Psixologik maslahat
Yüklə 7,29 Mb.
|
|
] -topshiriq. Erkak kishining rasmini chizish.
baho quyidagi hollarda q o ‘yiladi. Rasmning boshi, tanasi, b a rm o q l a r i boMishi k e ra k . Bosh t a n a b i la n b o ‘yni o rq ali birlashtirilgan va tanadan katta boMmasligi kerak. Boshda so ch lar (shapkasi, shlyapasi boMishi m u m k in ) va quloqlari bor, yuzda - qoMlar, quloq va og‘iz boMishi kerak. QoMlar - 5 barm oqli, oyoqlar pastga qayrilgan, figurada erkaklarning kiyimi bor. R asm da qoMlar va oyoqlar tan ad an o ‘sib chiqqanga o ‘xshaydi, unga yopishtirilgan emas. - baho quyidagi hollarda q o ‘yiladi. 1-bahoga q o ‘yilgan talablar, a ’zolari alohida yopishtirilgan h am boMishi mumkin. - baho. Rasm da bosh, tan a va barm oqlari bor. QoMlar va oyoqlar ikki chiziq bilan chizilgan. B o‘yni, sochi, quloq, kiyim, barm oqlar va tovonlar yo‘q. - baho. Rasmda faqat bosh va tan a bor. B arm oqlar bittadan chiziq bilan chizilgan. -baho. Tananing aniq tasviri yo‘q, noaniq chiziqlar. 2-topshiriq. So'zlarni yozish. 1 -baho. N a m u n a yaxshi yozilgan. H arflar n a m u n a d a n 2 baravardan katta emas. Birinchi h arf nam una bilan bir xil kattalikda. 2 -baho. Harflar yaxshi yozilgan, lekin u l a rh a rx i l kattalikda va chiziqdan chiqishi mumkin. - baho. H arflar alohida, n a m u n a d a g i 4 harfni tu sh u n ish mumkin. - baho. N am u n a bilan 2 h a r f boMsa ham to ‘g‘ri keladi. 5 -baho. N oaniq chiziqlar. 3-topshiriq. Nuqtalar guruhini chizish. baho. N am unaga aniq o 'x shash, namunaga parallel. - baho. N uqtalar joylashuvi va soni nam unaga t o ‘g ‘ri keladi. Lekin 3 tagacha nuqtalar joyidan sal og‘ganini h am hisoblash mumkin. -baho. Rasm b o ‘yi va eniga 2 m artadan kichikroq boMishi kerak. N uqtalar soni 20 dan kam 7 tadan ko‘p boMishi kerak. -baho. Rasm namunaga m os kelmaydi. N a m u n a hajm i va nuqtalar soni hisoblanmaydi. -baho. N oaniq chiziqlar. B O SH L A N G ‘IC H S IN F 0 ‘Q U V C H ILA R IN IN G 0 ‘RTA SIN FG A 0 ‘T IS H G A TAYYORLIGINI A N IQ L A SH M ETO D LA RI So‘zlar metodikasi. Bu metodika assotsiativ eksperimentga o ‘xshashdir. M a ’Ium vaqt davomida (2 m in.) o ‘quvchilar berilgan so‘zga boshlariga kelgan xohlagan so‘zlarini yozishi mumkin. Bu m etodikada jami 3 so‘z beriladi. Ular: m aktab, o ‘yin, imtihon. Q o ‘llanma: Hozir m en sizlarga so‘zlarni aytam an, sizlar b o lsa , xohlagan so‘zlarni, m en t o ‘xtang, degunimcha yozasiz. Olingan natijalarning tahlili quyidagicha olib boriladi. So‘z boyligi. 0 ‘quvchilar qanchalik ko‘p so‘zlarni yozishsa, ularning so‘z boyligi k o ‘pligidan dalolat beriladi. Imloviy xatosizlik. Psixolog bunda chiroyli yozish kerakligi h a q id a esla tm a y d i , ish n i o ‘q i tu v ch ig a k o ‘rsatilm aslig i va baholanmasligi haqida eslatib o ‘tadi. Natijada psixolog xatolarni sanab, sinf bo‘yicha o ‘rtachasini topishi mumkin. Assotsiatsiyalarning m azm uni. H ar bir berilgan so‘zga assotsiatsiyalaming m azm uni, maktab bilan bog‘liq kuchli hayajonni uyg‘otishi mumkin. H IS O B L A S H M ETO DIKA SI Q o ‘llanma: Sizlarga ikki son beriladi. Ularni q o ‘shib, yig‘indiga 1 ni q o ‘shib pastga, ikkinchi sonni esa yuqoriga yozish kerak. Bu ishni m en to ‘xtang degunim cha bajaring. Ikkinchi usulga q o ‘llanma: Ikki sonni qo‘shing, yig‘indidan 1 ni ayiring, ayirmani yuqoriga, ikkinchi sonni pastga yozing. Hisoblashning ikkinchi usuli - ham o ‘quvchilarga tushunarli b o ‘lgandan so‘ng b o sh q a sonlarda ham bir usulda 4 daqiqa d av o m id a topshiriq bajariladi. Bu metodika b o ‘yicha olingan n a tijalarni tahlil qilish u c h u n 2 