Проф. Ф. Г. Аьамалыйев р я й ч и л я р



Yüklə 14,29 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə13/18
tarix03.02.2017
ölçüsü14,29 Mb.
#7572
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   18

Шякил 101. Йумурта  камерасынын 
узунуна  кясийи(Корсъщелт, 1923  эюря): 
1-  гидаландыран  щцъейряляр, 2- оосит  плаз-
масына дахил олан гидалы бирляшмяляр, 3- оо-
сит  нцвяси, 4- фолликулйар  епителинин  щц-
ъейряляри, 5- туниъа проприа 
 
Рцщейм  зонасынын  бюйцмя 
зонасына  кечдийи  йердя  щцъейрялярин 
юлчцляри  бюйцйцр.  Хроматинля  долу 
олан нцвялярин рянэи ачылыр вя онлар типик рцшейм говугъуьу 
формасыны алырлар. Яксиня, гидаландырыъы щцъейрялярин нцвяляри 
дахилиндя олан хроматин даняляри щесабына тцндляшир. Ооситин 
плазмасына  ситоплазматик  кюрпцъцкляр  васитясиля  гидалан-
дырыъы  щцъейрялярин  плазмасы  ахыр  вя  бурада  даняли  тюря-
мялярин топлусу айдын эюрцнцр (шякил 100, 6). 
Ооситин  диаметри  бюйцйяряк,  йумурта  борусунун 
диаметриня чатыр вя онлар сыра иля дцзцлцрляр. Бу заман епители 
щцъейряляри оосити ящатя едир вя фолликул формалашыр (шякил 100, 

 
169
7).  Йумурталарын  сонракы  инкишафы  просесиндя  фолликулйар 
епителинин нцвяляри дя хроматинля зянэинляшир (шякил 102).
  
Бу  нцвялярин  дахилиндя 1-2 нцвяъийи  фяргляндирмяк 
мцмкцндцр.  Нцвяляр  вязили  щцъейрялярин  нцвяляриня  чох  ох-
шайыр.  Бу,  фолликулйар  епители  щцъейряляринин  функсийасы  иля 
баьлыдыр – бир мцддят кечдикдян сонра онларын ифразатындан 
йумурта  хориону  ямяля  эялир.  Хорион  назик,  рянэлянян  пяр-
дядир  ки,  ону  асанлыгла  борунун  сонунъу  йумурта  каме-
раларында  эюрмяк  олур.  Хцсусян  дя  фиксасийа  заманы  йу-
мурта бир гядяр йыьылмышса, хорион айдын шякилдя сечилир. 
 
 
 
 
Шякил 102. Йумурта  бору-
сунун  йетишмиш  щиссясинин 
узунуна  кясийи  (Корсъщелт, 
1923  эюря): 
А-  орта  шюбя;  Б- 
сонунъу  камера (1- гидалан-
дырыъы  камера, 2- йумурта  фол-
ликулу, 3- гидаландырыъы  щцъей-
ряляр, 4- фолликулйар  епители, 5- 
йумурта щцъейрясинин нцвяси, 6- 
йумурта  борусунун  финъанвари 
енляшмиш  чыхарыъы  ахары, 7- чыха-
рыъы ахар, 8- сарылыг ъисми) 
 
 
 
Hymenoptera: Apis 
mellifera L.    Анатомик 
хцсусиййятляринин  тядгиги 
цчцн ишчи арыларын йарылмасы 
мяслящятдир.  Бунун  цчцн 
дири  фярдляр  эютцрцлцр,  чцнки  спирт  вя  формалиндя  сахланылан 
арыларын  дахили  органлары  кювряк  олур,  онлар  анатомик 
тядгигатлара йарамыр. Йарма просесиндян яввял тяляб олунан 
 
