Psixologik maslahat

BOG‘CHÀ BOLALARINING PSIXOLOGIK QIYINCHILIKLARINI TUZATISH YO'LLARI

Bog‘cha yoshidagi bolalarning keng tarqalgan m u am m o la r i quyidagilar:

1. 
   Bola psixik taraqqiyoti darajasining yosh normasiga mosligi. Bu yerda m u am m o taraqqiyot darajasining norm adan u m u m iy pastligida b o ‘lishi mumkin, ya’ni nutq rivojlanishidagi qiyinchiliklar, xotira, diqqatning yomonligi va boshqalar.
   
2. 
   M aktabda o ‘qishga tayyorgarlik. Bu yerda m u am m o o t a - onaning bolani 6 yoshdan o ‘qitishga q a ro r qilganligi va bu b i lan bogMiq bola m aktabda yaxshi o ‘qib keta oladim i, yo'qm i va b o lan i maktabga tayyorlashda to ‘g‘ri tavsiyanom alar olish bilan b o g ‘liq b o ‘ladi.
   
3. 
   Shaxsiy rivojlanishning salbiy ko‘rinishlari. Odamlarga kirishib ketishlik, muomala muammolari. Bunda murojaat qilishningsababi ota- onalar va tarbiyachiiar bilan, yoki tengdoshlari, o ta - o n a la r i bilan muloqotdagi qiyinchiliklar b o ‘lishi mumkin.
   
4. 
   Bola xatti-harakatining pala-partishligi, faoliyatning yetarlicha maqsadga yo‘nalmaganligi, bolaning o ‘z harakatlarini rejalashtira,
   

boshqara va baholay olmasligi. Ota-onaning bola bilan nizolashishi, (aytganini bajarmaslik)ning asi psixologik sababi faoliyatni ixtiyoriy boshqarishning ju d a past darajadaligidir.

5. 
   Bolaning bolalar muassasasiga ko‘nikishi.
   

Yuqoridagi keng tarqalgan muammolarni tuzatish masalalariga to ‘xtalib o ‘tamiz. Bog‘cha yoshidagi bolalarning aqliy taraqqiyotini korreksiya qilish sezgi va idrok qobiliyatlarini rivojlantirish vazifalarini o ‘z ichiga oladi.
B o la la rn in g sezish q o b i l iy a t larin i tu z a t i s h d a id ro k operatsiyalarini rivojlantirish va sezgi nam unalari sistemasini o ‘zlashtirish sifatida amalga oshiriladi. Barcha bolalar uchun rasm chizish, plastiiindan h ar xil narsalar yasash, aplikatsiya, ko‘rish faoliyatlari keng q o ‘llaniladi.
Bog‘cha yoshidagi bolalarning tafakkurini tuzatishda bilish m otivlarini r ivojlantirish m u h im tarkibiy qism hisoblanadi. Bolalarning yaqqol- obrazli tafakkurini rivojlantirishda sujetli-rolli o ¿yinlar, qoidali o ‘yínlar m uhim rol o‘ynaydi.
B olani m a k t a b d a o ‘qishga tay y o rg a r l ig id a m axsus tayyorgarlikdan tashqari maxsus psixologik tayyorgarlikni ham o kz ichiga oladi. Psixologik tayyorgarlik deganda, shaxsiy tayyorgarlik ( m u lo q o tn in g m a ’lum darajada rivojlanganligi, ijodiy bilish motivlarining rivojlanganligi), berilgan nam unaga mos ravishda bolaning o ‘z faoliyatini rejalashtira, boshqara va nazorat qila olish sifatida ixtiyoriylikning rivojlanganligi, yaqqol obrazli tafakkurning m a ’lum darajada rivojlanganligi nazarda tutiladi.


MASLAHAT B E R IS H JARAYONIDA OTA-ONALAR BILAN O L IB BO RILAD IG AN ISH LA R , SUHBAT,
U M U M IY QOIDALAR
Psixolog maslahat berish jarayonida ota- onalar bilan bir necha marta aloqada boMadi: birinchi marta uchrashganda qisqa suhbat tarzda, bolaning rivojlanishi tarixi bo'yicha butun tafsilotlari bilan batafsil suhbatlashilganda va oxirgi m arta tekshiruv natijalari b o ‘yicha yakunlovchi suhbatda. Bu uchrashuvlam ing har biri um umiy va maxsus vazifalarga ega b o l ib , ularni o ‘tkazishning o ‘z xususiyatlari mavjud. Psixologning o ta- onalar bilan, bolaning
qarindoshlari, o ‘qituvchi!ari, tarbiyachilari va yaqin kishilari bilan olib boriladigan ishlar ham o ‘ziga xos xususiyatga egadir. Psixoiog- maslahatchiga bola tarbiyasi bo‘yicha m urojaat qilgan shaxslar bilan o ‘zaro munosabatning b a ’zi umumiy tom onlariga to'xtalib o ‘tamiz. Maslahat berishda muvafTaqiyatning dastlabki majburiy sharti tekshirilayotgan bolaning ota- onasi (yoki o ‘qituvchilari) bilan psixolog ishonchli va ochiqchasiga m unosabatni yarata olishi kerak. Ishonchli m unosabat asosida m aslahat bilan m urojaat qilgan kishiiarning bolaga nisbatan xavotirlanishlarini tan olish va hurm at qilish yotadi. M a s l a h a t c h in in g o t a - o n a l a r g a b o l a n in g qiyinchiliklarini yo'qotishga chin dildan qiziquvchi sifatida, uni tushunuvchi va chuqur biluvchi shaxs sifatida m unosabatda bo‘lishi ular bilan ishonchli aloqa o ‘rnatishga ju d a katta yordam beradi. Bunday munosabat ota- onalarning harakatlarini t o ‘g‘ridan to ‘g‘ri yoki kinoya bilan tanqid qilish, ularning pedagogik chuqur bilimga egaligi haqida shubhalanishga qaram a- qarshidir. Teskari aloqaning
bu kabi barcha zarur turlari tekshiruv u n d a h a m maxsus shaklda foydalanishni talab qiladi. Dastlabki uchrashuvda harakatini qo‘llab- quvvatlamaslik haqidagi h ar qanday luqm a h am , ularda kuchli him oya reaksiyalarini vujudga k e l t i ra d i va m u a m m o n i h a r tom onlam a ochiqchasiga m u h o k am a qiladigan yo‘llarni yopib q o ‘yadi.
Shu bilan birga o t a - o n a l a r b i lan b i r i n c h i va ik k in ch i u ch rash u v lard a m asla h a t b e r i s h n in g m a q s a d v azifalarini tushuntirishga e ’tibor berish zarur. Shuni hisobga olish zarurki, respublikamiz sharoitida, psixologik xizmat endigina tashkil topayapti va aholining amalda psixologik yordam olish tajribasi yo‘q, ko‘pchilik ota-onalarda psixologik xizmat haqida n o to ‘g ‘ri tasavvurlar paydo b o ‘lgan (maslahat berish jarayonining murakkabligi va ko‘p vaqtni olganligi uchun noto‘g‘ri baholash, tayyor tashxis (diagnoz) olishga ehtiyoj va boshqalar). Shuning uchun o ta- o n a la r bilan dastlabki uchrashuvlardagi m uhim vazifalardan biri bola m uam m olarini birgalikda va har tomonlam a tahlil qilishga tayyorlikni (ustanovkani) shakllantirish, tekshiruvning maqsadlarini, m aslahat berish ishining vazifalarini tushuntirishdan iborat. Bolaga boshqa mutaxassislarga maslahat uchun y o l lan m a berish ham maxsus tushuntirishni talab


qiladi. M aslahat berish ishining h ar bir bosqichida psixolog muam moni h ar tom onlam a qarab chiqishi va o kzining qiziqarli munosabati bilan ota-onalarni og‘ir hissiyotlardan ozod qilishga intilishi, m u am m o n in g ijobiy tomonlariga e ’tiborni qaratish, uni hal qilish yo l larin i faol izlash zarur.
O ta- onalar tuzatish dasturini o ‘tkazish jarayonida uchraydigan to'siqlar, qiyinchiliklar, asoratlar haqida ogohlantirilishi lozim. Ularda qiyinchiliklarni hal qilishning oson sirli yo‘li haqida tasavvur paydo qilmasligi kerak, chunki bunday tasavvur psixologik yordam imkoniyatlaridan barvaqt ko‘ngi! sovishga olib keladi.
Psixolog o ta- onalarni ( o‘qituvchilarni) tekshiruv natijalari tez tayyor b o ‘lmasligi haqida ogohlantirishi lozim. Istalgan natijaga erishishda, psixolog o ‘ylaganday b o l ib chiqishiga ishontirmasligi ham m um kin, b a ’zan birovlarning umidi puchga chiqishi ham mumkin. Z aruriyat tug kilganda ota- onalarga yoki o ‘qituvchilarga qayta m aslahatlar berish psixologning vazifasiga kiradi. Ko‘pincha uzoq psixoterapevtik ishlar va ko‘p martalab uchrashuvlar am alda q o ‘llaniladi.
Psixolog hodisani har tom onlam a o ‘rganish natijalari haqida

• 
  ‘tkazadigan suhbat bir necha maqsadni ko‘zlaydi:
  

1. 
   bola psixik taraqqiyotining um um iy holati haqida to ‘liq muhokama, aniqlangan qiyinchiliklarning sababi, darajasi, xarakteri haqida shartli oldindan aytib berish;
   
2. 
   ko'rsatiladigan yordamning aniq sistemasini yoki maxsus tuzatish dasturini birgalikda ishlab chiqarish;
   
3. 
   o ta - o n a m uam m olarini, ularning bola qiyinchiliklariga
   

munosabatini m uhokam a qilish;

4. 
   keyingi uchrashuvlarni (zaruriyat tug‘ilsa) rejalashtirish.
   

Q ator am crikalik olimlar ota- o n a la r bilan maslahatchining so'nggi suhbatida 4 asosiy bosqichni ko‘rsatadilar va ularni o ‘tkazish bo'yicha quyidagicha tavsiflar beriladi. Bir vaqtning o‘zida ham ikkala o ta - o n a bilan suhbat o'tkazish maqsadga muvofiq, chunki bu bola hayoti haqida har tom onlam a va to ‘g'ri m a’lumot olishga yordam beradi, b u ndan tashqari ota- onalarga bola taqdiri uchun umumiy javobgarlikni his qilish imkonini beradi.
S u h b a t b o s h id a bola m u a m m o s in i , ularni q iz iq t i ru v ch i
masalalarni erkin, ochiqchasiga m uhokam a qilishga undash zarur. Bola qiyinchiliklariningsabablari, ularni hal qilish vositalari, qanday yordam ko‘rsatish, bola oldiga qanday m aqsad q o ‘yish mumkinligi, kelajakda nima bilan shiig‘ullanishi m um kinligi haqida ularning fikrlarini, tasavvurlarini h am aniqlash m uhim . Suhbatning ikkinchi bosqichida psixologik tekshiruv natijalari bilan tanishtiriladi. Aniq, olingan m a’lumotlar bola qiyinchiliklarining xarakteri va darajasi haqidagi noto‘g‘ri tasaw urlarni yengib chiqishga yordam beradi. Bola qiyinchiliklari haqida to ‘g ‘ri t a s a w u r hosil qilishga intilish lozim. Shundan so‘ng ( uchinchi bosqich) harakatlarning maxsus dasturi m uhokam a qilinadi. Suhbat so‘ngida ota- onalarning bola m u am m o la r ig a m u n o sa b a t i m u h o k a m a q i l in a d i va keyingi uchrashuvlar rejalashtiriladi. Suhbat jara y o n id a ularga nisbatan hurmat, tushunish, iliq m unosabatda bo'lish m uhim . Suhbatning mahsuldorligi, ota- onalarning m aslahatchidan oigan tavsiya va m a ’lu m o t la r i aso s id a h a ra k a t q i l i s h la r i b i la n b a h o la n a d i . Tajribalarning k o ‘rsatishicha, o ta - o n a la rn in g u yoki bu a n iq tarbiyaviy harakatlarni psixolog- m aslahatchi to m o n id an ijobiy baholash ularning o ‘z kuchlariga ishonchini oshiradi. Suhbatgacha ota-onalarda paydo b o lg a n noto‘g‘ri tasa w u r la rn i o ‘zgartirishga b i r suh b a tn in g o ‘zi yctarli cm as. B u n in g u c h u n bir n e c h a uchrashuvlar talab qilinadi. G ‘arb davlatlarining psixologlari aniq vaziyatlarni, o 'z a ro m unosabatlarni m u h o k a m a qilishi u ch u n mijozlarning uylariga borib maslahat bcradilar. Shu bilan birga ota- onalar bilan mashg‘ulotlarning har xil gu ru h iy turlari ko‘proq qo‘llaniladi.
U yoki bu kamchiliklari bor bola, bolaligicha qolishini, uning yoshidagi barcha bolalarsingari ehtiyojlarga egaligini ota-ona!arga tushuntirish juda m uhim dir. Bu yerda n o to ‘g ‘ri tarbiyaning turli shakllari juda zararlidir. Bu bilan bogMíq ravishda maslahat berish amaliyotida har bir m u am m o bo‘yicha taraqqiyot jarayoni yosh davriga mosligi, uning yetakchi faoliyati va boshqalar haqidagi masalani muhokama qilish zarur. Mavjud qiyinchiliklarni yengishga qaratilgan faollik bolaning ehtiyojlari va qiziqishlarini man qilish hisobiga amalga oshirilmasligi kerak. O ta- onalarga bunday holatni tushuntirish, bola uchun og‘ir oqibatlarga olib keladigan keng


tarqalgan pedagogik xatolarning oldini olish imkonini beradi. (Masalan, kichik m aktab o‘quvchisi yoki o ‘smirni tengdoshlari bilan o ‘ynatm asdan, faqat o‘qish bilan shug‘ullanishga majburlash). Psixolog m a s l a h a t berish j a r a y o n id a m u a m m o m faqat mulohazaga asoslanib tahlil qilish bilan chegaralanmasligi kerak. Bolaning yaqinlaridan, uning uchun qo‘rqish, xavotirlanish hissini yo‘qotish va b i r vaqtda bola ehtiyojlariga sezgirlikni kuchaytirish, uning qiyinchiliklarini chuqur tushuntirish psixologning asosiy vazifasi hisoblanadi. Psixolog ota-onalarda xavotirlanish, aybdorlik, ruhiy siqilish hislari mavjudligini sezgirlik bilan payqashi va bu
hissiyotlarni ifodalashga ularga imkon berishi lozim.
Aybdorlik hissini yo‘qotishga qiyinchiliklami tahlil qilish yo‘li bilan yordam berish eng yaxshi yo‘l hisoblanadi. Kasallikning vujudga kelishidan aybdor bo‘lmasalarda kasal bolalarning ota- onalaridan yashirin aybdorlik hissi mavjudligini nazarda tutish kerak. Iliq o ch iq c h a s ig a suhbatlasha olm aydigan psixotera- pevtlargina e m a s , psixolog- m aslahatchilar ham bem orlarning holatini yomonlashtirishi mumkin. (Bu faqat bolalarga emas, ularga g‘amxo‘rlik qiluvchi kattalarga ham tegishli.)
Har qanday psixoterapevtik suhbat ham , maslahatchining ota- onalari bilan suhbat ham bola shaxsini, uning muammolarini har tomonlama, c h u q u r va to ‘g‘ri tushunishni o ‘z oldiga asosiy maqsad qilib qo‘yadi. Bu bilan bog'liq ravishda ota- onalar bilan ishlashda quyidagi tavsiyalar bildiriladi: bolani tekshirish chog‘ida olingan aniq n a t i ja la rn i c h u q u r m u h o k a m a qilish — bu k o kp in ch a maslahatchi xulosalariga katta ishonch tug'diradi; ota- onalar aniq, tushunarli tilda yozilgan psixologik xulosani qoMlariga olishlari kerak, yoki xulosa va tavsiyalarni o ‘zlari yozib olishlari m um kin, chunki bu maslahat natijalarini o‘ylashga, xulosalardan kelib chiqib, aniq choralar izlashga, ularning to ‘g‘riligini bolaning keyingi xulq- atvorida tekshirishga imkon beradi.