o‘lchovni ajratish m um kin: q o ‘l)anmani qabul qilish va mahsuldorlik. Qo M lanmaning h a r b i r qism i, birinchi va ikkinchi sonni q o ‘shishdan boshqasi, t o ‘g ‘ri bajarilgan b o ‘lsa 1 b ah o bilan baholanadi. Shunday qilib, tekshiriluvchi olishi m um kin b o lg an eng ko‘p baho 4 ga teng. M ahsuldorlik o lc h o v i t o ‘g ‘ri bajarilgan amallarning ularning um um iy soniga nisbati (%) bilan aniqlanadi. Bu ko‘rsatkich topshiriq boshida t o ‘g ‘ri bajarilgan bo'Isa, y a’ni q ollanm adagi talablarga amal qilingan b o ‘lsa hisoblanadi. Ishning mahsuldorligi h a r b i r usul u ch u n alohida va u m um iy hisoblanishi mumkin. Maktabga b o ‘Igan m unosabat anketasi. Sen m aktabda eng m u h im deb nimani hisoblaysan? Haftaning qaysi kuni senga k o ‘proq yoqadi? Seningcha, maktabda eng qiziqarli narsa nim a? Bo‘sh vaqtingda nim a bilan shug‘ullanishni istaysan? Senga taniash m um kin b o ‘Iganda qaysi sinfda o ‘qishni xohlarding, 4-sinfdami, 5 - sinfdam i? Eng sevimli m ashg'uloting nima? Senga maktabda eng qiziqm as narsa nima? Eng yoqimsiz narsa nim a? Sen qanday o ‘qiysan? 0 ‘zlashtirish b o ‘yicha q an d ay o ‘quvchi boMishni istarding? 11. 4 -sinfda kim bilan o 't irishni istarding? Kim bilan o ‘tirmasding? Q anday jam oat topshirig‘ini bajarishni istarding? 11 - 1 2 - s a v o i Ia r sinfdagi s h a x s la ra ro m u n o sa b a t t iz im id a o ‘quvchining o £rnini aniqlashga qaratilgan. 9 - 10 - savollarga javoblar topshirayotgan o ‘quvchilarning o ‘z- o ‘zini baholash xususiyatlarini k o ‘rsatadi. 0 ‘z - o ‘zini baholashning a d e k v a t , n o a d e k v a t , y u q o r i yoki p astlig in i o ‘q u v c h in i n g tekshirilayotgan vaqtdagi o^zlashtirishiga qarab aniqlanadi. 1 - 8 - savo H arga javoblar b o lalarn in g m aktabga m u n o sab a t i xarakterini aniqlashga imkon beradi. Endi ana shu tekshiruvlar natijasida oiingan m a ’lum otlardan foydalanish y o ‘llari haqida to ‘xtalib o'tam iz. Sinf haqida aniq xulosaga ega b o ‘lishda, ya’ni bolalarni va o'quvchilarni bir-birlariga moslashishlarida yordam beradigan yoki xalaqit beradigan shu sinfga xos boMgan m uhim xususiyatlarni bajarishda foydalanish mumkin. Tekshiruv natijasidan keyingi o ‘zlashtirishlarida, xulq-atvorda yoki sinfdoshlar hilan m unosabat masalasida m a’lum qiyinchiliklar mavjud bolalarni aniqlashda foydalanish mumkin. 0 ‘q u v c h i la rn i s h u b h a l i guruhga a j r a t ib , 4 - s in fn i tugatgunlaricha ular bilan ishlash. Boshlang‘ich sinf o ‘q¡tuvchilari va kelajakdagi sinf rahbarlari uch u n tekshiruv natijalari haqida xulosa tayyorlash. SE Z G I - ID R O K JARAYONLARINI 0 ‘R G A N IS H METODIKALARI Tajriba bayonnomalarini tayyorlash ------- —2010-y. G ‘.l. yoshi
0 ‘tkazish tartibi. Tajriba boshida o ‘quvchilarga matritsa bilan tanishib chiqish, u qanday elementlardan tashkil topganligini qarab chiqish taklif etiíadi. Keyin biror-bir element matritsada necha m arta takrorlanganini sanab chiqish taklif qilinadi. QoMlanma: Siz berilgan nam una matritsada necha m arta takrorlanganini sanab chiqishingiz kerak. Hisoblaganingizda tez va aniq harakat qilishingiz kerak. Hisoblashni boshladik so‘zidan keyin boshlab, siz sanalgan sonni aytganingizdan keyin tugatamiz. Tajriba boshlanguncha quyidagi bayonnoma tayyorlanadi. Bayonnoma namunasi № F.l.O. Jinsi, yoshi I 2 3 4 5 6 7 8 9 10. Vaqt Sek 1. Sanalgan nam unalar soni S i n f b o ‘y ich a t e k s h i ru v o ‘tkazilayotgan v a q td a b a rc h a tekshíriluvchilarni 3 guruhga bo'lib olinadi. Birinchi guruh ( 25 % ) shartli yuqori guruhga qisqa vaqt ichida t o ‘g ‘ri aniq hisoblagan o ‘quvchilar kiritilgan. Ikkinchi guruhga ( 50 %), o ‘rtacha g u ru h , o 'r tacha natija oigan o‘quvchilar kiritiladi. Eng past natija oigan o ‘quvchilarning natijalarini yaxshilash uchun ana shu m e to d la r bo‘yicha q o ‘shim cha mashg‘ulotlar o ‘tkazish mumkin. Raqamlardan tuzílgan nam unalar to'plami
í Jadvalni ko‘rib chiqish vaqti (mil.sek.) Tekshiriluvchilar namunalar Guruhi 0 3 4 5 6 Ti 7 8 T 9
1 70 NO 100 ' 70 100 100 70 80 100 90 (1 95 111 1 120 Harflardan tuzílgan nam unalar to ‘plam i ham mavjud. XOTIRA R IV O JL A N IS H IN I A N IQ L A S H M E T O D IK A S I Vazifa: M aterialni bir m arta ko‘rsatib, esda saqlanganlarini hisoblash. X otira h a jm in i o ‘! chash u c h u n y u q o r id a g i r a q a m l a r va harflardan ¡borat matritsadan foydalanish m um kin. Buning u c h u n matritsaning bir qatori o ‘quvchiga ko‘rsatiIadi, qolgan qismi esa biror qog‘oz bilan berkitib turiladi. 3 - 5 soniya ko‘rsatilgandan keyin bayonnomaga yozm a holda tushirish kerak. Ko'rsatish vaqti yoshga bog‘liq. Q ollanm a: Siz 10 ta sondan iborat sonlar qatori bilan tanishib, esda saqlab qolishingiz kerak. Bu qator faqat bir marta qarab chiqish uchun juda qisqa vaqt k o ‘rsatiladi. Keyin siz sonlarni qatorlarda joylashishiga qarab esga tushirishingiz kerak. Bu 10 marta bajariladi. Olingan natijalarni qayta ishlash. Esga tushirish bayonnomasi quyidagicha ishlanadi: esga tushirilgan belgilarning umumiy soni hisoblanadi. Bunda t o ‘g ‘ri esga tushirilganlari va xatolari ham hisobga olinadi. 0 ‘rin almashganligini hisobga oigan holda to ‘g(ri esga tushirilgan belgilarni (02) hisoblash. So‘ngra faqat q a t ’iy ko‘rsatilgan tartibga amal qilgan holda belgilarni hisoblash (03). Tekshiriluvchilarning yoshiga bogliq ravishda raqamlarni esga tushirish ko‘rsatkichlari Esga tushirish ko‘rsatkichlari (yoshlarda)
Qisqa m uddatli x o t i ra hajm ini baholash asosida olingan natijalarda (03) ko'rsatkich asosida o ‘quvchilarni 3 guruhga bo‘lish mumkin. guruh. 03 ko‘rsatkich, ya’ni raqamlarni ko‘rsatish tartibiga amal qilgan holda esga tushirish. 4,5 dan yuqori bo‘lgan bu guruh maktabda o ‘zlashtirishga a ’io darajada ulguradilar. -guruh: 03 ko‘rsatkichi 3 dan 4,5 gacha. Bu guruh maktabda o ‘rtacha o ‘zlashtiradilar. guruh. 03 ko‘rsatkich 3 dan kam. Odatda bu guruhda bo'sh ‘zlashtiradigan o ‘quvchilar guruhi b o ‘lib, ular bilan xotirani rivojlantirish; esda saqlash usullarini egallash b o ‘yicha qo‘shimcha mashg‘ulot olib borish kerak. iVIASLAHAT B E R IS H A M A L IY O T ID A BOLANI P S IX O L O G IK T E K S H IR U V T E K SH IR U V VAZIFALARI VA U M U M I Y TAVSIYALAR Indiviclual p s ix o lo g ik m a s l a h a t b e r i s h psixolog a m a l iy faoliyatining eng m as’uliyatli turlaridan biridir. M aslahatchining fikri, psixik taraqqiyoti b o ‘yicha har bir bahosi, bolaning keyingi taraqqiyotiga, o ‘qituvchilarning, o ta- o n a la rn in g bolaga nisbatan munosabatiga katta t a ’sir k o ‘rsatishi m u m k in . Shuning u c h u n individual psixologik maslahat berish bola taraqqiyotini boshidan diq q at bilan tah l i l q i l ish n i , h a r xil m a n b a a l a r d a n o l in g a n m a ’lumotlarga asoslanadi. M a’lumot m anbaasi sifatida o ta - o n a la r bilan suhbat, o ‘qituvchilar bilan, bolaning o ‘zi bilan suhbat, bolani uyda, maktabda va boshqa hollarda kuzatish, psixologik tajriba orqali kuzatuv, ota- onalar bilan tanishish, tibbiy hujjatlar bilan tanishish va boshqalardan foydalanish m um kin. Ko‘pincha mualliflar aniq hodisani o ‘rganishda quyidagi ketm a- ketlikni afzal ko‘rishadi: ota- onalar bilan dastlabki suhbatda olingan m a ’lum otlarni tahlil qilish, h a m d a sh i fo k o r la rd a n , p e d a g o g la rd a n o l in g a n m a ’lumotlarni ham e ’tiborga olish; bolani ilgarigi rivojlanish b osqichlari, sog‘lig‘i, oiladagi munosabat haqida m a ’lumot olish u ch u n o ta - o n a la r bilan suhbat; boshqa muassasalardan m a ’lum ot yig‘ish; 4) sog‘lig‘i h aqida m a ’lumot (tekshiruv vaqtida); 5) bolani m aktabda, uyda, boshqa hollarda kuzatish. Tekshiruvga m uhim q o ‘sh im ch a sifatida bola faoliyatini (rasmlarini, daftarlarini, qiziqadigan narsalarini) tahlil qilish h am k i rad i . P s i x o lo g - m a s l a h a t c h i a n a shu o l in g a n m a ’lumotlar asosida bola rivojlanishining u m u m iy darajasiga b a h o berishi, bola qiyinchiliklarining m ohiyatini tavsiflashi, ana shu qiyinchiliklarni keltirib c h iq a rad ig a n o m i l la rn i aniqlashi va psixologik tuzatish dasturlarini ishlab chiqishi kerak. Maslahat berish am aliyotida ju d a k o ‘p m e to d la r m avjud: kuzatish va test metodlari. Psixolog oldida turgan birinchi vazifa bola bilan yaxshi m unosabat va o‘zaro tushunishni o ‘rnatishdan iborat. Test m etodini o ‘tkazish q o id a la r in i q a rab c h iq a m iz . Psixodiagnostika b u masalaga katta aharrriyat beradi, chunki tekshiriluvchi harakatlarining natijasi testni o ‘tkazish qoidalariga t o ‘liq am al qilishga b o g ‘liq. K o ‘pgina m e to d la r yordam ida tekshiruvning bir necha majburiy qoidalari ishlab chiqilgan. Q o‘llanm ani, unga ajratilgan vaqtni o ‘zgartirish m um kin emas. Barcha tekshiruvchilarga topshiriqlar bir xilda ko Ersatilishi, hatto qo‘llanm a h am bir ohangda aytishni talab qiladi. Savollarni bir necha m arta qaytarmaslik kerak. Testni bajarayotgan vaqtida bolaga o ‘rgatish, tanqid qilish, hatto m aqtash h am m um kin emas. Tanqid bolani chalg‘itadi va dilini og‘ritadL k o ‘pchilik bolaning topshiriqqa b o ‘lgan qiziqishini p asay t i rad i . T a n b e h b o la n in g keyingi testlarig a b o ‘lgan m unosabatini kuchli o ‘zgartirishi m um kin, bolaning diqqati, qiziqishi yo‘qoladi. Bolaning javoblari qanday bo‘lishidan q a t ’i nazar bir xilda qoMlab-quvvatlash kerak. Bolani javoblari uchun emas, intilishi u c h u n maqtash mumkin. Shunday qilishga intilish kerakki, bola qilgan xatolari haqida tasaw uiga ega boMmasin. Agar bola javoblari bahosini aytishni talab qilsa, tekshiruv so‘ngida aytishga va’da berish kerak. Tekshiruvni bola o ‘zini yaxshi his qilayotganda charchash belgilari b o M m a g a n d a , qaysarlik k o ‘ r in ishlari va o r t iq c h a hayajonlanish boMmaganda o ‘tkazish kerak. Amerikalik psixolog S.Bertning t a ’kidlashicha, har qanday intellektual test - bu hissiy test hamdir. Hissiy jihatni hisobga olm aganda, k o ‘p chilik bolalar maxsus aqli zaif yoki boshqa muassasalarga tushib qolishlari mumkin. B O L A N IN G R IV O JL A N IS H TARIXI Bolaning o ‘sish tarixi, uning psixiktaraqqiyotiga bahoberishda muhim m a ’lum ot manbayi bo‘lib hisoblanadi. Bola rivojlanish tarixini tuzish sxemasi bilan tanishib chiqamiz. Bola familiyasi, ismi, oilasi haqida asosiy ma’lumotlar. Tug‘ilgan yili. Oiladagi barcha kishilaryoshi, m a ’lumoti, shug‘ullanadigan ishi. Bola tug‘ilgandan boshlab oila tarkibidagi o'zgarish. Bolaning tu g ‘ilguncha va tug‘ilgandan keyingi rivojlanish sharoitlari haqida um um iy m a ’lumot. Tekshirilayotgan vaqtdagi bolaning sog‘lig‘i va b oshidan kechirgan kàsalliklari. Shikastlanish va operatsiyalar b o ‘lganligi, s u ru n k a l i va t e z - te z k a s a l l a n i s h i . K a sa lx o n a g a y o tg a n l ig i . Psixoasabolog yoki b o sh q a m u tax assislard a h iso b d a tu r ish i . Tug'ilgandan boshlab uxlash va ovqatlanish xususiyatlari. T u g ‘ilgandan boshlab q ay e rd a , kim to m o n id a n tarb iy a qilingan, 2 yoshgacha kim qaragan. Bolani yasli, b o la la rb o g ‘chasi va b o s h q a m u assasalarg a j o y l a s h t i r i s h . B o la n in g b o l a l a r m uassasalariga moslashishi. Bola o ‘sgan sh aro i t id a t o ‘s a td a n o ‘zgarish boMganligi (masalan, k o ‘chishlar), ota- ona bilan tez - te z yoki uzoq (qachondan) vaqt birga b o ‘lmaslik. Buning bolaga t a ’siri? Bolaning uch yoshgacha rivojlanishi, q ach o n d an boshlab b o la o ‘t i ra , tu ra va y u ra b o s h la d i . N u tq n in g r iv o j la n i sh i . M ustaqillikka o ‘rganish. Bola x ulqida q an d ay q iy in c h i l ik la r kuzatilgan. Sevimli mashg‘uloti va o ‘yinlari. Bolaning bog‘cha yoshidagi rivojlanishi. Q anday o ‘yinIarni kim bilan o ‘ynashni yoqtiradi. C hizishni y o q t irad im i , n e c h a yoshdan boshlab, nim ani? E r tak cshitishni, s h e ’r y o d lash n i , televizor ko‘rishni yoqtiradimi? 0 ‘qishni biladimi? Q achon, qanday qilib, kimning yordamida o ‘qishni o ‘rgangan? Jismoniy rivojlanishi? Qaysi q o l i yetakchi rolni o ‘ynaydi? Uyda bajaradigan vazifalar b o rm i? B olaning k a t ta la r b i la n b i rg a l ik d a fao l iy a t u su l la r i bajariladim i? Tengdoshlariga m unosabati. Oila a ’zolari bilan munosabati. Odatdagi janjallar, ularningtezligi. Kattalar tom onidan rag'batlantirish va tanbeh berishi, xarakter xususiyatlari. Maxsus seksiya, t o ‘garaklarga q a tn a s h a d im i ? Bo‘sh v aq t in i q a n d a y o ‘tkazadi? Bolaning maktab yoshidagi rivojlanishi. M aktab hayotiga o so n l ik bilan m o s l a s h a d im i ? K u n i u z a y t i r i lg a n g u r u h g a qatnashadimi? Maktabi, sinfi o ‘zgarganmi, qanday sababga k o ‘ra? 0 ‘zlashtirishi. Sevimli va yoqim siz predmetlari. Uy vazifalarini bajarishi. Sinfdoshlari bilan m u n o sab a t . M a k ta b n in g j a m o a t ishlarida qatnashishi. M a k ta b d a n tashqari m a sh g ‘u lo t la rn in g mavjudligi, mustaqillik darajasi. Uyda bajaradigan ishlari. Bolaning b o ‘sh vaqtida o'qiydigan, televizor ko‘radigan va o ‘ynaydigan joyi, odatdagi janjallar. O ta- onalar fikricha, bola hayoti tarixida yana nimani aytib o ‘tish muhim. BOLALAR P S ÏX IK TA RAQQIYOTINI T U Z A T IS H M U A M M O L A R I BOLALAR P S IX IK TARAQQIYOTINI T U Z A T IS H VAZIFALARI, TU ZA TISH U SU LLA RI Bola psixik taraqqiyotini tuzatishning asosiy vazifalari quyida- gilar: birinchidan, bola shaxsiy va intellektual imkoniyatlarini rivojlantirish uchun eng yaxshi sharoitlarni yaratish asosida psixik taraqqiyotdan ehetlashishlarni tuzatish; ikkinchidan, shaxsiy va axloqiy taraqqiyotida yoqimsiz salbiy yo‘nalishlarning oldini olish. Psixika taraqqiyotini tuzatish (korreksiya qilish) atamasi dastlab defektologiyada kasal bolalarga nisbatan ishlatilgan b o l s a , amaliy yosh psixologiyaning rivojlanishi bilan tuzatish tushunchasi normal psixik taraqqiyot uchun h am qoMlanila boshladi. D.B.Elkonin tuzatishning yo‘nalganligi va diagnostikasi xarakteriga bog‘liq ravishda tuzatishning 2 usulini ajratishni taklif qiladi: taraqqiyotdan c h e t l a s h i s h belgilariga q a ra t i lg a n s im p to m a t ik tu za t ish va taraqqiyotdan chetlashish sabablari va manbaalariga qaratilgan tuzatish. Psixologik maslahat berish amaüyotidan normal taraqqiyot korreksiyasi va nonormal taraqqiyot korreksiyasi farqlanadi. Normal tara q q iy o td a tuzatish n in g m azm uniga k o ‘ra quyidagi turlari a j ra t i la d i : aqliy t a r a q q iy o t korreksiyasi, shaxs ta ra q q iy o t i korreksiyasi, salbiy holatlarning oldini olish korreksiyasi. Psixolog ishida korreksion vazifalarni yechish m aqsadida psixologik yordamni tashkil etishga bog‘liq ravishda uning 3 turini ko‘rsatish mumkin: M adaniy- oqartuv ishlari, maslahat-tavsiyalar berish, individual va guruhiy korreksiya. M a d a n iy - o q a r tu v ish la r i o t a - o n a la r , ta rb iy a c h i la r , o ‘qituvchilarga moMjallangan b o ‘ladi. Bunda bola taraqqiyoti asosiy qonuniyatlari, yosh psixologik xususiyatlari, har bir yoshning qiyinchiliklari, m uam m olari va ularni bartaraf etish b o ‘yicha u m um iy tavsiyalar beriladi. M aslah a t- tav s iy a lar berish ishi b o la b o sh id an k e c h i rg an qiyinchiliklar sabablarini aniqlash asosida olib boriladi. B u n d a psixolog ota- onalar, o ‘qituvchilar, tarbiyachilar ham da bolaning bajaradigan ishlarini tavsiyanomada beradi. Uchinchi, m ehnatni k o ‘p talab e tadigan psixologning tuzatish ishi ota- onalar, o ‘qituvchilar, tarbiyachilar va bolalar guruhi, yoki individual bir bola bilan hamkorlikda olib boriladi. Ishning a n a shu turi an ch a m eh n a t , vaqt, k o ‘p m e to d va m e to d ik a la rn i qoMIashni talab etsa ham ancha natijali hisoblanadi. C H E T E L P S IX O L O G IY A S ID A P S IX l K TA RAQQIYOTNI T U Z A T IS H Bolalar psixik taraqqiyotini tuzatish m uam m osi bo‘yicha c h e t el psixologiyasiga murojaat qilishimiz quyidagilar bilan bog‘liq: chet el psixologiyasida tuzatish ishlariningtexnikasi, o'tkazish tartiblari, metodlari juda yaxshi ishlangan b o ‘lib, amaliy psixologik vazifalariga moslashtirilgandir; so‘nggi vaqtlarda tuzatish metodlari va texnikalarini, ulam ing nazariy manbalari va asoslarini tahlil qilm asdan to ‘g ‘ridan t o ‘g ‘ ri notanqidiy o ‘zlashtirish kuchaymoqda.; chet el psixologiyasidagi bola psixik taraqqiyotini tuzatish muammosidagi barcha nuqtayi nazarlarni 2 guruhga ajratamiz: Psixodinamik nuqtayi n a z a rb o ‘yicha terapevtik kuch ong n i , uning tuzilishini rivojlantirishga qaratiladi. Xulqiy nuqtayi nazar bo‘yicha individuumningtashqi m uhitda aktivligini aniqlaydigan stimul-reaksiya b o g ‘lanishining ko‘rinishini o ‘zgartirishdan iborat. Psixodinamik nuqtayi nazar ichida yaxshi ishlangan va o b ro ‘ga ega bo‘lgan yo‘n a l i s h - bu psixoanalitik y o ‘nalishi ( Z . G ‘reyd) va g u m an is t ik psixologiya ( K . R o d je rs ) . X u lq iy nuqtayi n a z a r bixeviorizm nazariyalarida aks etgan. Psixodinamik nuntavi nazar. Bolalar psixoanalizi vujudga kelgan zahoti nazariy qarashlari bilan bir- biridan farq qiluvchi 2 m ak tab aso s lan d i : K leyn m ak ta b i va G ‘ r e y d m ak ta b i . D a v o l a s h m uvaffaqiyatini aniqlaydigan m a rk a z iy ja ra y o n - t r a n s i e r a mexanizmini tushunishda bu ikki maktab fikrlari o ‘rtasida tafovut mavjud edi. Psixoterapevt bolaning ota-onasi bilan birgalikda ishlaydi. Bunda tanishtirish, m aslah a t berish o ta- o n a la r guruhi bilan trening o ‘tkazish kabi ish turlari mavjud b o ‘ladi. Tuzatish jarayonida ota- ona bilan aloqa o ‘rnatishdan tashqari davolovchining bola bilan aloqa o ‘rnatishi ham muhim hisoblanadi. Psixodinamik y o ‘nalish 30-yillarda davolanishning 2 asosiy usulida birlashdi — o ‘yin bilan davolash va artterapiya (san’at bilan yoki rasmlar bilan davolash). Bolalar yoshi u ch u n tuzatish ishlarining yaxshi sinalgan usuli o‘yin bilan davolashga t o ‘xtalib o‘tamiz. 0 ‘yin bilan davolasnning 2 usuli farqlanadi. Davolovchining o ‘yindagi roli va funksiyasiga bog‘liq ravishda y o ‘nalgan va yo‘nalmagan o ‘yin bilan davolash farqlanadi. Yo‘nalgan o ‘yin bilan davolashda davolovchi bola bilan birga o'ynaydi. Y o ‘nalmagan o‘yin bilan davolashda, bola o ‘zi erkin o‘ynaydi va bu yerda 3 asosiy tuzatish vazifalari bajariladi: bola o ‘zini ko‘rsatishga imkoniyat kengayadi, hissiy barqarorlik va o ‘zini b o s h q a r i s h g a e r ish i lad i , b o l a - k a t t a l a r sistem asidagi munosabatlar korreksiya qilinadi. 0 ‘yin bilan davolashning 2 usuli farqlanadi: individual va guruhiy. V. Akslayn qaysi usuldan qanday vaqtda foydalanish mumkinligi haqida shunday deydi: Bolaning ijtimoiy moslashishi haqida gap k e tganda guruhiy davolash individual davolashga qaraganda foydaliroqdir. Hissiy qiyinchilik haqidagi muammolarni yechishda bolalar u ch u n individual davolash foydaliroqdir. 0 ‘yin bilan davolash quyidagi hollarda o ‘tkaziladi: ijtimoiy yetilm ay q o l ish l ik ( in fa n t i l iz m ) , kelisha olm aslik, o d am g a qo‘shilmaslik, tez moslashuvchanlik, har kimning aytganini qilish, xulq-atvorining buzilishi va zararli odatlar mavjud bolganda. Agar individual o ‘yin bilan, davolashni aqliy nosog‘lomlikning og'ir formalarida o ‘tkazib bo'lmasa, guruhiy o ‘yin bilan davolash uchun qarshi k o ‘rsatkichlar doirasi kengayadi. Bunday qarshi ko‘rsatkichlar quyidagilar: yaqqol ifodalangan bolalar qizg'anishi, jamiyatga qarshi xulq-atvor, tez jinsiy yetilish, haddan tashqari tajovuzkorlik, m u h im stress holati va boshqalar. Barcha yuqoridagi hollarda avval individual o ‘yin bilan davolab, keyin guruhiy o ‘yin bilan davolash o ‘tkaziladi. Bola psixik taraqqiyotini tuzatishda artterapiya ham qo'llaniladi. Artterapeya 30-yillarda G ‘reyd psixoanalizi nazariy asoslarida vujudga keldi. Artterapiya psixoterapiyaning maxsus usuli b o ‘lib, tasviriy san’atga va ijodiy faoliyatga asoslangandir. A rtterapiyaning asosiy maqsadi bolaning san’at orqali o ‘zini ko‘rsatishini va ó ' z in i bilishini taraqqiy ettirishdan iborat. Artterapiyaning asosiy prínsipi — b u bolaning barcha i jo d iy tasviriy faoliyati m ahsulotlarini, u l a rn in g m azm u n i , s i fa t ig a qaram asdan qabul qilish va q o ‘ilab- quvvatlashdan iborat. X ulqiy n u q ta y i n azar. X a t t i - h a r a k a t l a r n i d a v o l a s h d a kuzatishning maqsadi xatti- harakatning yangi usullariga o ‘rganish yoki subyektning o'rganib qolgan usullarini yo‘qotish sifatida ifoda etiladi. Xatti-harakatli trening 4 qism ni o ‘z ichiga oladi: o ‘rganiladigan namunalarni nam oyish qilish; o ‘rganiladigan harakatli reaksiya qoMlanmasi bilan mijozlarga og‘zaki, yozma belgilar yordam ida tushuntirish; yangi reaksiyalarni m ustahkam lash va egallash uchun z a r u r mashqlar; erishilgan natijalar haqida m a ’lu m o t beruvchi teskari a lo q a asosida nazorat qilish. D.Meyxanbaum o'zini boshqarishga yo‘nalgan bilish korreksion dasturini ishlab chiqdi. Bu dastur salgina o bzgartirilib t a ’s i rc h a n , juda h a ra k a tc h a n va tartibsiz o ‘q u v c h i l a rn in g x u lq - a tv o r in i tuzatishda foydalaniladi. By tuzatish dasturi quyidagi bosqichlardan iborat: model tuzish bosqichi ( davolovchi vazifani aytadi, o v o z chiqarib tahlil qilib, uni yechadi), ham korlikdagi vazifani bajarish bosqichi, vazifani ichida yopiq bajarish. Chet el psixologiyasida psixik taraqqiyotni tuzatish m uam m osiga xulosa qilib quyidagilarni aytish m um kin: korreksion am aliyotning nazariy asosi bu psixik taraqqiyotni tush u n ish d a tarixiylikni i n k o r etish hisoblanadi. Tashqi m uhitda, bo lan in g aktiv faoliyatini in k o r etish asosiy vazifadir. Lekin, shunga qaram asdan, chet el korreksion amaliyoti ilg‘or tarjibasini tanqidiy o ‘zlashtirish zarur. P S IX IK TARAQQIYOTNI T U Z A T IS H N I T A S H K IL E T IS H PR IN SIP L A R I Rus psixologiyasida tuzatish 3 asosiy prinsipda am alga oshiriladi: taraqqiyotning normativligi prinsipi, yuqoridan pastga tuzatish prinsipi, psixik taraqqiyotning sistemaliligi prinsipi. Bu prinsiplarni to l iq ro q k o ‘rib chiqamiz. Taraqqiyotning normativligi prinsipi psixik taraqqiyot asosiy qonuniyatlarini hisobga olishni, bola shaxsi, rivojlanishi uchun taraqqiyot bosqichlari ketma-ketligini talab qiladi. Bu prinsip taraqqiyotning yosh norm alari mavjudligini talab qiladi. Tuzatish ishlarini olib borishda ideal normativ taraqqiyoti namunasiga k o n k re t in d iv id u a l t a r a q q iy o t q iy o s la n a d i . Bu qiyoslash taraqqiyotdagi chetlashish va har xil buzilishlarni tuzatishlar bilan b o g ‘liq q iy in c h i l ik l a r va m u a m m o i a rn i , o t a - o n a l a r va tarbiyachilarning bola yoshining psixologik xususiyatlarini hisobga olmagan holda yuqori taiabchanlik bilan bog‘liq muammoiarni ajratishga yordam beradi. Bunday yuqori talabchanlikning sababi, ayniqsa birinchi bolani tarbiyalayotgan ota- onalarning psixologik- pedagogik bilimsizligi hisoblanadi. Bunday holda tuzatishning asosiy vazifasi ota- onalarni bola psixik taraqqiyoti qonuniyatlari bilan tan ish t i r ish , b o ia la r va o ta - o n a la r o ‘rtasidagi m u nosabatni yaxshilashga qaratilgan b o ‘ladi. Bog‘c h a y o s h id a g i b o la la rg a n i sb a ta n b u n d a y yuqori talabchanlikka misol sifatida ota- onalarning diqqatini bir joyga to 'p lay olmaslik, qaysarlik, aytgan ishni bajarmaslik kabi boialar ustidan qilgan shikoyatlarini kcltirish mumkin. Bu yoshda o ‘z faoliyatlarini ix t iy o r iy va m aqsadga y o ‘n a l t ir ib tashkil eta olmaydigan va o ta- onalarning kun tartibiga rioya qilish haqidagi q a t ’iy talablarini buzuvchi boialar (hech narsani bir aytganda b a ja rm a y d i , o ‘y n a b h e c h narsani e s h i tm a y d i , eslatm asa o 'y in ch o q larin i yig‘ ishtirib q o ‘ymaydi, idishlarni yuvmaydi, ovqatlanayotganda erkalanadi va boshqalar),( 4 —5 yoshli boialar uchun), o ta - o n a la r to m o n id an yoshiga t o ‘g ‘ri kelmaydi, deb baholanadi. Taraqqiyotning normativligi prinsipi bilan yuqoridan pastga tuzatish prinsipi uzviy bo g ‘langan. Bu prinsipda bola psixik taraqqiyoti uchun t a ’limning yetakchi roli t a ’kidlanadi. P a s td a n yuqoriga tuzatish tarafdorlari tuzatish ishlarining asosiy m a z m u n i sifatida boladagi mavjud psixologik qobiliyatlarni mashq qildirishni ko‘rsatadilar. Bu y e rd a t a ’lim taraq q iy o td an keyin keladi. L.S. Vigotskiyning yuqoridan pastga tuzatish prinsipi tu za t ish ishlarining asosiy m azm uni s i fa t id a b o la faoliyati va s h a x s rivojlanishida taraqqiyotning yaqin zonaiarini yaratishni ko‘rsatadi. Yuqoridan pastga tuzatish jam iyat talablariga muvofiq ravishda bola yaqin kelajakda erishishi lo z im b o ' lg a n narsalarni fao l rivojlantirishni maqsad qilib q o ‘yadi. Psixik taraqqiyotning sistemaliligi prinsipi ontogenezda psixik taraqqiyotning murakkab sistemali xarakterini hisobga olish zarurligi bilan bog‘!iq. Tuzatishda taraqqiyotning sistemaliligi prinsipini amalga oshirish bola psixik taraqqiyotida chetlashishlar sabablari va manbalarini yo‘qotishni t a ’minlaydi. Yüklə 7,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|