170
лявазимат  вя  наркозедиъи  маддя  (хлороформ,  ефир)  вя 
йарманын апарылаъаьы майе щазырланыр. Тяляб олунан лявази-
матлар бунлардыр:  мум ляйяни,  эюз гайчысы, йарма ийняляри 
(ентомоложи  ийня  дя  олар),  кичик  пинсет,  скалпел,  ентомоложи 
санъаг вя майе.  
Майе кими 30
0
-ли вя йа 50
0
-ли спиртдян истифадя олунур 
–  су  хитин  тцкъцкляри  ислатмыр. 30
0
  –ли  спирти  ялдя  етмяк  цчцн 
100 см
3
 96
0
 спиртин цзяриня 224 см
3
 су, 50
0
-ли спирт мящлулуну 
ял-дя етмяк цчцн ися 100 см
3   
96
0
 спиртин цзяриня 95,9 см
3
 су 
ялавя олунур. 
Ъанлы  ишчи  арылары  хлороформ  вя  йа  ефир  бухарларынын 
олдуьу габда («морилка») йатырылыр вя щярякятсиз фярдляри 1-2 
дягигядян  сонра  артыг  йармаг  мцмкцн  олур.  Бунун  цчцн 
арылар габдан тямиз аь каьызын цзяриня кечирилир. Ары сол ялин 
ики  бармаьы  арасында  тутулараг,  гайчы  иля  ганадлары  вя 
айаглары  кясилир.  Сонрадан  латун  вя  йа  мис  мяфтил (15 см 
узунлугда вя 0,5 см галынлыгда) эютцрцлцр вя онун бир уъу 2 
см  узунлугда  дцзбуъаг  алтында  яйилир.  Яйилмиш  уъу  газ  вя 
йа спирт лампасы цзяриндя гыздырылыр, мум олан ляйяня салыныр. 
Мумун  дахилиндя  яримиш  йуваъыьа  пинсет  васитясиля  ары 
бядянинин йарысына гядяр дахил едилир (шякил 5). 
Мум сойудугдан сонра ары орада бяркимиш субстрат 
дахилиндя  галыр  вя  бу  заман  онун  бядяни  юртцляня  гядяр 
ляйяня 30
0
-ли  вя  йа 50
0
-ли  спирт  тюкцлцр.  Щямин  ляйян  йар-
манын  апарылаъаьы  лупанын  яшйа  шцшяси  цзяриня  гойулур  вя 
фокус мясафяси мцяййянляшдикдян сонра гайчы иля гарынъыьын 
5  вя 6-ъы  тергитляри  арасындан  (саь  тяряфдя)  юня  доьру  кясик 
едилир. Кясик гарынъыьын биринъи тергитинин ясасына гядяр уза-
ныр,  сонрадан  ляйяни  саат  ягряби  истигамятиндя  чевирмякля, 
солдан саьа доьру кюндялян кясик едилир. Йенидян ляйян саат 
ягряби  истигамятиндя  чеврилир  вя  бу  заман  арынын  вязиййяти 
180
0
  дяйишир  ки,  гарынъыьын  тергитляринин  кясилмяси  давам 
едилир, йяни юн тергитдян архайа доьру кясик щяйата кечирилир. 
Сонунъу  тергитя  чатдыгдан  сонра  йенидян – солдан  саьа 
доьру  кюндялян  кясик  едилир.  Арыны  илкин  вязиййятя  эятир-

 
171
дикдян  сонра  (йяни  чевирмякля)  пинсет  вя  йарма  ийнясинин 
кюмяйи  иля  тергитляр  чыхарылыр.  Бунун  цчцн  арха  тергитдян 
башлайараг,  нювбя  иля  тергитляр  галдырылыр.  Буну  олдугъа 
ещтийатла  апармаг  лазымдыр,  чцнки  тергитляр  баьырсагла 
чохсайлы  трахейаларын  васитясиля  бирляшмиш  олур.  Бунун  цчцн 
онлары гайчы иля кясиб, пинсетля чякмяк вя чыхармаг лазымдыр. 
Йахшы  оларды  ки,  бцтцн  тергитляр  (бел  нащиййяси)  бир-бири  иля 
бирляшмиш, бир там шяклиндя чыхарылсын. Онда цряк борусу да 
онун цзяриндя там щалда чыхарылмыш олар. 
Гарынъыьын  тергитляри  айрылдыгдан  сонра  яшйа  шцшяси 
цзяриндя бир дамла майейя гойулур. Йахшы оларды ки, бунун 
цчцн  мяркязиндя  чюкяклийи  олан  яшйа  шцшясиндян  истифадя 
едилсин (шякил 103). 
          
 
 
Шякил 103. Яшйа  шцшяси 
цзяриндя  бир  дамла  майе 
дахилиндя  йарылмыш  фярдин 
эюрцнцшц
 
 
 
 Бундан  сонра 
ися  лупа  вя  йа  бино-
кулйар алтында 5 каме-
ралы  бел  дамары  (цряк), 
бел  диафрагмасына  ба-
хылыр. Бел диафрагмасы, кянарлары иля тергитляря бирляшмиш олур. 
Диафрагманын  диварында  ганадвари  язяляляр  эюрцнцр. 
Бундан башга, цряк йахынлыьында йерляшян бир гядяр сарымтыл-
крем  рянэдя  олан  перикардиал  щцъейряляр,  щямчинин  бел 
дамары  иля  тергитлярин  арасында  йерляшян  пий  щцъейряляри  гру-
пуну да айрыд етмяк олур (шякил 104). 
Баьырсаьын йерляшмясини визуал шякилдя мцайиня едилир. 
Тябии  щалда  вязиййяти  гиймятляндирилдикдян  сонра  пинсет  вя 
йарма  ийняляри  васитясиля  о,  бир  гядяр  сола  кянарлашдырылыр  
 
172
(шякил 104) вя  ийнялярля  бяркидилир,  гурулушу  юйрянилир,  шякли 
чякилир. Бу заман ясас диггят зоба («бал зобу»), гида бору-
сунун  бир  щиссясиня  (юн  шюбя)  йетирилир  ки,  бунлар  гарынъыгда 
йерляшир.  Зобун  диварындан  клапанын  башъыьы  эюрцнцр  ки, 
онун гол щиссяси орта баьырсаьа салланыр. Тябии щалда, баьыр-
саьын  ясас  шюбяси  щесаб  олунан  орта  баьырсаг – спирал-
шякиллидир  вя  онун  диварлары  бцкцшлцдцр.  Орта  баьырсагдан 
сонра  арха  баьырсаг  эялир.  Арха  баьырсаг  назик  баьырсагла 
башланыр вя дцз баьырсагла битир. Дцз баьырсаьын диварында 6 
ядяд йастыгъа – ректал вязиляри эюрмяк олар. Назик баьырсаьын 
юн  щиссясиня  чохлу  сайда (100-дян  артыг)  назик,  узун  вя 
гыврылан боруъуглар – малпиэи борулары ачылыр (шякил 104). 
Гида  борусу  дюш  шюбясиндя  йерляшир  вя  ону  тядгиг 
етмяк  цчцн  скалпел  васитясиля  дюшцн  тергал  щиссясини  кясмяк 
лазымдыр.  Кясдикдян  сонра  ещтийатла,  тядриъян  дюш  язяляси 
орадан  тямизлянир  вя  назик  бору  шяклиндя  гида  борусу 
эюрцнцр. 
О,  юндян  баш  шюбясиня  гядяр,  архадан  ися  зобла 
бирликдя  гарынъыьа  кечир.  Дюш  язялясинин  арасында  алтдодаг 
вязиляринин  ъцт  шахяляри  йерляшир.  Башын  хитин  диварыны  скалпел 
вя  йарма  ийняси  васитясиля  ачыб,  щипофарингеал  вя  архабаш 
вязиляри тядгиг олунур (шякил 104).  
Щипофарингеал 
вязиляр 
дцзялдилиб, 
башдан 
щипофарингеал  лювщя  иля  бирликдя  чыхарылыр  вя  ичярисиндя  бир 
дамла майе олан яшйа шцшясинин цзяриня гойулур. Яшйа шцшяси 
цзяриндя олан бу орган лупа, бинокулйар вя йа микроскопун 
кичик  обйективи  алтында  тядгиг  олунур.  Ондан  (архабаш, 
алтдодаг  вязисинин  дюш  шахяляри)  мцвяггяти  препаратлар  да 
щазырламаг  мцмкцндцр.  Баьырсаг  чыхарылдыгдан  сонра 
гарынъыг, дюш вя башда йерляшян щава кисяляри тядгиг олунур. 
Бу  заман  онлардан  айрылан  чохлу  сайда  трахейалары  да 
эюрмяк  вя  юйрянмяк  мцмкцндцр.  Беля  ки,  трахейа 
сцтунундун бир щиссяни айырыб, цзяриндя бир дамла майе олан 
яшйа  шцшясиня  гойуб  юртцъц  шцшя  иля  гапамаг  лазымдыр.  Бу 
препарата микроскопун кичик вя бюйцк бюйцдцъцляри алтында 

 
173
бахмаг тяляб олунур. Шякилин чякилмяси заманы трахейаларын 
шахяляри  иля  бирликдя  хариъи  епители  гаты  вя  диварында  эюрцнян 
хитин спирал гейд олунмалыдыр. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 104. Йарылмыш  ары  (баьырсаг  кянара  чякилмишдир): 
пщ  –гида 
борусу;   мз-зоб; кл-клапан; ск –орта баьырсаг; пк –дцз баьырсаг; рж – 
ректал вязиляр; мс - малпиэи борулары; за – бейинин эюрмя пайлары; пг – са-
дя  эюзъцкляр;    гпж-  щипофаринэеал  вязиляр;  згж-  архабаш  вязиляри;  грж
дюш вязиляри 
Гарынъыьын  уъунда  ийня  апаратын  хитин  щиссяляри  йер-
ляшир.  Юня  доьру  ондан  сапшякилли  зящяр  вязиси  айрылыр  ки, 
 
174
бурада  санъан  ийнянин  ясасында  резервуар  эюрцнцр.  Пинсет 
васитясиля  санъыъы  апаратын  щамысы  чыхарылараг,  микроскопик 
препарат  щазырланыр,  лупа,  бинокулйар  вя  йа  микроскоп 
алтында  бахылыр  вя  шякли  чякилир  (бах:  шякил 51). Ишчи  арылар 
чохалма  габилиййятиня  малик  дейилляр,  чцнки  онларын  ъинси 
систем редуксийайа уьрамыш щалдадыр. Надир щалда ишчи арыда 
4-5  ядяд  йумурта  борусу  инкишаф  едя  билир  ки,  бу  заман 
гойулмуш йумурталар майаланмамыш олдуьундан онлардан 
йалныз  ишчи  арылар  чыхыр  (арыларда    щямишя  майаланмамыш  йу-
мурталардан  ишчи  арылар  формалашыр).  Ишчи  арыларын  ися  тохум-
гябуледиъиляри олмур. 
 
 
Шякил 105. Ана  арынын 
ъинси  системинин  гурулушу: 
1-  йумурталыг, 2- ъцт  йу-
мурта  борусу, 3- тохум-
гябуледиъи, 4- тохумгябуле-
диъинин  ялавя  ъинси  вязиси, 5- 
балалыг, 6- бюйцк зящяр вязи-
синин  резервуары, 7- кичик  зя-
щяр вязиси, 8- санъан ийня 
 
 
Ана 
арынын 
йумурталыьы 150 ядяд 
йумурта 
борусундан 
ямяля  эялмишдир  (шякил 
105).  Щяр  йумурта  бо-
русунун  ичярисиндя  бир 
ядяд йумурта щцъейряси 
инкишаф едир. Демяли, бир ана ары 300 йумурта гойа билир. Ъцт 
йумурта  борулары  йумурталыьы  балалыгла  бирляшдирир  (шякил 
105). Балалыьын юн назик щиссяси канал васитясиля шаршякилли то-
хумгябуледиъи  иля  ялагялянир.  Щямин  каналдан  артыг  майа-
ланмыш йумурталар кечир. Ъинси системин тядгиги  цзяр бюъяк 
цчцн эюстярилмиш гайдада щяйата кечирилир. 

 
175
 
 
 Щ И С С Я  II   
 
        II. 1. Щяшяратын систематикасы 
 
Мювзу 1. Щяшяратын мцяййянляшмяси вя тядгиги 
 
Щяшярат  синфинин  мцхтялиф  таксономик  групуна  аид 
олан нцмайяндялярини диэяр буьумайаглылардан фяргляндирян 
хцсусиййятляр - бядянин  баш,  дюш,  гарынъыг  шюбяляриня 
айрылмасы, дюшдя 3 ъцт айаглар вя 2 ъцт ганадларын олмасыдыр. 
Онларын  бядяни  хитинляшмиш  кутикулйар  юртцкля  юртцлмцшдцр 
ки,  бу,  щалгалара  (буьумлара)  айрылыр.  Дюш 3 буьум  (юн-, 
орта- вя архадюш), гарынъыг ися адятян 10-буьумлу олур. Дюш 
буьумларынын  бел  щиссяси  юн-,  орта-  вя  архабел  адлыныр. 
Гарынъыьын  сон  буьумунун  бел  щиссяси  анал  лювщя,  гарын 
щиссяси ися эенитал лювщя адланыр.  
Щяшяратын 
башы 
(шякил 10) 
буьумсуз 
баш 
капсуласындан ибарятдир ки, онун йан тяряфляриндя ири фасеталы 
эюзляр  йерляшир.  Баш  капсуласынын  юн  тяряфиндя  алын  (ондан 
ашаьыда  цзлцк),  йухарыда – ямэяк,  архада-  янся,  йанларда 
(эюзлярин  архасында) - хятбашы («эиъэащ»)  вя  йанаглар 
(эюзлярдян  ашаьыда)  йерляшир.  Фасеталы  эюзлярдян  башга, 
щяшяратда ямэяк цзяриндя чох кичик, шяффаф (чох вахт 3 ядяд) 
садя эюзъцкляр олур. 
Башын юн сятщиня быьъыглар бирляшир ки, онларын мцхтялиф 
формалары мялумдур: сапшякилли (назик, бцтцн бойу ейни га-
лынлыгда), гылшякилли (назик, уъуна доьру эет-эедя назикляшян), 
тясбещшякилли  (силиндрик  вя  йа  дяйирми  буьумларын  арасы 
кяскин шякилдя даралан), гылынъвари (йасты вя ясасы енли олан), 
топузвари  (уъу  енлиляшмиш),  мишарвари  (гейри-бярабяр,  йасты  
цчбуъагбуьумлу),  дарагвари    (буьумларынын  уъунда  узун, 
ятли чыхынтылары олан), ляляквари (назик сапшякилли чыхынтылары ол-
ан  буьумлу),  лювщяшякилли  (уъунда  бир  нечя  лювщяляри  олан), 
дирсякли (буъаг алтында яйилмиш, ясас буьуму узун олан) вя 
гейри-мцяййян  формалылар.  Быьъыгларда  буьумларын  сайы 2-3 
 
176
ядяддян  бир  нечя  онлуьа  гядяр  (щятта 50-дян  йухары)  ола 
билир. Узунлуьу да бядян юлчцсцндян бир нечя дяфя узун ола 
биляр (шякил 106). 
 
Шякил 106. Щяшярат  быьъыгларынын  типляри  (Богданов-Каткова  вя 
Иммся эюря): 
1 – гылъыгвари, 2 – сапвари, 3 – тясбещвари, 4 – мишарвари, 5 
– дарагвари, 6 – санъагвари, 7 – быьъыглы, 8 – ийвари, 9 – санъагвари-люв-
щяли, 10 – дарагвари-дирсякли, 11 – дцзэцн олмайан, 12 – ляляквари, 13 –
гылъыгдашыйан
 
 
Аьыз органлары баша алт тяряфдян бирляшир. Юндян башы 
тядгиг  етдикдя  цст  додаг  эюрцнцр.  О,  тяк  лювщя  шяклиндя 
олуб,  щярякятли  шякилдя  цзлцйя  бирляшир.  Цст  додаьын 
йанларында  эцълц  инкишаф  етмиш  цст  чяняляр  йерляшир.  Баша  алт 
тяряфдян бахдыгда ися айдын шякилдя алт додаьы эюрмяк олур. 
Бу, меридиан хяттдя йерляшян (ортада) вя уъунда гыса додаг 
чыхынтылары  олан  тяк  лювщядир.  Бу  лювщянин  кянарларында  алт 
чяняляр  йерляшир.  Алт  чянялярин  щяр  биринин  хариъи  сятщиндя 
узун,  буьумлу  чяня  чыхынтысы  вардыр.  Адятян  бу  гурулуш 
хцсусиййяти  эямириъи  аьыз  апаратына  хасдыр.  Майе  гида  иля 
гидаланан  щяшярат  нювляриндя  аьыз  апараты  шяклини  дяйишиб, 
санъыъы  вя  йа  соруъу  хортумлу  олур.  Бязян  цст  чяняляр 

 
177
хортума дахил олмайыб, нормал фяалиййят эюстярир ки, бу ъцр 
аьыз  апараты  эямириъи-йалайыъы  вя  йа  эямириъи-соруъу  адланыр. 
Бязи щяшярат нювляриндя аьыз щиссяляри инкишафдан галыр (шякил 
107). 
 
Шякил 107. Щяшяратда  аьыз  апаратынын  типляри  (Богданов-Катков, 
Гертвиг, Вебер, Мур, Шванвичя эюря): 
А – Эямириъи аьыз апараты – I – 
цст чяняляр,  II – цст додаг, III – алт чяня, IV- алт додаг:  1 – максилланын 
ясас буьуму вя йа кардо, 2 – сцтунъун вя йа стипес, 3 – чяня чыхынтысы вя 
йа  палплары, 4 – дахили  дилим  вя  йа  пяр, 5 – хариъи  дилим  вя  йа  пяр, 6 –  
чяняалты  архасы, 7 – чяняалты, 8 – чяняалты  юнц  (лигула), 9 – алт  додаг 
чыхынтысы вя йа пяри, 10 – дилъик, 11 – ялавя дилъик;
 
Б -  Ичиъи вя йа эямириъи -йалайыъы аьыз апараты: 1 – цстдодаг, 2 – цстчяня, 
3 – алт додаьын дахили пяри иля бирляшмиш дилъик, 4 – алт додаг чыхынтысы, 5 – 
алтдодаьын хариъи пяри, 6 – алтчяня чыхынтысы, 7 – чяняалты, 8 – алтчяня, 9 – 
сцтунъуг, 10 – ясас буьум, 11 – чяняалты архасы; 
Ъ – Йалайыъы  аьыз  апараты: 1 – алтчяня  чыхынтысы, 2 – цстдодаг, 3 – 
щипофаринкс, 4 – сцзцъц апаратын каналлары, 5 – аьыз дялийи, 6 – алтдодаьын 
пярляри, 7 – алтдодаг; 
Ч – Соруъу аьыз апараты: 1 – быьъыьын ясасы, 2 – цст додаг, 3 – алтдодаг 
чыыхынтысы, 4 – алтдодаг, 5 – щяр  ики  максиллаларын  ямяля  эятирдийи 
хортумъуг, 6 – фасетлы эюзляр; 
Д – Санъыъы  аьыз  апараты:  I – аьъаганад  хортумунун  ачылмыш  вязиййяти,  
II – аьыз щиссяляринин гансорма просесиндя вязиййяти: 1 – цст додаг, 2 – 
мандибула, 3 – алтчяня, 4 – щипофаринкс, 5 – алтдодаг, 6 – алтчянянин щисс 
органы, 7 – быьъыглар 
 
 
 
178
Щяр  бир  дюш  буьуму  бир  ъцт  айагла  тяъщиз  олун-
мушдур (шякил 108). 
Шякил 108. Щяшяратын  ятрафлары  (Натали, 1963  эюря):
 
А – эязиъи,  Б – 
туллан-дырыъы,  Ъ – цзцъц,  Ч – газыъы,  Д – йапышдырыъы,  Е – тутуъу,  Я – 
топлайыъы,  Ф – илишдириъи: 1 – чанаг, 2 – бурма, 3 – буд, 4 – балдыр, 5 – 
пянъя 
 
 Айаьын  ясас  буьуму  олан  чанаг,  щямин  сегментин 
ашаьы  (вентрал)  тяряфиндя  олан  чанаг  ойуьунда  йерляшир. 
Ондан  сонра  бурма,  узун  вя  чох  вахт  йастылашмыш  щалда 
олан буд, юзцня эюря узунлуьа малик олан балдыр  вя бир нечя 
буьумдан  ибарят  олан,  ъайнагларла  сонланан  пянъя  эялир. 
Щяшяратын  бир  чох  нювцндя  ъайнагларын  алтында  сормаълар 
олур. Балдырда ися чох вахт гыллар вя мащмызлара раст эялинир. 
Айаьын  гурулушу  вя  функсийасындан  асылы  олараг,  мцхтялиф 
типляри вардыр: эязиъи, гачыъы, цзцъц, газыъы, тутуъу вя с. Дюшцн 
арха кянарында бир о гядяр дя бюйцк олмайан цчбуъагшякилли 
чыхынты – галханъыг йерляшир. 
Бир чох щяшярат нювцндя дюшцн бел щиссясиндя ики ъцт 
ганадлар  вардыр:  юн  ганадлар  ортадюш,  арха  ися  архадюшя 
бирляшир.  Бязи  щяшяратларда  юн  ганадлар  дяривари,  бязян  ися 
олдугъа  мющкям  склеротизя  олунмушдур.  Онлар  мцщафизя 
функсийасыны йериня йетирир вя сакит щалда, арха ъцт ганадлары 
юртцр, ганадцстц вя йа елитралар адланыр. 

 
179
Щяшяратларын  бязи  групларында  ганадлар  олмур  вя  йа 
йалныз  бир  ъцтц  инкишаф  етмиш  олур  (чох  вахт  юн  ъцт,  арха 
ганадлар надир щалларда). Ганадда ясас вя зирвяси, щямчинин 
юн,  хариъи  вя  арха  кянарлары  фяргляндирилир.  Щяшяратын  бязи 
нювлярини  вя  групуну  тяйин  едян  заман  ганадын  дамар-
ланма  хцсусиййятляри  бюйцк  ящямиййят  кясб  едир.  Беля  ки, 
ганад  цзяриндя  олан  нахышлар  мющкям  дамарлар  васитясиля 
ямяля эялир вя ганад пярдясиня дайаг олур (шякил 109). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 109.  Орта тергитин схеми вя ганадын дамарланмасы (Вебер, 
1976  эюря):
 1- юн  вя  арха  фрагмалар, 2- юн  галхан, 3- галхан, 4- 
галханъыг, 5- архабел (вя йа арха тергит), 6- парапсидал тикиш, 7- У-шякилли 
тикиш, 8- аксилйар лювщяляр, 9- йугал сащя 
 
Истигамятиня  эюря  ганадлар,  узунуна  вя  кюндялян 
олур.  Ганадын  кянары  иля  костал  (Ъ)  дамар  кечир,  бязян  о, 
ганадын  бцтцн  кянарыны  ящатя  едя  билир.  Диэяр  дамар, 
ганадын ясасындан шахялянир вя костал дамара параллел кечир. 
Ону субкостал (Съ) адландырырлар. Бу дамар бир нечя шахяляря 
айрыла билир (мясялян, Съ
1
 вя с.). Ганадын ясасындан шахялянян 
башга  ики  дамар  да  вардыр  ки,  бунлар  чох  мцщцмдцр.  Бу 
дамарлардан бири радиал (Р) дамардыр ки, чохлу шахяляр ямяля 
эятиря билир (Р
1
 – Р
3
 вя с.).  Икинъи шахя медиал дамардыр ки, о 
да шахялянир (М
1

4
 вя с.). Ганадын арха кянарыны мющкям-
ляндирян  вя  ясасындан  айрылан  башга  бир  дамар  кубитал 
 
180
шахялярдир  (Ъ
1

4
  вя  с.).  Ганад  йелпийини  бир  нечя  шахя-
лянмяйян дамарлар битирир ки, бунлара анал дамарлар дейилир 

1

5
  вя  с.).  Сакит  щалда  ганадларыны  гатлайан  щяшярат 
нювляриндя  йугал  дамар  да  олур  ки,  о,  шахялянмир  (Ju). 
Дамарлар  арасындакы  мясамяляр  сащя  адланыр  вя  юндя 
йерляшян  дамарын  адыны  дашыйыр.  Кюндялян  дамарларын 
арасында  галан  сащяляр  ойуглар  адланыр:  радиал  секторда – 
радиал,  медиал  секторда – медиал  вя  с.  Ганадын  ясасында 
базал ойуглар, радиал вя медиал секторларын арасында – бир вя 
йа  бир  нечя  дискоидал  (Д)  ойуглар  фяргляндирилир.  Яэяр  кюн-
дялян дамарлар вя онларын ойугларынын сайы чохдурса, бу ъцр 
дамарланма тор, яэяр бир нечя кюндялян дамары вя ири ойуг-
лары олан дамарланма типи ися  ойуглу адландырылыр (шякил 110 
бах: ялавяляр). 
Щяшярат ганадынын юн кянарында бюйцк олмайан тутгун 
щисся – ганад  эюзъцйц  ола  билир.  Ганадын  цзяри  тцкъцкляр, 
пулъуглар  вя  йа  диэяр  кутикулйар  тюрямялярля  юртцлцр. 
Гарынъыг чыхынтылары адятян уъ щиссядя йерляшир. Бунлар ясасян 
узун вя назик гуйруг саплары вя йа даща гыса ъцт серкилярдир 
(шякил 111, А).  Диши  фярдлярдя  мющкям,  ийнявари  (гылынъвари) 
вя йа йумшаг, дахиля чякиля билян йумуртагойан олур (шякил 
111,  Ъ  бах:  ялавяляр).  Бязян  санъыъы  ийня  олур.  Аз  сайда 
щяшярат  нювцндя  га-рынъыг  буьумларынын  алт  тяряфиндя 
чыхынтылар  инкишаф  едир:  ъцт  чыхынты  вя  йа  тулланма  чянэяли 
(шякил 112). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 112. Гуйругайаглынын (Collembola: Isotome)тулланма чянэяли   

 
181
 
Мювзу 2. Щяшяратын топланмасы, сахланмасы вя
 
   
 
тяйината щазырлыьы 
 
Тябии шяраитдя ентомоложи материалын топланмасы цчцн 
тяляб  олунан  ясас  лявазимат – ентомоложи  тор(домъа),  щава 
тору,  щяшяраты  юлдцрмяк  цчцн  аьзы  кип  баьланан  шцшя  габ 
(морилка), екскаустер, пробиркалар, пинсет, бычаг, ичиндя фик-
сяедиъи  майе  олан  шцшя  габ,  материалы  мцвяггяти  сахламаг 
цчцн  назик  памбыг  «дюшякчяляр»,  ентомоложи  ийняляр  вя  с.-
дир. 
Ентомоложи  тор – мцхтялиф  парчадан  щазырланмыш 
кисянин  бирляшдийи  мяфтил  чянбяр(диаметри 30-40 см)  вя  она 
бирляшмиш тутаъагдан (гулп) ибарятдир (шякил 113). 
А                                                  Б
 
 
 
 
 
 
 
 
Ъ  
 
Шякил 113. Ентомоложи торларын нювляри:
А- 
Б-  гуруда  йашайан  щяшяратлары  топламаг 
цчцн, Ъ- су тору 
 
Ентомоложи 
тордан 
учан, 
тулланан,  от,  кол,  аьаъ,  торпаг 
цзяриндя  отуран,  суда  йашайан 
щяшяраты  топламаг  цчцн  истифадя  олунур.  Щава  торуну  ади 
ентомоложи тордан фяргляндирян яламят, онун йцнэцл олмасы 
цчцн кисянин капрон вя йа дяйирман газындан (надир щалда 
ъунадан)  олмасыдыр.  Адятян  щава  тору  иля  кяпяняк,  ийняъя, 
бир  чох  милчяк  нювц,  пярдяганадлылар,  дцзганадлылар  топла-
 
182
ныр.  Лакин  ентомоложи  тор  (бязян  ентомоложи  чятир)  эцъ 
тятбиг етмякля тяляб олунан йыьым заманы, йяни аьаъларын бу-
даглары,  колларын  силкялянмяси  вя  с.  истифадя  едилир  (шякил 114, 
А, Б). 
Yüklə 14,29 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   18




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin