘pchilik odamlarda psixologik xususiyatdagi turli muammolarboladi. Bu muammolami u lar m ustaqil hal eta olm aydilar. G ap, o ‘zini bem o r deb hisoblamaydigan va shifokorga yordam so‘rab murojaat qilishni xohlamaydigan lekin psixolog maslahatiga quloq tutadigan va uning tavsiyalariga amal qiladigan odamlar haqida bormoqda.
Jamiyatda yashovchi ko‘pchilik odamlarda hayot sharoitlari ancha va uzoq vaqtga yomonlashganda, raqobatchilik keskin k o ' p ay g an d a va hayot keskinligi o ‘sganda o d a td a bunday muam m olar ommaviy paydo bo‘ladi. Bularning barchasi erkinlik cheklangan va jamiyatni yuqoridan boshqarish bilan totalitär jamiyatdan bozor iqtisodiyotiga va siyosiy erkinlikka asoslangan jamiyatga o‘tishda mavjud bo‘ladi.
Ikkinchidan, alohida psixologik maslahatni yaratish ehtiyoji u
yoki bu ijtimoiy birlikda (jamiyat, tashkilot) o‘zining psixologik maslahati mavjud bo‘lib, uning ishi samarasini oshirish zarur boMgan sharoitlar yuzaga keladi. Bunga odatda mutaxassislar faoliyatining yagona tashkilot doirasida tashkil etish va vazifalarini taqsimlash hisobiga erishiladi.

4. 
   azifalarni ta q s im lash o ‘z navbatida ishida ch u q u r ixtisoslashishni ko‘zda tutadi, buninghisobiga yuksak kasb mahorati va ish sifatini oshirishga erishiladi.
   

Amaliy psixologiyada bu psixolog-mutaxassislar orasida kamida
uch faoliyat sohasi: psixodiagnostika, psixokorreksiya va psixologik maslahat bo‘yicha kasbiy vazifalarining taqsimlanishini ko‘zda tutadi.
Ixtisoslashtirishni yanada chuqurlashtirish ko'rsatib o ‘tilgan
alohida faoliyat sohalari har biri ichida yanada tor vazifalarning ajralishini ko'zda tutadi. Shu mazmunda intim-shaxsiy, oilaviy, psixologik-pedagogik va amaliy maslahat sohalarida alohida amaliy psixologlar doirasida ixtisoslashish juda to‘g‘ri boladi.
Psixologik maslahat ishlarini tashkil etish masalalariga uni doimiy 0‘tkazadigan xonani tanlash ham kiradi. Agarda psixologik m aslahat boshqa xonalardan a lo h id a , boshqa ishlar b i lan shug'ullanadigan odamlardan uzoqda b o isa yaxshi va qulay bo‘ladi. Biroq hozirgi sharoitlarda bunga erishish deyarli mumkin emas.
Shunda boshqacha tamoyillarga am al qilish kerak bo'ladi. Birinchi navbatda psixologik maslahat o ‘tkazish mumkin boMmagan joyda uni tashkil etishga iloji boricha yo‘l qo‘ymaslik. Masalan, psixologik maslahat ishlarini bir sharoitda olib borish va psixolog- maslahatchining mijoz bilan tinch ishlashiga halal beruvchi sharoitlar mavjud korxonalar yaqinida yoki ichida psixologik maslahatni o'tkazish mumkin emas. Psixologik maslahatlarni savdo korxonalari yaqinida va ichida, transport yo‘llari yaqinida umuman, shovqin borjoylarda o‘tkazish umuman mumkin emas. Psixologik maslahatlar uchun kasalxonalar va klinikalar yaqinida, ularning binolarida esa umuman joylashtirib bo‘lmaydi, bunday qo‘shni bolish mijozning xayolida u kasal odam degan fikr paydo boMishiga sabab bo‘ladi. Psixologik maslahatni militsiya bo'limlari, qonunbuzarlarni hibsda ushlash joylari, harbiy va boshqa shunga o ‘xshash idoralar yaqinida o'tkazish m u m k in emas. S h a h a rd a n uzoqda psixologik maslahatxonasini joylashtirish mumkin emas, chunki bu mijozlar uchun qo'shimcha qiyinchiliklar tug‘diradi, psixologik maslahat uchun tinch, yaqin joyni, masalan turar joy binosi yoki t a ’lim, madaniyat muassasasi binosida xona topilsa juda yaxshi bo‘ladi.
Psixologik maslahat ishini tashkil qilishni yana bir um um iy masalasi — bu kadrlarni to‘plash masalasidir. Psixologik maslahat ixtisosligi bo‘yicha amaliy psixologiya sohasida oliy psixologik ta’limga ega odamlar psixolog-maslahatchi sifatida ishlasalar ju d a o'rinli bo‘ladi, biroq hozirgi kunda um um iy psixologik ta ’lim har doim ham bunday ixtisoslikni ta’minlay olmaydi va psixolog- maslahatchi mustaqil ish boshlar ekan, bu sohada am aliyot davomida o‘rganishiga to‘g‘ri keiadi.
Psixologik maslahatda ishlovchi yordam chi xodimlar ham psixologik m aslahat to ‘g‘risida va psixolog- m aslahatchi ishi to ‘g‘risida umumiy bo‘lsa ham tasavvurga ega bo‘lsalar yaxshi boMadi.

Psixologik maslahat ish tartibi. Mijozning vaqti, qiziqishlari va ehtiyojlariga mos keladigan psixologik maslahat ish tartibi mijozlar uchun qulay hisoblanadi. Mijozlar esa ko‘pincha ulaming ishlari boshlanishidan oldin yoki ish yakunlanishi bilan hamda ular yashaydigan va ishlaydigan joyda psixologik maslahat olishni hohlaydilar, ko'pchilik odamlarsoat 9 - 1 0 dan to 17 - 18 gacha

ishlashlari sababli soat 8 — 9 dan 18 — 20 gacha vaqt oralig‘ida boMgan ish tartibi psixologik maslahat o‘tkazish uchun eng qulay hisoblanadi. Shu bilan birga ertalab to‘la psixologik maslahatni o ‘tkazish uchun nisbatan kam vaqt b o ‘ladi, shuning uchun ertalablari bir - ikki soat yetarli bo'lgan maslahatning kichik bir tsiklini rejalashtirish kerak.
Psixologik maslahat har kuni ertalab va kechqurun yoki bo‘lmasa
bir kun ertalab, bir kun esa kechqurun almashib ishlasa yaxshi bo‘ladi, bunda dam olish kunlaridan biri ham kiritilsa foydali bo‘ladi, chunki ko‘pchilik mijozlar shanba kunlari o‘zlarining asosiy ishlaridan ozod bo'ladilar.
Psixologik m a s lah a t kun tartibidan m ijozlar uchun
o‘tkaziladiganini, xodimlar uchun mo‘ljallangan ishlardan farqlash (birinchisini shartli ravishda tashqi, keyingisini ichki deb ataymiz) lozim. Psixologik maslahatning muvaffaqiyati mutaxassisning shaxsiy imkoniyatlari ham da mehnat sharoitiga, shuningdek yordamchi shaxslarga bog‘liq. Psixolog-maslahatchi maslahat o‘tkazish, ya’ni mijoz bilan to ‘g‘ridan to‘g‘ri ishlashidan tashqari, faoliyatining boshqa turlari bilan ham shug‘ullanadi. Bu ishlar uning psixologik —maslahat muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Bu ishlar, xususan, psixodiagnostika, uning natijalarini qayta ishlab chiqish hamda sharhlash, kasbiy va boshqa masalalarda hamkasblar bilan muhokama yuritish ish bilan bog‘liq muammolar, mijoz bilan maslahat davrida oigan axborotlarni tahlil etish, hujjatlar ustida ishlash, psixologik maslahatni me’yoriy va samarali o ‘tishini ta ’minlovchi barcha shu kabi ishlardan iborat. Agar yuqoridagi barcha ma’lumotlarni e ’tiborga olib, psixologik maslahat o‘tkazish uchun mutaxassis o‘rtacha qancha vaqt sarflashi mumkinligi (mijoz bilan shaxsan ishlash nazarda tutiladi), shuningdek psixologik maslahat bilan bog'liq barcha ishlar, mijoz bilan ishlash vaqti hamda
boshqa masalala^ga sarflanadigan vaqt bir-biriga to‘gkri kclishi zarur. Shunday tax m in iy nisbatni psixologik m aslahat ishlarini rejalashtirishda e’tiborda tutish shart.
Psixologik maslahatchining shaxsiy ish tartibini o‘rnatishda uning shaxsiy xususiyatlari, xususan unga odatiy boMgan kun tartibi, ish va dam olish vaqtini ko‘zda tutish lozim. Ayrim insonlar uchun ertalab eng samarali ish vaqti bo‘lsa, boshqalar uchun kechki vaqt shunday ahamiyatli boMishi mumkin. Ayrimlar ishni osongina boshlasalar, biroq tezda charchab qoladilar. Boshqalar juda sckin ish boshlasalar-da, uzoq vaqt ishni samarali o‘tkazishga qodir bo‘ladilar. Birinchi toifa insonlarga qisqa ish davridan so*ng albatta hordiq zarur, ikkinchi toifadagilar uzoq vaqt ishlab, sobng d am olishlari mumkin.
Psixologik xizm at xodimlari o 'rtasida ish majburiyatlarining taqsimlanishi.
Psixologik maslahat unda xizmat qiladigan mutaxassislarning soniga ko‘ra turlicha bo‘lishi mumkin. Nisbatan tor m a’nodagi muammo ustida xususiy amaliyot ishini yurituvchi kichik maslahat xizmatlari mavjud. Turlisohalarbo‘yicha ixtisoslashgan mutaxassis
- psixologlarning k o ‘pchiligi ish yurituvchi katta m aslahat xizmatlari ham bor. Shunday bir holatni tasaw u r ctish mumkin. Bir psixolog mutaxassisning o‘zi turli muammolar yuzasidan barcha ishlarni, hatto yordam chi xodim larsiz bajaradi. Bu xususiy psixologik xizmat amaliyoti bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislardir. Shuningdek, katta bir muassasada o ‘nlab yoki undan ham ortiq turli soha bo‘yicha ish yurituvchi psixologlar xizmatining yaxlit bir tashkiloti b o ‘lishi ham mumkin. Eng ko‘p uchraydigani psixologik maslahatlarni to'rttadan oltitagacha boMgan psixolog- maslahatchilar bo‘Isa, qolganlari yordam chi xodimlar xizmat qiluvchi maslahat xonalardir. Majburiyatlami taqsimlash muammosi faqatgina maslahatxonalarda bir necha mutaxassis xizmat qilgan chog£dagina yuzaga keladi. Bunday holatda majburiyatlami go‘yo tibbiy masalalardagi (masalan, kasalxona, poliklinika) kabi taqsimlash lozim, ya’ni psixologik maslahatlarning ayrim turlarini chuq urlashtirib, m utaxassislar to m o n id a n o ‘rganilishini ta’minlashdir.

Psixolog maslahatlari qanchalik ko‘p bo'lsa, taqsimot shunchalik aniq bo‘lmog‘i zarur. Bunday tavsiya shunisi bilan afzalki, mutaxassislikning biror tor sohasi bilan shug‘ullanadigan psixolog umumiy maslahat beruvchi psixologga nisbatan yuqori darajada kasbiy mutaxassislik m ahoratiga erishadi. Biroq

maslahatxonada faqat ikki psixolog-maslahatchi xizmat qilsa, ular o‘rtasida majburiyatlarni taqsimlash va ularni ixtisoslashtirish shart emas, bu agar psixolog ish joyida bolm ay qoisa, mijozlar bilan ishlashda qiyinchilik tug‘diradi. Bunday holda ishning asosiy qismini ikki psixolog u c h u n ham um um iy qilib, qolgan qismini ixtisoslashtirish zarur.
Umumiy ish sifatida tezkor c'nora ko‘rilishi zarur bolgan
hodisalar, psixologlar amaliyotida ko‘p uchraydigan holatlar uchun maslahatlar ko‘zda tutiladi. Ixtisoslashganlariga nisbatan kamdan kam uchraydigan, tezkor qaror qabul qilishni talab etmaydigan hodisalar uchun maslahatlar kiritiladi. Bundan tashqari, psixologlar o‘z xizmatlarini ado etishda o‘zaro bir-birlarining o‘rinlarini bosa oladigan, o‘z mijozlarini qabul qilishning iloji bo‘lmagan holda boshqasi uning o'rniga ishlay olishi nazarda tutilmog‘i lozim. Bunday majburiyat taqsimoti psixologik maslahatxona yordamchi xodimlariga ham taalluqlidir. Ularo'rtasida ham psixologik jihatdan o 'zaro kelishish va psixolog-maslahatchilar ish sharoitlariga moslashish uyushgan holda amalga oshirilishi zarur.


Psixolog-maslahatchining shaxsiy ishini tashkii etish Psixolog-maslahatchiningshaxsiy ishini tashkii ctish deb, uning
shaxsiy kasbiy faoliyatini tuzishga oid ishlarni nazarda tutiladi.
Eng avvalo, psixolog-maslahatchining o ‘z kasbiy majburiyatlarini uning kasbiy mahorati va malakasini oshirishni ta’minlovchi ish tartibi e’tiborga olinadi.
Turli faoliyatlarga sarflanadigan vaqt vaziyatga ko‘ra o‘zgarishi
mumkin. Agar bir oy muddatda bajariladigan ishlarni taxminiy vaqtini belgilab olsak, psixolog-maslahatchining o‘rtacha ish vaqtini aniqlash va unga yuklatilgan vazifani hal etish taxminiy davri belgilanishi mumkin.
Yetti soatlik ish vaqtidan kelib chiqib, 24 ish kunida turiicha ishlarni bajarish uchun masalan quyidagicha rejalashtirilishi mumkin (bir oy uchun m e’yoriy absolyut va minimal ishning foiz ko‘rsatkichi):

1. 
   Psixologik — maslahat o‘tkazishga tayyoïgarlik - 18 soat (10
   

%);

2. 
   Mijozlar bilan bevosita ishlash — 90 soat (50 %).
   
3. 
   Maslahat tavsiyalarini qayta ishlash hamda natijalarini tahlil
   

qilish 26 soat (15 %)

4. 
   Zarur hujjatlarni rasmiylashtirish 14 soat (5 %).
   
5. 
   Psixolog-maslahatchiningshaxsiy-kasbiy malakasini oshirish 34 soat (20 %)
   

Bu ko‘rsatkichlar nafaqat taxminiy, balki shartlidir. U lar psixologik maslahat turl, yil fasllariga bog‘liq (bahor va yozda psixologik maslahatga juda ozchilik murojaat etadi. Qish va kuzda odatda ko‘pchilik murojaat qilishl kuzatilgan.)


Psixolog-maslahatchining boshqa m utaxassis m aslahatchilar bilan o‘zaro aloqasi
Psixologik maslahat xizmati amaliyotida ko‘pincha psixolog- maslahatchining boshqa mutaxassislar — psixolog, shifokor, huquqshunos pedagoglar psixologik maslahat xizmatida ishlovchi boshqa insonlar bilan axborot almashinuv, kasbiy muloqot zaruriyati tufayli o‘zaro aloqada boMadilar. Bunday muloqot zaruriyatini ta’minlovchi turli hayotiy vaziyatlarni quyidagicha ajratib ko‘rsatish mumkin:

1. 
   Psixolog-maslahatchining mijoz bilan ishlash davrida shunday muammolar uchraydiki, ularni hal etish zarur bo‘lsa-da, mustaqil haï eta olmaydi. Bu masalan, tibbiy psixologik, sud-psixologik ekspertizalar o‘tkazishda psixolog aniq soha mutaxassislari bilan hamkorlikda m uam m o bo‘yicha muhokama yuritilib, hal etiladi.
   
2. 
   Psixolog- m aslahatchi o ‘zi m u s taqil hal eta o la d ig an muammolar ustida ishlaydi, biroq to ‘g ‘ri qaror qabul qilishi uchun boshqa soha bo‘yicha bilimlarga ehtiyoj sezadi.
   
3. 
   Psixolog-maslahatchi boshqa soha mutaxassislari bilan ko‘p
   

sohali ekspertîar hay’atida ishtirok etadi, masalan, psixologik- pedagogik hay’ati ishida kerakli mutaxassislar bilan birgalikda u murakkab kompleks muammolarni hal etadi.

4. 
   Psixolog o ‘zi yaxshi bilmaydigan, lekin u baribir psixologik maslahatlar mavjud amaliyotga taalluqli bo‘lgan sohada maslahatchi boMib ishlay boshlaganida, misol uchun maktabdagi psixolog iqtisodiyot va siyosat sohasida maslahatlar bera boshlaganida hamkorlik zarur boMadi.
   
5. 
   Psixolog-maslahatchiga 1, 2, 3 punktlarda ko‘rsatilgan muammolar sababli o lzlari biroz bo'lsa ham psixologik bilimlarga ega boMishlari kerak boMgan boshqa soha mutaxassislari bilan munosabatda bo‘lganlarida, psixolog-maslahatchi ularning har birida qanday yo‘J tutishi kerakligini aniqroq bilib olish uchun, bu holatlardan har birini chuqurroq ko‘rib chiqamiz.
   

l-holat. Bu holatlarning birinchi odatiy varianti psixologik maslahatlar davom ida juda ko‘p uchraydi, chunki psixolog- maslahatchiga xususan, psixologik yordamdan tashqari maxsus yordam, masalan, tibbiy, yuridik, pedagogik yordam talab etiladigan odamlar murojaat etadigan holatlar juda ko‘p uchraydi. Tibbiy yordam odatda, mijoz murojaat etib kelgan maslahat uning sogMigM umum iy holati bilan bogMiq boMganida zarur b o ‘ladi. Bu muammoni hal etish uchun tibbiy tashxisni to‘g‘ri qo‘yish, uni belgilash va davolash kursini o‘tkazish zarur. Yuridik yordam mijozning muammosini hal etish huquqiy masalalar bilan bogMiq boMganida zarur boMadi.
Ushbu holatning ikkilamchi odatiy varianti - bu qabul qilinayotgan qaror m a’lum huquqiy asos bilan ta’minlanishi kerak boMganida, ekspertiza o ‘tkazilishidan iborat. Barcha bunday holatlarda psixolog-maslahatchining vazifasi mijozga kerakli ko‘mak yoki uning qonuniy huquqini himoya qilishda yordam ko‘rsatishdan iborat boMadi. Bu ish esa o ‘z navbatida turli usullarda amalga oshirilishi mumkin. Birinchi usul mijozning roziligi bilan psixolog- maslahatchi mutaxassis psixologlar bilan gaplashadi va mijozga u bilan ishlash natijalari to‘g‘risida xabar berishdan iborat.
Ikkinchi usuli psixolog-maslahatchi mijozning ruxsati bilan birgalikda mijozga maslahat berish uchun boshqa bir mutaxassisni
taklif etishidan iborat. M umkin bo‘lgan uchinchi usul ushbu masalani hal etish uchun mijozni kerakli mutaxassisga yuborish va mijoz psixologsiz mutaxassisdan maslahat olishidan iborat.

2. 
   holat. Psixolog-maslahatchi o‘z shaxsiy tajribasiga tayanib, mijozga malakali yordam ko‘rsata olishi uchun q o ‘shimcha bilimlar va maiakalarga muhtoj ekanligini anglab yetadi. Shundan keyin u kerakli sohada o ‘zini kasbiy malakasini oshirishga qaratilgan harakatlarni amalga oshiradi.
   

Psixolog-maslahatchi uchun yangi hisoblangan kasb sohasida uning egallayotgan bilim va malakalarini psixolog ulardan mijozlar bilan ishlashda foydalanishidan oldin ushbu sohaning malakali mutaxassisi baholashi ma’qul hisoblanadi. Psixolog-maslahatchining faoliyati yangi sohada mum kin bo'lgan xatolarini iloji boricha kamaytirish uchun, bu ishni albatta, amalga oshirish zarur. Amaliy maslahatchilik ishlari yangi sohasida malakasini oshirgandan keyin psixolog-maslahatchi uning kasbiy mahorati darajasini tasdiqlovchi rasmiy hujjat-sertifikat olishi eng yaxshi holat deb hisoblash mumkin.

2. 
   holat. Ushbu holatda psixolog-maslahatchi kasbi doirasidan chiqadigan, lekin shunga qaramay boshqa mutaxassislar bilan o‘zaro m unosabatlar y o rd am id a ularni yaxshi tu s h u n a oladigan muammolarni psixolog-maslahatchi mustaqil hal etishiga zarurat y o ‘q bo‘ladi. Agarda psixolo g- m aslahatchi aralash kasblar komissiyalari ishlarida ancha ko‘p ishlashiga to ‘g ‘ri kelsa, unda ular bilan o‘zaro munosabatlar tajribasi to‘planib hamkasblari bilan bir-birini tushunishga ancha tez erishiladi. Biroq muntazam bir- birlariga o‘rgatib, o‘zining kasbiy malakasi masalalari bo‘yicha bir- biriga komissiya a ’zolari axborotlar berib borishlari hisobiga bu jarayonni tezlashtirish m um kin. M ana sh u m aqsadiarda komissiyaning har bir a’zosi mustaqil qaror qabul qilganida uni ish bo‘yicha hamkasblariga t o l a tushuntirib berishi maqsadga muvofiq bo‘ladi.
   
3. 
   holat. Ushbu holatda psixolog-maslahatchi uchun yagona bir oqilona va to ‘g‘ri yo‘l — mijozlarga ko‘pincha maslahat berishga to ‘g ‘ri keladigan sohada bilimlarga ega bo‘lish yo‘Iidir. Birinchisi o‘zi uchun yangi bolgan bilimlar va amaliyot sohasida qo‘shimcha,
   

kasbiy bilim olishga harakat qilib ko'rishdan iborat. Bunday yo‘l to‘g‘ri bo kladi va oqibatda, kerakli sohada ancha yuqori darajada kasbiy malakasini oshirishni ta ’minlashi mumkin. Lekin bu yo‘l juda uzoq izlanish va katta mehnat talab qiladi. Ikkinchi yo‘li o ‘z malakasini oshirish uchun masalan, kerakli adabiyotlarni o‘qish, kerakli sohada kasb egalari guruhlarida ishlash, ularning faoliyatini kuzatish va ularga taqlid qilish orqali mustaqil harakat qilib turishi mumkin.

2. 
   holat. Bu yerda vaziyat psixolog-maslahatchi, maslahatchi rolida em as, balki boshqa mutaxassislar uchun psixologiya o ‘qituvchisi rolida ishtirok etishiga to ‘g‘ri keladi. Ba’zan psixologik maslahat amaiiyotida alohida mutaxassislar bilan emas, baiki kasb guruhlari va tashkilotlari bilan, masalan, tibbiyot, yuridik va boshqa tashkilotlar bilan o‘zaro aloqada boMish zaruriyati yuzaga keladi. Mutaxassislarning aloqalari, munosabatlari umumiy qoidalari bu yerda yuqorida, ko‘rsatib o ktilgandek bo‘ladi. Lekin tashkilotlar darajasidagi o ‘zaro aloqalar alohida mutaxassislar o ‘rtasidagi munosabatlardan tashkiliy mazmunda ancha murakkabroq. Bu o‘zaro m unosabatlar belgilab olingan, oldindan puxta ishlab chiqilgan reja bo‘yicha amalga oshirilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi.
   

Psixolog-maslahatchining yordamchi xodimlari bilan o‘zaro aloqalari
Psixologik maslahatlar yordamchi xodimlari asosan, kotiba- referentlar va yordamchi laborantlar kabi mutaxassislardan tashkil topadi. Kotiba-referentlarning asosiy vazifalari birinchi bo‘lib mijozlarni qabul qilib olishlari, ijtimoiy - turmush xususiyatidan dastlabki m a’lumotlarni olish, maslahatga yozibqo‘yish, maslahatlar o‘tkazish shartlari to‘gkrisida m a’lumotlar berish hamda mijozlar bilan doimiy aloqalar olib borish kiradi. Psixolog maslahatlar to‘g‘risida barcha kerakli ma’lumotlarni - mijozga kerak bo‘ladigan shaklda ham da undan psixolog maslahati uchun kerak bo‘ladigan ma’lumotlarni o ‘z vaqtida yetkazib berish bilan kotiba-referent o‘rtasidagi aloqalar olib boriladi.
Laborant yordamchi psixologik maslahat o‘tkazish uchun barcha zarur sharoitlar, shu jumladan, uskunalar, ma’lumotlar,
maslahat bilan bogliq hujjatlarni o 4z vaqtida tayyorlash bilan shug‘ullanadi. Ba’zida laborantga, agarda u yetarlicha tajribaga ega bolsa, mijoz bilan mustaqil testlar o‘tkazish, test m a’lumotlarini ishlab chiqish, maslahat o‘tkazish paytida psixolog-maslahatchiga kasbiy masalalarda yordam ko'rsatish topshiriladi. 0 ‘z navbatida yordam chi laborant b i lan o ‘zaro a loqalarda psixolog- maslahatchining vazifasi birinchidan, yordamchini maslahat paytida u bajarishi kerak bolgan barcha ishlarga o‘rgatish, ikkinchidan, uning ishiga bevosita rahbarlik qilishdan iborat hisoblanadi.
Ba’zida psixologik maslahatga jalb etilgan mutaxassislar soni ancha katta bolsa, yoki maslahat o ‘tkazish paytida ancha katta hajmdagi ma’lumotlarni ishlab chiqish talab etilganda, ko‘pchilik turli nusxa olish va hisoblash texnikasidan foydalaniladi. Mana shunday hollarda psixologik m aslahat xizmatiga yordam ch i xodimlar, jumladan hisoblash va nusxa olish texnikasi bilan bilan ishlaydigan mutaxassislar kiritiladi. Yordamchilar vazifalarini to‘g‘r¡ ifoda etish bilan birga kerakli apparaturalardan foydalanishni bilish uchun psixolog-maslahatchining o ‘zi ham qay darajada m ana shu texnikalardan foydalanishni bilishi kerak. B o shqa soha mutaxassislari to‘g‘risida gapirsak, ularni psixologik maslahat tarkibiga zarurligiga qarab kiritiladi.

5. 
   B O B . P S IX O L O G IK M A SA LA H A TN I 0 ‘T K A Z IS H VA U N IN G B O S Q IC H L A R I
   

Psixologik maslahatga qanday tayyorlanish kerak. Psixologik maslahatga tayyorlanish qator umumiy va xususiy masalalarni hal etishni talab etadi. Shu bilan bir qatorda umumiy masalalar umumiy maslahatchilarga taalluqli bo‘ladi, xususiy masalalar esa mijozlarni qabul qiiish va psixologik maslahatga taalluqli bo‘ladi. Psixologik maslahatga tayyorgarlik umumiy masalalariga asosan quyidagilar kiritiladi:

1. 
   Xona va uskunalarni, maslahat o‘tkazish joyini tanlash. Xonalarni jihozlashga - uni mijoz va maslahatchi uchun qulay bo‘lgan kursi va stullar, iloji boricha aylanadigan kursilar, jurnal stollari bilan ta ’minlash kiradi. Maslahatlar, ya’ni psixolog- maslahatchi mijozni kolp o ‘rganish zarur bo‘lganida hamda mijozning xulqini verbal diqqat bilan kuzatish muhim bolganida kursilar o ‘rniga stullardan foydalaniladi. Maslahat o‘tkazish vaqti ko‘p bo‘lganida va maslahat paytida psixolog-maslahatchi hamda mijoz o ‘rtasida qulay, norasmiy sharoit yaratish kerak bo‘lganida kursidan foydalanish m a’qul hisoblanadi. Mebellardan tashqari psixologik maslahatda biror-bir yozib olingan lavhalarni ko‘rish yoki eshitish zarur bo‘lib qoladigan holatlar uchun audio-video texnikalarga ega bo‘lish m a’qul hisoblanadi.
   
2. 
   Maslahatlarni qayd etib borish uchun maslahatchi qog‘oz, nusxa olish texnikasi, kompyuter va boshqa zarur uskunalar bilan ta’minlangan bolishi kerak. Bundan tashqari psixologik maslahatda mijozni psixologik testlardan o ‘tkazish natijalarini son jihatidan ishlab chiqishda zarur bo'lishi mumkin bo‘Igan kalkulyatorga ega boMish maqsadga muvofiq.
   
3. 
   Maslahat o‘tkazish joyini kerakli hujjatlar bilan va ularni saqlash vositalari, jumladan qayd etish jumallari kartotekasi va seyf bilan jihozlash.
   
4. 
   M aslahatxonasi m in im u m mutaxassisliklar b o ‘yicha adabiyotlar, shujumladan, psixologik adabiyotlar bilan ta’minlangan boMishi kerak. Bu adabiyotlar birinchidan, psixolog-maslahatchi bevosita birinchi manbalardan o ‘zi va mijozga zarur bolgan
   

ma’lumotlarni o‘z vaqtida olishi uchun kerak boladi. Ikkinchidan, mustaqil bilim olish uchun mijozlarga taqdim etishda zaru rb o ‘ladi. Bundan tashqari, shu yerning o ' z id a psixologik m aslahatd a qo‘shimcha haq uchun psixologik maslahatning tavsiyalari bo‘yicha doimiy foydalanish uchun psixologik amaliyot bo‘yicha om m aviy nashrlarni sotib olish tavsiya etiladi. Maslahat o‘tkazilishi kerak bo‘Igan xona mijoz unda o‘zini qulay his etadigan qilib jihozlanadi. Psixologik maslahat xonasi ishxona va uy sharoitlariga o‘xshash bolgani m a’qul boladi. Psixologik maslahatlarni tayyorlash maxsus masalalariga quyidagiiar kiradi:

• 
  qayd etilgan jurnal va kartotekada mavjud bolgan m ijoz to ‘g‘risidagi m a’lumotlar bilan psixolog-maslahatchining dastlabki tanishib chiqishi. Har bir mijozga shaxsiy varaqani o d a td a , psixologik maslahatga murojaat etishda va aniq bir maslahatchiga qabulga kelganida toldiriladi. Psixolog-maslahatchi mijozning individual varaqasiga ma’lumotlarni yozib boradi. U mijozdan olingan barcha m a ’lum otlar sir saqlanishiga javobgar shaxs hisoblanadi;
  

* psixologik maslahat davomida kerak bolishi mumkin b o ‘!gan material va uskunalarni tayyorlash;
* har xil kerak bolib qolishi m um kin bolgan m anbalardan mijoz to‘g‘risida maslahatlar yoki q o ‘shim cha ma’lumotlar olish;

• 
  mijozning individual xususiyatlarini va uni tashvishiantiradigan muammoni hisobga olib maslahat o'tkazish rejasini tuzish.
  

Psixologik maslahat qanday o ‘tkaziladi?

Maslahatlar psixolog-maslahatchining mijoz bilan shaxsan uchrashuvidan boshlanadi. Maslahatchi yoki uning yordamchisi mijozni maslahat o ‘tkaziladigan xonaga kirishda, turib kutib olinishi tavsiya etiladi. Kutib oluvchi birinchi boMib mijozga o ‘zini tanishtirishi, agarda zarur boisa uni kuzatib olib kirishi va maslahat paytida o ‘tirishi kerak bolgan joyga o ‘tqazishi kerak. Mijoz bilan gaplashish, psixologik maslahat so‘rab kelgan muammosi bo‘yicha gap boshlashdan avval, mijozning yonida biroz sukut saqlab turish kerak. Chunki bu vaqt davomida mijoz biroz tinchlanishi, b o la ja k


suhbatga tayyor boMishi kerak. Mijoz tinchlanganidan va maslahatchini tinglashga psixologik tayyor boMganidan keyin mijozning muammosi haqida suhbatni boshlash mumkin. Mijoz bilan suhbatni, u bilan inson sifatida tanishish bilan, maslahatlar u ch u n m uhim , lekin m ijoz kartotekasida qayd etilm agan m a ’lumotlardan boshlash kerak. Agar zarurat tug‘ilib qolsa, maslahatchi o ‘zi haqida biroz so‘zlab berishi ham mumkin. Umumiy tanishish yakunlanganidan keyin maslahatchi mijozga uni nimalar tashvishlantirayotganligi to ‘g ‘risida gapirib berishni taklif etadi va diqqat hamda chidam bilan uninggaplarini tinglaydi. Vaqti-vaqti bilan maslahatchi mijozga savol berishi, o‘ziga kerakli narsani aniqlab olishi mumkin, lekin mijozning fikrini iloji boricha bo‘lmaslik kerak. Chunki u o‘z dardini to ‘liq aytib berishi kerak.
Psixolog-maslahatchining savollari albatta, mijozga yomon ta ’sir qilmasligi, ya’ni uning xayolini, fikrini buzmasligi, jahlini chiqarmasligi, keskin vaziyatga olib kelmasligi, hattoki suhbatni to ‘xtatish istagi paydo boMmasligini kuzatib borishi yoki boshqa m avzuda gaplashishi kerak boMadi. M ijozni tinglayotgan maslahatchi ismlar, kun, hodisa, faktlarni eslab qolishi kerak. Bu mijozning shaxsini tushunib olish, uning muammosini hal etish uchun to‘g‘ri yoMni tanlash, samarali xulosalar va tavsiyalar ishlab chiqishga yordam beradi. Eng yaxshi usul, bu mijozdan olinayotgan m a’lumotlarni yozib bormasdan eslab qolish hisoblanadi. Biroq maslahatchida eslab qolish xususiyati sust boMsa, mijozdan ruxsat so‘rab eshitgan gaplarini yozib borishi mumkin. Mijoz chin ko‘ngildan gaplarini aytib boMgandan keyin psixolog-maslahatchida mijozning muammosi mazmuni to‘g‘risida m a’lum tushuncha yuzaga kelishi kerak ham da muammoning mumkin boMgan sabablari va uni hal qilish usullari to‘gkrisida tasavvur paydo boMishi kerak. Maslahatchi fikrini jamlab olishi, mijoz esa maslahatchini diqqat bilan tinglashga tayyor boMishi uchun zarur boMgan kichik bir tanaffusdan so ‘ng, barchasini psixolog-maslahatchi unga tushuntirib aytishi kerak. Keyin suhbatni psixolog-maslahatchi davom ettiradi. Mijoz endi maslahatchini tinglashi va agar xohlasa o ‘zini qiziqtiruvchi savollar berishi, o‘zininggaplariga qo‘shimchalar kiritishi mumkin. Bundan tashqari maslahatningbu qismida mijoz
psixolog-maslahatchidan eshitgan gaplar to ‘g ‘risida o ‘z fikrini aytishi rnumkin. Ba’zida mijoz o‘zi va o ‘z m uam m osi to ‘g‘risida aytib berganlari psixolog-maslahatchi uchun yetarli bolmasligi rnumkin. Mijozning muammosi mohiyati va yechimiga nisbatan to cg‘ri xulosa chiqarish va asosli tavsiyalarni ifoda etish uchun psixolog-maslahatchiga qo‘shimcha m a’lum otlar kerak boMadi. Bunday hollarda o ‘z fíkr va xulosalarini ifoda etishdan avval psixolog-maslahatchi mijoz bilan yoki m ijozda yuzaga kelgan muammoga aloqasi bo‘lgan boshqa, ya’ni maslahat uchun foydali m a ’lum ot bera oladigan shaxslar bilan q o ‘shim cha suhbatlar o‘tkazadi. Maslahatchi mijozning muammosi to ‘g‘risida boshqa shaxslar bilan suhbatlashmoqchi ekanligi to‘g ¿risida oldindan unga aytishi va undan ruxsat so‘rashi kerak. Ba’zida mijozning muammosi bo‘yicha qaror qabul qilishi uchun psixolog-maslahatchiga qator psixologik testlar yordamida mijozni qo\shimcha o ‘rganishi kerak bo‘ladi. Bunday holatda u mijozga psixologik test nimalardan iborat bo‘lishi, qancha vaqt kerak bolishi, qanday o ctkazilishi va qanday natijalar berishi mumkinligini tushuntirib, shunday tekshirish o ‘tkazish zarurligini aytish kerak. Psixologik tekshirish natijalari qayerda va kim tomonidan yoki qanday foydalanishi mumkinligi to ‘g‘risida oldindan aytish ham muhim hisoblanadi. Agarda mijoz psixologik testlar o‘tkazishga rozilik bermasa, psixolog-maslahatchi uni majburlashi kerak emas. Shu bilan birga agarda, haqiqatan ham shunday bolsa, u mijozga psixologik testlardan voz kechishi, muammoni tushunib yetishi va uni hal etish to ‘g ‘ri yo‘lni topishni qiyinlashtirishi mumkinligi to‘g‘risida ogohlantirib q o ‘yishi kerak.

Psixologik maslahatning asosiy bosqichlari

Psixologik maslahat butun jarayoni boshidan- oxirigacha maslahatlar asosiy bosqichlari ketma-ketligidan iborat boMishi mumkin. Maslahatlar davomida ulardan har biri o‘ziga zarur, alohida bir masalani hal qiladj va o‘ziga xos xususiyatga ega.
Psixologik m aslahat o ‘tk azishn in g asosiy bosqichlari quyidagilardan iborat:
l.Tayyorgarlik bosqichi. Bu bosqichda psixolog-maslahatchi


qayd etish jurnalidagi dastlabki yozuvlar ham da uchinchi shaxslardan, masalan, maslahat o‘tkazishga buyurtma qabul qilgan psixologik maslahat xodimidan mijoz to‘g‘risidagi ma’lumotlar bilan tanishib chiqadi. Ishning bu bosqichida psixolog-maslahatchi bundan tashqari ushbu bobning awalgi bo‘limida aytib o‘tilgan barcha ishlarni bajarib, o kzi ham psixologik maslahat o‘tkazishga tayyorlanadi.

2. 
   Yo‘naltirish bosqichi. Bu bosqichda psixolog-maslahatchi mijoz bilan tanishadi va birgalikda ishlarga tayyorlanadi. Mijoz ham o ‘zi tom onidan shunday qiladi. Agarda maslahat o‘tkazish uchun boshqa barcha tayyorgarliklar amalga oshirilgan bolsa, bu bosqich o ‘rtacha 5—7 daqiqa vaqt talab etadi.
   
3. 
   Diagnostik bosqich. Ushbu bosqichda psixolog-maslahatchi mijozning muammolarini tinglaydi va uni tahlil qilish asosida mijozning muammosini tushunib, aniqlab oladi. Ushbu bosqichning asosiy mazmuni mijozning o‘zi va o ‘z muammosi to‘g‘risidagi ma’lumotlari hamda mijozning muammosini aniqlash va uni hal etishning to ‘g ‘ri yo‘lini topish uchun mijozni psixodiagnostik tekshiruvdan o ‘tkazishdan iborat bo‘ladi. Psixologik maslahat o‘tkazish uchun aniq vaqtni belgilash ancha qiyin, chunki vaqtni belgilashda ko‘p narsa mijozning muammosi va uning individual xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Aslida bu vaqt psixologik testlar o‘tkazishdan tashqari, kamida bir soatni tashkil etadi. Ba’zida psixologik maslahatning bu bosqichi 4 soatdan 6 - 8 soatgacha vaqt talab etishi mumkin boMadi.
   
4. 
   Tavsiyalar berish bosqichi. Psixolog-maslahatchi awalgi bosqichlarda mijoz va uning muammosi to kg‘risida yetarli m a ’Iu m o t lar t o ‘plab, ushbu bosqichda u bilan birgalikda muammosini hal etish bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqadi. Bu yerda tavsiyalar aniqlashtiriladi, oydinlashtiriladi, hartaraflama puxta ishlab chiqiladi. Psixologik maslahatning bu bosqichini 0‘tkazishga sarflanadigan o‘rtacha vaqt odatda, 40 daqiqadan bir soatgacha b o ‘ladi.
   
5. 
   Nazorat bosqichi. Ushbu bosqichda psixolog-maslahatchi va mijoz bir-biri bilan olgan tavsiyalar va amaliy maslahatlarning qanday am alga oshirilishi, qanday nazorat qilib borilishi va
   

baholanishi to‘g‘risida kelishib oladilar. Shu yerning o ‘zida ishlab chiqilgan tavsiyalarning bajarilishi davomida yuzaga kelishi mumkin boMgan qo‘shimcha masalalarni psixolog-maslahatchi va mijoz, keyinchalik qayerda va q a n d a y qilib m u h o k a m a qilishlari to‘g‘risidagi masala ham hal qilinadi. Ushbu bosqich oxirida, agarda zarurat yuzaga kelsa, psixolog-maslahatchi va mijoz bir-birlari bilan keyingi gai qachon uchrashishlari to‘g‘risida kelishib olishlari mumkin. Psixolog-maslahatchining ushbu yakunlovchi bosqichi 2 0 - 3 0 daqiqa davom etadi.
Agarda yuqorida aytilgan barcha fikrlarni xulosa qilib aytmoqchi bo‘lsak, psixologik maslahatning beshta bosqichini ham o ‘tkazish uchun (psixologik testiar uchun vaqtni hisobga olmaganda) ikki soatdan 10 - 12 soatgacha vaqt kerak bolishini aniqlash mumkin.