Проф. Ф. Г. Аьамалыйев р я й ч и л я р



Yüklə 14,29 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə10/18
tarix03.02.2017
ölçüsü14,29 Mb.
#7572
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   18

 
 
Шякил 70. Dytiscus 
marginalis 
бюъяйинин 
гарынъыг  шюбясинин  бел 
юртцйцнцн 
дахилдян 
эюрцнцшц: 
1- цряк, 2- цряйи 
ящатя  едян  пий  ъисминин 
дилимляри, 3- ганадвари 
язяляляр, 4-гарынъыьын 
узунуна  йерляшмиш  бел 
язяляляри 
 
 
Гарынъыьын  бел 
щиссяси айрылдыгдан со-
нра  бюъяйин  арха  уъу, 

 
127
чяпиня,  ики  ийня  васитясиля  йанлардан  бяркидилир  вя  йарма 
давам  едир.  Бунун  цчцн  дюш  нащиййясиндя,  йанлардан  юня 
доьру – мцряккяб  эюзлярин  дахили  кянарына  гядяр  узунуна 
кясик  едилир.  Бу  заман  гайчы,  дюшцн  хитинляшмиш  бел 
склеритляринин  мцгавимяти  алтында  чятинликля  ирялийя  щярякят 
едя  билир.  Она  эюря  дя  щисся-щисся  кясдикъя,  бу  склеритлярин 
бирляшдийи язяля лифлярини дя кясмяк лазымдыр.  
 
 
Шякил 71. Бел  тяряфдян  дяри 
юртцйц ачылмыш цзяр бюъяйин 
диши 
фярдинин 
эюрцнцшц 
(Иванов вя б., 1983 эюря): 
1
пий ъисминин дахили тяк дилими, 
2- зоб вя йумурталыьы йухары-
дан  юртян  пий  ъисминин  ъцт 
баьлары, 3- зобун арха шюбяси, 
4-  чейняйиъи  мядя, 5- йумур-
талыьы  дюшяйян  пий  ъисминин 
дилими, 6- орта  баьырсаг, 7- 
назик  баьырсаг, 8- йумур-
талыг, 9- малпиэи борулары 
 
Буну 
кюндялян 
истигамятдя  назик  гайчы 
иля  етмяк  мяслящятдир. 
Хцсусян  дя  дюшля  щяря-
кятли  бирляшмиш  биринъи 
сегментин  белини  кясян 
заман  ещтийатлы  олмаг 
лазымдыр.  Щямчинин  баш 
капсуласынын  бел  щиссяси-
ни 
узунуна 
чяртян 
заман да диггятли олмаг лазымдыр. 
Йарылмыш  вя  ачылмыш  бядян  (шякил 71) цзяриндя  дахили 
органлары  тядгиг  етмямишдян  яввял  сятщи  пий  ъисминин 
дилимляри вя трахейалардан тямизлямяк тяляб олунур (шякил 4, 
 
128
Б). Буну назик пинсет вя йарма ийняси васитясиля етмяк олар, 
язяляляри  ися  щязм  системи  вя  синирляри  зядялямядян  гайчы  иля 
кясмяк лазымдыр.  
Бел  ган  дамарыны,  пий  ъисмини  тямизлядикдян  сонра, 
баша  гядяр  эялиб  чатан  аорта  иля  бирликдя  айырмаг  тяляб 
олунур.  Щязм  системи  вя  гисмян  ъинси  органлар  айдын 
эюрцнцр.  Баьырсаг  вя  онун  чыхынтыларынын  илмялярини  ачан 
заман  хцсусян  ещтийатлы  олмаг  лазымдыр.  Чцнки  тцнд 
рянэлянмиш узун вя назик малпиэи боруларыны зядялямяк олар. 
Щямчинин бурада сарымтыл анал вя йа пиэидиал вязиляри (йумаг 
шяклиндядир) зядялямяк мцмкцндцр.  
Айрылмыш  вя  дцзялмиш  щязм  борусуну  аьыз  вя  арха 
дяликдян кясмяк лазым дейил, садяъя олараг, кянара чякмяк 
(ийня  иля  бяркитмяк)  кифайятдир.  Бу  заман  ъинси  органлар 
айдын  шякилдя  эюрцнцр  (шякил 72). Ъинси  органлары  айыран 
заман  дишилярдя  йумурта  боруларыны,  еркяклярдя  ися  назик 
тохум  боруларыны  зядялямяк  мцмкцндцр.  Бунун  цчцн  чох 
ещтийатла  ъинси  органлары  дцзялтмяк  тяляб  олунур.  Сонрадан 
синир  системинин  айрылмасына  башланылыр.  Гарын  синир  зянъирини 
эюрмяк  вя  айырмаг  чятин  дейил.  Чцнки  артыг  о,  апарылмыш 
манипулйасийалар  нятиъясиндя  эюрцнцр.  Удлагцстц  ганглини 
айырмаг  олдугъа  чятиндир.  Чцнки  о,  башын  язяляси  алтында 
дяриндя  йерляшир.  Она  эюря  дя  буну  бинокулйарын  орта 
бюйцдцъцсц алтында йарма ийняси иля(язяля лифлярини кяся-кяся) 
щяйата кечирмяк лазымдыр. 
Адятян  язяля  вя  синир  системи  айрылан  заман  бюъяйи 
парафинли  ляйянин  дибиня  ийня  васитясиля  дейил,  исти  дямирля 
парафини йарыб ора бяркитмяк тяляб олунур. Бунун цчцн артыг 
йарылмыш  бюъяйин  цзяриня  (парафинли  ляйяндя) 70%-ли  спирт 
тюкцлцб,  цзяри  юртцлцр  вя  бир  сутка  сахланылыр.  Синирляр  вя 
язяляляр бяркидикдян сонра онлары айырмаг асан олур.  
Щязм  системинин  трахейалардан  тямизлянмяси  йолу  иля 
баьырсаг  ачылыр  вя  пий  ъисминин  дилимляри  йох  едилир.  Диэяр 
щяшяратларда  олдуьу  кими,  цзяр  бюъяйин  дя  щязм  системи 3 
шюбядян ибарятдир: юн, орта вя арха баьырсаг. Бу шюбяляр бир-

 
129
бириндян  анатомик  гурулушуна,  функсийасына  вя  мяншяйиня 
эюря фярглянир (шякил 72). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 72. Dytiscus marginalis  бюъяйинин  щязм  системинин  айрылмыш 
вязиййятдя  эюрцнцшц: 
1-  удлаг, 2- гида  борусу, 3- пилорик  клапан, 4- 
малпиэи  борулары, 5- орта  баьырсаьын  арха  шюбяси, 6- орта  баьырсаьын  юн 
шюбяси, 7- назик баьырсаг, 8- ректал ампула, 9- ректум, 10- пиэидиал вязи. 
11-  пиэидиал  вязинин  резервуары, 12- чейняйиъи  мядя. 13- зоб, 14- цдлаг-
цстц гангли 
 
 
Юн  баьырсаг  аьыз  бошлуьу  иля  башлайыр  вя  ондан 
язяляви удлаг айрылыр (шякил 72, 1). Удлаг гида борусуна кечир  
вя онун цзяриндя узунуна бцкцшляр айдын эюрцнцр (шякил 72, 
2).  Дюш  иля  гарынъыьын  сярщядиндя  гида  борусу  эенишляняряк, 
щяъмли зоба кечир. Зоб даралараг язяляви чейняйиъи мядя иля 
бирляшир (шякил 72, 12). Мядя йарымдаиряви формада олуб, енли 
 
130
тяряфи  иля  зоба  сюйкянир.  Онун  даща  назилмиш  тяряфиндя 
кардиал клапан вардыр ки, ону орта баьырсагла ялагяляндирир. 
Орта баьырсаг (шякил 72, 5,6) ики шюбядян ибарятдир. Юн 
шюбя – даща  узун  вя  енлидир,  цзяри  чохлу  сайда  кор, 
борушякилли чыхынтыларла юртцлцдцр. Бунлар щязм вязиляридир ки, 
защирян  она  нащамар  форма  верир  (шякил 72, 6). Бу  щисся 
юзцндян демяк олар ки, ики дяфя гыса олан назик арха шюбяйя 
бирляшир.  Арха  шюбянин  цзяри  даща  гыса  олан  габаръыглы  кор 
чыхынтылыдыр. 
Орта баьырсаьын арха баьырсаьа кечян йериндя 4 ядяд 
малпиэи борусу эюрцнцр (шякил 72, 4). Арха баьырсаг да бир-
бириндян  кяскин  сурятдя  фярглянян  шюбялярдян  ибарятдир.  Юн 
шюбя  узун  вя  назик  баьырсагдан  ибарятдир  ки,  баьырсаьын 
диэяр шюбяляриндя 1,5 дяфя узундур. О, гыса язяляви вя коник 
формада  олан  щисся  иля  башланыр.  Бурада  сфинктер  йерляшир ки, 
о,  арха  баьырсаьа  эириши  гапайыр.  Назик  баьырсаг  йандан 
кисяшякилли ректал шюбяйя кечир. Назик баьырсаг ректал шюбянин 
сон  щиссясиня  дейил,  арха  дялийя  йахын  олан  щиссясиня  ачылыр. 
Она  эюря  дя  онун  уъ  щиссяси  щяъмли  кор  чыхынты  шяклиндядир 
(шякил 72, 8). 
Эюрцндцйц кими, цзяр бюъяйин баьырсаьы чох узундур 
– онун бядян юлчцсцндян 3-4 дяфя узундур. Адятян бу щал 
фитофагларда  раст  эялинир.  Щалбуки  цзяр  бюъяк  йыртыъыдыр,  ола 
билсин  ки,  баьырсаьын  бюйцк  олмасына  сябяб,  гыш  айларында 
йем  азлыьы  вя  йа  фярдлярин  сыхлыьы  гида  чатышмамазлыьына  
эятириб  чыхарыр.  Она  эюря  дя  цзяр  бюъяк  тутдуьу  шикары 
артыгламасы  иля  щяъмли  зобунда  ещтийат  кими  сахлайыр.  Бу, 
щяъмли  зобла  йанашы,  эцълц  инкишаф  етмиш  орта  баьырсаьын 
секретор  апараты  иля  дя  тясдиглянир.  Бу  ъцр  гурулуш 
хцсусиййяти  цзяр  бюъяйя  чохлу  мигдарда  гиданы  гябул  едиб, 
щязминя вя узун мцддят мянимсянилмясиня имкан верир. 
Баьырсаьын ректал шюбяси иля пиэидиал вязиляр ялагядардыр 
(шякил 73). Арха  баьырсаьын  ректал  шюбясинин  йанларында – 
сонунъу цч гарын буьумунун нащиййясиндя бир ъцт пиэидиал 
вязи вардыр. 

 
131
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 73. Dytiscus marginalis  бюъяйинин  пиэидиал  вязисинин  сол 
тяряфдя  тябии  вязиййяти  вя  саь  тяряфдя  ачылмыш  эюрцнцшц:
 1- назик 
баьырсаьын ректал ампулайа кечян йери, 2- ректал ампула, 3- пиэидиал вязи, 
4-  онун  ахары, 5- ректум, 6- секретор  шюбя, 7- резервуар, 8- назик  ба-
ьырсаг 
 
 
Щяр  бир  вяз  узун  вя  назик,  зяиф  шахялянян  борушякилли 
секретор  шюбядян  ибарятдир.  Борунун  диварлары  вязили 
щцъейрялярля тутулмушдур вя онун мяркязиндя ися апарыъы ох 
канал  вардыр.  Щямин  канал  кисяшякилли  резервуара  ачылыр.  Бу 
резервуарда 
вязинин 
ифраз 
етдийи 
секрет 
топланыр. 
Резервуардан бир гядяр яйилмиш чыхарыъы ахар айрылыр вя арха 
дялийин  йанында  хариъя  ачылыр.  Пиэидиал  вязилярин  секрети – 
кичик,  шаршякилли  йаьабянзяр  дамлалардан  формалашан 
майедир. Йаьабянзяр щиссяси вязилярин хариъи гат щцъейряляри, 
майе  щиссяси  ися  дахили  гатын  щцъейряляри  тяряфиндян  синтез 
олунур.  Функсийасына  эюря,  пиэидиал  вязиляр  йаьлайыъы 
вязилярдяндир.  Онларын  йаьабянзяр  секрети  бядянин  арха 
уъундан  хариъ  олундугда,  илк  нювбядя,  елитраларын  уъларына 
вя  гарынъыьын  сон  буьумунун  цст  щиссясиня  дцшцр  вя 
 
132
нятиъядя,  онлар  су  иля  исланмыр.  Елитраларын  (ганадцстляри) 
алтында  йерляшян  щава  бошлуьу  щямин  йердя  хариъя  ачылыр  вя 
гарынъыьын  арха  уъу  атмосфер  щавасы  иля  щава  бошлуьунун 
ялагяляндийи  (контакт  етдийи)  йердир.  Бу  бахымдан,  пиэидиал 
вязилярин  ящямиййяти  бюйцкдцр – онлар  цзяр  бюъяйя  тяняффцс 
просесиндя  атмосфер  щавадан  су  шяраитиндя  истифадя  етмяйя 
имкан  верир,  йяни  суйун  щава  бошлуьуна  кечмясинин 
гаршысыны алыр. 
Цзяр  бюъяйин  щязм  системи  иля  танышлыгдан  сонра  онун 
айры-айры  щиссяляринин  кясийи  щазырланмалы  вя  препаратларда 
шюбяляр тядгиг олунмалыдыр. 
Цзяр бюъяйин ясас ифразат органлары олан малпиэи борулары 
(шякил 72,4) арха  баьырсаьын  бошлуьуна  сидик  туршусу,  онун 
дузлары  вя  артыг  суйу  кечирир.  Бу  заман  пий  ъисминин  урат 
щцъейряляри  вя  перикардиал  щцъейряляр  дя  «топлайыъы 
бюйрякляр» ролуну ойнайыр. 
Ган-дамар  системини  тядгиг  етмяк  цчцн  хлороформ  иля 
тясир  едилмиш  бюъяйин  елитралары  вя  ганадлары  кясилир  вя  о,  бел 
тяряфи иля парафинли ляйяня бяркидилир. Йарма физиоложи мящлулда 
апарылыр. Гарынъыг вя дюшцн стернитляринин йанлары кясилир. Он-
лар кянарлашдырылыр вя бел дамары юртян дахили органлар (баьыр-
саг, ъинси органлар) чыхарылыр. Бинокулйардан истифадя етмяк-
ля,  чох  асанлыгла,  йарма  ийняляри  иля  бцтцн  ган-дамар  систе-
мини айырмаг олур (шякил 74). 
Цзяр  бюъяйин  ган-дамар  системинин  пулсасийа  едян 
щиссясини  эюрмяк  цчцн  гарынъыьын  бел  нащиййясини,  буьум-
ларын плевралары тяряфдян кясмяк вя архадюш щиссядя кюндялян 
кясик етмякля тамамиля чыхармаг, ичярисиндя физиоложи мящлул 
олан ляйяня санъмаг лазымдыр. 
Кясикляр дцзялтмяк цчцн парафиня кедр йаьы (битки) ялавя 
олунса  йахшыдыр.  Бу  заман 5 мкм  галынлыгда  микротомда 
кясилмиш  кясикляр  Щейденгайна  эюря  дямир  щематоксилинля 
рянэлянмялидир. 
Цзяр  бюъяйин  цряйи,  диэяр  щяшяратларда  олдуьу  кими, 
гарынъыгда  йерляшян  пулсасийаедян  вя  йан  дяликляри  олан  шю-

 
133
бядян  вя  дюшц  кечиб  баша  дахил  олан  аортадан  ибарятдир 
(шякил 74). 
 
Шякил 74. Dytiscus marginalis 
бюъяйинин  ган-дамар  системи 
(бел  тяряфдян  йарылмыш  фярддя): 
1-  аорта, 2- аортанын  яввяли, 3- 
ганадвари  язяляляр, 4- остийа, 5- 
цряйин  арха  камерасы, 6- сяк-
кизинъи  гарын  стигмасы, 7-м.транс-
версалес абдоминис, 8- биринъи га-
рынъыг  стигмасы, 9- м.  латералис 
метатщораъис  постериор, 10- м. 
медианус  метатщораъис, 11- баш 
трахейанын  бел  шахяси, 12- удлаг-
цстц  гангли  (дахили  органлар,  пий 
ъисми вя трахейалар чыхарылмышдыр) 
 
 
Гарынъыгда 
бел 
дамары 
билаваситя  бел  юртцйцнцн 
алтында  дцз  бору  шяклиндя 
олуб,  црякятрафы  бошлугда – 
перикардиумда  йерляшир.  Дюш 
шюбясиндя  о,  аортайа  кечир. 
Аорта  даралараг  баьырсаьын 
алт тяряфиндя онунла бирликдя баша кечиб, удлагцстц ганглинин 
цзяриндян алын шюбясиндя битир. 
Йениъя  йарылмыш  обйектин  айрылмыш  бел  юртцйцнц 
физиоложи  мящлула  йерляшдириб,  тяхминян 2 саат  мцддятиндя 
цряйин йыьылмасыны мцшащидя етмяк олар. 
Цряйин  арха  уъу  гапалыдыр.  Гарынъыг  шюбясиндя 
йерляшян  цряйин  йанларында 8 ъцт  дялик – остийалар  вардыр.  
Диастола заманы щямин остийалардан ган, цряйин бошлуьуна 
говулур.  Цряк  борусу  остийаларын  нащиййясиндя  бир  гядяр 
эенишлянир.  Йарыгшякилли  остийаларын  кянары  дахиля  доьру 
яйиляряк икигапаглы клапанлары ямяля эятирир ки, бунлар систола 
 
134
заманы  ганын  хариъя  ахмасынын  гаршысыны  алыр.  Архадюш  вя 
биринъи гарынъыг буьумунун сярщяддиндя бел дамары вя ону 
ящатя  едян  перикардиум  битир,  йяни  цряйин  аортайа  кечян 
щиссяси бир гядяр даралыр (шякил 75, 4-5, 7-8). 
 
Шякил 75. Dytiscus marginalis  бюъяйинин  аортасынын  дюш  щиссясинин 
саэитал кясийинин схеми:
 1- архадюшцн бел тергити, 2- ортадюшцн тергити, 
3-  юндюш  тергити, 4- ортадюшцн  ампуласы, 5- онун  каналы, 6- аорта, 7- 
архадюш ампуланын каналы, 8- архадюш ампула (охлар ганын истигамятини 
эюстярир) 
 
Цзяр  бюъяйин  бел  дамарынын  пулсасийа  едян 
нащиййясиндя  сяккиз  ъцт  ганадвари  язяляляр  йерляшмишдир 
(шякил 74, 3). Онлар буьумлара мцвафиг шякилдя йерляшмиш вя 
црякятрафы аракясмянин ясасыны тяшкил едирляр. 
Бюъяйин 
црякятрафы 
бошлуьунда 
перикардиал 
тохуманын щцъейряляри йерляшмишдир. Бу щцъейряляр чохнцвяли 
синситини ямяля эятирир. Бюъяйин бядян бошлуьуна 0,2-0,4 см
3
 
1%-ли  амиак-кармин  вя  йа  индигокармин,  йахуд  физиоложи 
мящлулда туш чилянся (ийня иля), 1,5-2 саатдан сонра йарылмыш 
бядяндя щямин щцъейрялярин рянэляндийини эюрмяк олар. Пери-
кардиал щцъейрялярин функсийасы, пий ъисминин урат щцъейряляри 
кими, сидик ъювщяри бирляшмялярини фагоситя етмякдир («топла-
йыъы бюйрякляр»). 
Тяняффцс  органлары.  Бу  системин  дя  тядгиги  заманы 
обйектин  йарылмасы  тяляб  олунур.  Беля  ки,  парафиня  гарынъыг 

 
135
нащиййяси  иля  бяркидилмиш  вя  йа  ийнялярля  санъылмыш  бюъяк 
йарылыр вя су алтында ясас трахейалар айрылмаьа башланыр.  
Стигмаларын  хитинли  щиссялярини  тядгиг  едян  заман 
щямин нащиййя кутикула иля бирликдя кясилир (она бирляшян ясас 
трахейаларла  бирликдя)  вя  КОЩ мящлулунда  гайнадылдыгдан 
сонра тотал препарат щазырланыр (бах: I.1.).  
Стигмалары гапайан апаратын язялялярини тядгиг етмяк 
цчцн  кутикула,  она  бирляшян  стигма  трахейасы  иля  бирликдя 
кясилир  вя  спиртдя  фикся  олунур.  Сонрадан  пий  ъисминин 
дилимляри  вя  кутикуланын  щиподермасы  тямизлянир  вя  квас-
карминдя  рянэлянир,  тотал  препарат  щазырланыр.  Адятян  даща 
йахшы  препаратлар,  пуплардан  йениъя  чыхмыш  бюъяклярин 
стигмаларыны  фикся  етмяк  йолу  иля  алыныр.  Материал  парафиндя 
Петерфи  гарышыьы  иля  юртцлцр  вя  саэитал  кясикляр (7,5-10 мкм) 
щазырланыб, Маллори цсулу иля рянэлянир. 
Йеткин фярдин 10 ъцт стигмасы олур: ики ъцтц дюшдя вя 
сяккиз 
ъцтц 
гарынъыг 
цзяриндя 
йерляшир. 
Йерляшмя 
хцсусиййятляриня  эюря, 3 тип  стигма  фяргляндирилир: 1) щамысы 
гарынъыгда оланлар, 2) юндюш вя 3) архадюш стигмалары. 
Бцтцн 
гарынъыг 
стигмалары 
узунсов, 
еллиптик 
формададыр  (шякил 76). Стигма  перитрема  адланан  хитин 
чярчивя  иля  ящатя  олунмушдур.  Перитреманын  дахили  кянары 
аьаъвари шякилдя шахялянян тцкъцкляри дашыйыр. Онларын уълары 
назик  йарыг  ямяля  эятирир.  Йяни  бир  нюв  филтр  ямяля  эялир  ки, 
бунлар  трахейа  системини  вя  стигма  бошлуьуну  кянар 
ъисмлярин дцшмясиндян горуйур. Стигмалара билаваситя трахе-
йалар  бирляшир.  Стигманын  трахейайа  кечян  йериндя  гапайыъы 
апарат йерляшир (шякил 76, А). Стигманын трахейайа сюйкянян 
арха кянары бир тяряфдян галынлашыр вя хитин гювс ямяля эятирир. 
Онун икинъи йарысы бир гядяр аз хитинляшмиш олуб, еластиклийини 
итирмишдир – гапайыъы  скоба  адланыр  (шякил 76, 6). Стигманын 
йан  сятщи  хитин  бцкцшц  дашыйыр  ки,  онун  давамы  бядян 
бошлуьуна  чыхынты  шяклиндя  давам  едир – гапайыъы  апаратын 
голу  адланыр  (шякил 76, 7). Диэяр  чыхынты  голун  ясасындан 
 
136
башланыр  вя  стигманын  ашаьы  кянарындакы  гапайыъы  скоба 
тяряф узаныр вя гапайыъы линэи ямяля эятирир (шякил 76, 2). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 76. Dytiscus marginalis бюъяйинин гарынъыг стигмасы гапайыъы 
апараты иля бирликдя - йандан (А) вя апаратын фяалиййят схеми (Б): 
1- 
стигманын  дивары, 2- гапайыъы  линэ, 3- гапайыъы  язяля, 4- линэин  голу, 5- 
перитрема, 6- гапайыъы  скоб, 7- трахейалар, 8- ятрафында  щярякятин  баш 
вердийи щярякятсиз нюгтя
 
 
Гапайыъы  язяля  стигманын  хитинли  гювсцнцн  щярякятсиз 
кянарларындан  бирини  линэин  голуна  бирляшдирир  (шякил 76, 3). 
Йыьылма заманы гол вя линэин юзц щярякятя эялир (шякил 76, Б) 
вя гапайыъы скоба тязйиг эюстярир. Гапайыъы скоб щярякятсиз 
гювся сыхылыр вя стигманын дялийини гапайыр. Гапайыъы язялянин 
бошалмасы  иля  гапайыъы  апаратын  бцтцн  щиссяляри  илкин  вязий-
йятя гайыдыр. 
Стигмалар юз араларында узунуна трахейалар васитясиля 
бирляшир.  Цмумиликдя,  бунлар  узунуна  трахейа  сцтунларынын 
бирлийини формалашдырыр. Ясас трахейа сцтунлары дюш вя гарын-
ъыг шюбясинин юн нащиййясиндя щава кисялярини ямяля эятирирляр. 
Щяр  гарынъыг  стигмасындан  бел  комиссуралары  айрылыр  ки, 
бунлар  юз  араларында  узунуна  сцтунларла  бирляшир  (шякил 77, 
6).  Щяр  бир  гарынъыг  стигмасындан  шахялянян  вя  дахили 
органлара эедян виссерал шахя айрылыр. Бу трахейалар,  ахырынъы 

 
137
ики  ъцт  стигмадан  ъинси  системин  чыхарыъы  йоллары,  копулйатив 
орган, арха баьырсаг вя малпиэи боруларына эедир.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 77. Dytiscus marginalis  бюъяйинин  бел  тяряфдян  трахейа 
системинин  гарынъыг  вя  архадюш  щиссясинин  эюрцнцшц:
1,2-  архадюшцн 
йан  щава  кисяляри, 3- биринъи  гарынъыг  стигмасы, 4,5- архадюш  язяляси  вя 
арха ганадлара эедян шахя, 6- кюндялян комиссура, 7- ректал ампулайа 
эедян  трахейа, 8- йумурталыьа  эедян  трахейа, 9,10- орта  баьырсаг  вя 
йумурталыьа  эедян  трахейа, 11- арха  баьырсаг  вя  малпиэи  боруларына 
эедян  трахейа, 12- ъинси  апарата  эедян  трахейа, 13- 7 вя 8-ъи  гарынъыг 
стигмалары  вя  бядян  бошлуьу  капилйарларына  эедян  кичик  трахейалар. 14- 
узунуна  сцтунлар, 15- мядя  шахяси, 16- цряйин  шахяси, 17-21- щава 
кисяляри, 22-24- м.латералис метатщораъис постериор, тедиус-У антериор, 25- т. 
медианус метатщораъис 
 
 
138
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 78. Цзяр  бюъяйин  гарынъыг  вя  архадюшцнцн  эюрцнцшц  (бел 
юртцйц  чыхарылмыш,  пий  ъисми  вя  кюндялян  трахейалары  йох 
едилмишдир): 
1- м. медианус метатщораъис, 2- 4- м. латералес метатщораъис 
постериор,  медиус,  антериор, 5- ра.  ъеходорсалис  метатщораъис, 6- щава 
кисяляри, 7- 9- зобун  диварына  эедян  трахейалар, 8- биринъи  гарынъыг 
стигмасы, 10- узунуна сцтун, 11- икинъи гарынъыг стигмасы, 12- м.ехтенсор 
тщроъщантерис  метатщораъис  постериор, 13- зоб, 14- ректал  ампула, 15- 
цчцнъц  гарынъыг  стигмасы, 16- ректал  ампуланын  шахяси, 17- йумурталыг, 
18- йумурталыьа эедян трахейа сцтуну, 19- орта баьырсаьын трахейасы, 20- 
арха  баьырсаг  вя  малпиэи  боруларынын  трахейасы, 21- ректум, 22- арха 
баьырсаг, 23- малпиэи борулары, 24- орта баьырсаг, 25- чейняйиъи мядя. 26- 
пий ъисминин шахяси, 27-31- щава кисяляри 

 
139
Алтынъы ъцт стигма, назик баьырсаг вя йеня дя малпиэи 
боруларына шахя айырыр. Бешинъи ъцт - орта баьырсаг вя йумур-
талыглар,  дюрдцнъц  ъцт  стигманын  эюндярдийи  шахя  чохлу 
сайда кичикщяъмли трахейалара айрылыр ки, бунлар да  йумурта 
боруларыны ящатя едир.   
Цчцнъц ъцт –стигма ректал ампуланын кор чыхынтысыны, 
икинъи ъцт - бел дамары вя арха ъцт айаглары тяъщиз едян язя-
ляйя, биринъи ъцт стигмалар ися чохлу сайда шахяляри ганадлар, 
айаглар,  чейняйиъи  мядя  вя  бел  дамарына  доьру  эедян 
трахейалар эюндярир (шякил 77, 78). 
Ики  ъцт  дюш  стигмаларындан  айрылан  трахейалар  даща 
мцряккяб  шахяляр  ямяля  эятирир.  Икинъи  ъцтдян  айрылан 
сцтунлар  айаглары,  елитралары  вя  орта-,  архадюшцн  язялялярини 
трахейаларла тяъщиз едир. Биринъи ъцт дюш стигмаларындан баша 
(ики  ъцт),  юн  ъцт  айаглара,  юндюшцн  вя  гисмян  архадюшцн 
язяляляриня трахейалар айрылыр. 
Цзяр  бюъяйин  трахейа  системи  гуруда  йашайан 
бюъяклярин  тяняффцс  системиндян  фярглянмир.  Цзяр  бюъяк 
атмосфер  щавасы  иля  тяняффцс  едир.  Бу  заман  онун  гарынъыг 
стигмалары  щаваны  удмаьа,  дюш  стигмалары  ися  щаваны 
вермяйя  хидмят  едир.  Цзяр  бюъяйин  щава  камераларында 
оксиэенин  мигдары  тцкяндикдя  онлар  су  цзяриня  чыхыр  вя 
йенидян  щава  удурлар.  Онларын  су  алтында  галмасынын 
мцддяти  мцхтялиф  олур,  ясасян  дя  температур  вя  онун 
щярякят енержисиндян асылыдыр. 
Мяркязи  синир  системи.  Цзяр  бюъяйин  синир  системи 
удлагцстц гангли (ганглион супраоесопщаэеум) вя гарын синир 
зянъириндян  ибарятдир.  Удлагцстц  гангли  баш  вя  йа  серебрал 
дцйцн адланыр (шякил 79, 1). Гарын синир зянъири башда йерляшян 
удлагалты  гангли  иля  (г.инфраоесопщаэеум)  башлайыр  вя 
удлагятрафы  коннективляр  васитясиля  удлагцстц  ганглийя 
бирляшир  (шякил 79, 2). Ондан  сонра  дюш  буьумларынын  цч 
ганглиси эялир – юн-, орта- вя архадюш ганглиляри (шякил 79, 3-
5).  Бу  ганглиляр  юз  араларында  вя  удлагалты  гангли  иля 
узунуна  коннективлярля  бирляшир.  Архадюш  ганглисиня 
 
140
гарынъыьын  биринъи  ганглиси  сюйкянир  (шякил 79, 6). Онлары 
ялагяляндирян коннективляр олдугъа гысадыр. Она эюря дя бири 
диэяринин  давамы  кими  эюрцнцр.  Даща  узун  коннективляр 
биринъи  вя  икинъи  гарынъыг  ганглилярини  бирляшдирир.  Бунлардан 
сонра  ися  цчцнъц-алтынъы  гарынъыг  ганглиляри  йерляшир. 
Гарынъыьын  сонунъу – алтынъы  ганглиси  чох  мцряккябдир.  О, 
ембриоэенездя 6-11-ъи  ганглилярин  бирляшмясиндян  ямяля 
эялмишдир. 
Баш ганглиси (шякил 80) башын орта щиссясиндя билаваситя 
удлаьын  цстцндя,  мандибулалары  гатлайан  язялялярин  юнцндя 
йерляшир.  Йанлардан,  кцтля  шяклиндя  эюрцнян  баш  ганглиси 
даралараг,  гыса  эюз  синириня  кечир.  Баш  ганглисиндя 3 шюбя 
фяргляндирился  дя  защирян  онлары  айырмаг  олдугъа  чятиндир. 
Онлары йалныз кясиклярдя мцяййянляшдирмяк мцмкцндцр. 
                              
Yüklə 14,29 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   18




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin