Проф. Ф. Г. Аьамалыйев р я й ч и л я р


Милчякляр  Икиганадлылар  дястясиня



Yüklə 14,29 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə8/18
tarix03.02.2017
ölçüsü14,29 Mb.
#7572
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   18

Милчякляр  Икиганадлылар  дястясиня  (
Diptera
)  аиддир. 
Онларын  гарынъыьы  адятян  йумшаг  вя  сарымтыл  олур. 
Милчяклярин  гарынъыьы  отураг  типдядир,  надир  щалда  саплаглы 
гарынъыьа раст эялинир (шякил 52). 
Милчяклярин  нювцндян  асылы  олараг,  гарынъыг  айдын 
эюрцнян 4-7 буьумдан  формалашыр.  Ев  милчяйинин  гарынъыьы 
дюрд  буьумдан  ямяля  эялир.  Гарынъыьын  биринъи  буьуму 
 
100
нисбятян  кичик  олур.  Онун  стернити  чох  вахт  редуксийайа 
уьрайыр вя тергити икинъи буьумун тергити иля бирляшир. 
Гарынъыьын  сон  буьумлары  ъинси  тюрямяляри – 
еркяклярдя щипопиэини, дишилярдя йумуртагойаны ямяля эятирир. 
 
 
 
 
 
 
 
                  
 
 
 
 
 
 
Шякил 52. Musca domestica  ев милчяйинин гарынъыьынын эюрцнцшц 
 
 
 
Мювзу 4. Щяшяратларын анатомик гурулушу 
  
 
     
Бюйцк ихтисас тяърцбяси мяшьяляляриндя конкрет нювцн 
анатомийасынын  юйрянилмяси  просесиндя  фяргляр  мювъуддур. 
Бу,  илк  нювбядя,  щямин  обйектин  гурулуш  хцсусиййятляри  иля 
баьлыдыр. Она эюря дя биринъи щиссядя (I.1.) обйектин ишлянилмя 
методлары  щаггында  ятрафлы  мялумат  верился  дя  щяшяратын 
мцхтялиф  нцмайяндяляри  цзяриндя  анатомик  хцсусиййятляри 
тядгиг  едяркян,  бязи  сяъиййяви  елементляря  фикир  вермяк 
лазымдыр. Бу мягсядля, тягдим олунан материалда бир даща, 
щяр  бир  нюв  цчцн  айрылыгда,  йарылма  техникасы  щаггында 
мялумат верилир. 
 
Blatta orientalis L.  (Blattoidea)    тараканы 
хлороформла ишлянилдикдян сонра сол ял иля айаглары тутулур вя 

 
101
назик  уълу  гайчы  иля  (бязи  щалларда  лезвийа  иля)  VII-VIII 
тергитлярин арасында йерляшян пярдядя кюндялян кясик апарылыр. 
Тядгигатын обйекти еркяк таракандырса, айаглары иля бирликдя 
ганадлары  да  кянара  чякилир  вя  тутулур.  Сонрадан  бядянин 
йан  тяряфиндян,  гарынъыьын  плевралары  цзяриндя  узунуна 
кясикляр  едилир.  Дюш  шюбясиндя  ися  юндюшцн  орта  хятти  бойу 
баша гядяр кясилир. 
Сонрадан  ичярисиндя  мум  олан  вя  артыг  гурумуш 
йарма  ляйяниндя  гыздырылмыш  скалпел  васитясиля  кюндялян  хятт 
чякилир вя щямин хяттин ичярисиня (мумда) тараканын башы аьыз 
щиссяляри  иля  бирликдя  кечирилир.  Гарынъыьын  арха  уъу,  щяр  ики 
тяряфиня  ийня  санъылмагла  дибя  бяркидилир.  Ляйяня  су  вя  йа 
физиоложи  мящлул  тюкцлцр  вя  назик  уълу  пинсет  васитясиля  бел 
щисся,  ещтийатла,  язяля  лифляри  кясиля-кясиля  йарма  ийняси  иля 
галдырылыр.  Бцтцн  бел  щиссяни  там  шякилдя  айырмаг  лазымдыр. 
Беля  ки,  бу  заман  она  бирляшмиш  вязиййятдя  олан  цряк  вя 
язяляляр тядгиг олунмалыдыр. 
Йарма просеси давам етдикъя, йяни бел щиссяси айрыла-
айрыла  гарынъыг  вя  юндюшцн  кянарларына  ийняляр  санъылыр. 
Щямчинин  кянара  чякилмиш  ганадлар  да  санъагланыр.  Бу 
заман  йарылмыш  тараканда  трахейалара  бцрцнмцш  вя  пий 
ъисминин дилимляри арасында йерляшян баьырсаг эюрцнцр. 
Тараканын  анатомийасы  иля  танышлыьы  давам  етдирмяк 
цчцн илк нювбядя, назик пинсет иля пий ъисмини тямизлямяк вя 
трахейалары  ийня  васитясиля  кясмяк  лазымдыр.  Ондан  сонра 
баьырсаг  дцзялир,  кянара  чякилир  вя  санъагланыр.  Баьырсаг 
кянарлашдырылдыгдан  сонра  ъинси  систем  вя  гисмян  синир 
системи эюрцнцр. 
Язяляляр  вя  ендоскелет.    Адятян  язяля  системинин 
гурулуш  хцсусиййятляри  бцтцн  дахили  органлар ( цряк  вя  синир 
системи  мцстясна  олмагла)  тямизляндикдян  сонра  юйрянилир. 
Бядянин  гарын  вя  бел  нащиййяляринин  язяляляри  (бцтцн 
органлары вя трахейалары тямизлядикдян сонра) 70%-ли спиртдя 
сахланылыр. Башы щярякятя эятирян язяляляр тядгиг етмяк цчцн 2 
вариантдан -  щям  бел,  щям  дя  гарын  тяряфлярин 
 
102
екземплйарлары  истифадя  едилир.  Цмумиййятля,  баш  язялялярини 
(аьыз  органлары,  антенналар  вя  удлаьын)  тядгиг  етмяк 
олдугъа  чятиндир.  Она  эюря  дя  мяшьялялярдя  бу  просеся 
диггят йетирилмяся дя олар. 
Ендоскелет  тюрямяляри  КОЩ-да  гайнадылмыш  дяри 
юртцйцндя  тядгиг  етмяк  олар.  Ендоскелет  тюрямяляри 
тараканда ясасян баш вя дюш щиссядя йахшы инкишаф етмишдир. 
Тараканын  башы  олдугъа  щярякятлидир,  йяни  истянилян 
тяряфя  чюня  билир  Бу  щярякятляр 4 язяля  васитясиля  щяйата 
кечирилир (шякил 53, А, Б). Башы м.депрессор ъапитис щоризонталис 
(шякил 53, А, 2) язяляси яйир. Яксиня, башы галдыран м.леватор 
ъапитис  щоризонталис  язялясидир  (шякил 53, А, 3). Башы  йанлара 
чякян  язяляляр  щям  ады  чякилянляр,  щям  дя  саь  вя  сол 
м.депрессор  ъапитис  облигуус  язялясидир ( шякил 53, А, 1). 
Нормал вязиййятя баш, якс тяряфин мцвафиг язяляляри васитясиля 
щяйата  кечир.  Башын  ян  чятин  щярякяти – фырланмадыр  ки,  бу 
м.ротатор  ъапитис  язялясинин  йыьылмасы  нятиъясиндя  баш  верир. 
Антогонист 
язяляляр 
фырланманын 
истигамятини 
мцяййянляшдирир. 
Ян  садя  формада  гарынъыг  язяляляри  тямсил 
олунмушдур.  Беля  ки,  щяр  буьумун  гарын  вя  бел  тяряфиндян 
узунуна язяляляр кечир (шякил 53, А, 4).  
Щямин  язяляляр  юн  буьумун  кянарыны  сонра  эялян 
буьумун  юн  кянары  иля  бирляшдирир.  Онлар  бел  тяряфдя  I-VII  
буьумлары,  гарын  тяряфдя  ися II-VI буьумлар  цзяриндя 
йерляшир.  Гарын  тяряфдя  бу  язяляляр  (м.вентралес  абдоминис 
интерни)  бцтюв  гат  шяклиндя  йерляшмиш  вя  бел  язяляляриня 
(м.дорсалес  абдоминис)  нисбятян  даща  йахшы  инкишаф  етмишляр 
(шякил 53, Б, 7). Бундан  ялавя,  гарынъыьын  стернитляри  юз 
араларында  гыса  чяп  язяляляр  (м.  вентралес  абдоминис  медии) 
васитясиля  бирляшмишляр.  Ейни  ъцр  язяляляр  (м.  дорсалес 
абдоминис  медии)  тергитляри  дя  юз  араларында  бирляшдирир. 
Беляликля  сегментал  узунуна  язяляляр  системи,  гарынъыьын 
сонра  эялян  буьумларынын  юндякиляря  доьру  чякилмясиня 

 
103
имкан  верир.  Буьумлар  арасындакы  чяп  язяляляр  бунлара 
антогонистдир.  
  
       
А                                              Б 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 53. Blatta orientalis  тараканынын  язяля  системинин  эюрцнцшц 
(Иванов  вя  б., 1983 эюря):  А – бел  тяряфдян  (
1-  м.депрессор  ъапитис 
облигуус,  2-
 
м.депрессор  ъапитис  щоризонталис,  3-  м.леватор  ъапитис 
щоризонталис,  4-  м.  дорсалис  абдоминис, 5- м.трансверсалес  абдоминис,  6- 
м.дорсалис абдоминис медии, 7- цряйин ганадвари язяляляри, 8- м. ехтенсор 
ъохае,  9-  м.  флехор  ъохае, 10- м.  медианис  тщораъис(узунуна  тергал 
язяля), 11- м.ехтенсор  троъщантерис,  12-  м.латералис  тщораъис  (чяп  йан 
язяля);  
Б – гарын  тяряфдян  (
1-  м.леватор  ъапитис  щоризонталис,  2- 
м.депрессор  ъапитис  щоризонталис,  3-  м.  флехор  ъохае,  4-  м.ехтенсор 
троъщантерис,5-м  .  ехтенсор  ъохае,6  вя 9-  м.трансверсалес  абдоминис, 7- 
м.вентралис абдоминис, 8- м.вентралис абдоминис медии) 
 
 
104
Щяр  буьумун  йанларында  дорзовентрал  истигамятдя 
кюндялян  язяляляр  кечир  ки,  бунлар  щяр  буьумун  тергит  вя 
стернитини  юз  араларында  бирляшдирир  (м.  трансверсалес 
абдоминис) (шякил 53,Б, 6 вя 9). 
Онларын йыьылмасы гарынъыьын дорзовентрал истигамятдя 
йастылашмасына  сябяб  олур.  Бу  щярякят,  трахейаларын 
вентилйасиасы  заманы  няфясвермя  актында  мцщцм  рол 
ойнайыр. 
Щяшяратын  гарынъыьында  ятрафларын  олмамасы  язяля 
системинин  дя  нисбятян  садя  вя  примитив  олмасына  эятириб 
чыхармышдыр.  Лакин  дюш  шюбясинин  язяляляри  бундан  фярглидир. 
Тараканларын  диши  фярдляри  тамамиля  уча  билмирляр,  еркякляр 
ися нисбятян зяиф учма габилиййятиня маликдирляр. Она эюря дя 
тараканларда  учма  язяляляри  йохдур.  Еркяклярин  ганадлары 
дюш  буьумларынын  хцсуси  язяляси  щесабына  щярякятя  эятирилир. 
Еътоэнатща  –ын  али  дястяляринин  (бюъякляр,  икиганадлылар, 
пярдяганадлылар  вя  д.)  нцмайяндяляриндя  хцсуси  учма 
язяляляринин  олмамасы  вя  ганадларын  дюшцн    узунуна, 
щямчинин 
дорзовентрал 
язяляляри 
щесабына 
щярякятя 
эятирилмясини  прогрессив  тязащцр  кими  гиймятляндирмяк 
лазымдыр.  Беля  ки,  бу  хцсусиййят  учушун  тякмилляшмясиня 
хидмят едян амилдир. Тараканлар ачыгчянялилярин ян примитив 
нцмайяндяляриндяндир  вя  онларда  хцсуси  учма  язяляляринин 
олмамасыны, эязиъи щяйат тярзиня кечмя иля ялагядар олараг, 
щямин  язялялярин  редуксийайа  уьрамасы  иля  изащ  етмяк 
лазымдыр.  Ганадларын  дюш  шюбясинин  чяп  язяляляри  васитясиля 
щярякятя  эятирилмяси – щямин  редуксийа  иля  баьлы  олан  икинъи 
тязащцр формасыдыр. 
Беляликля, тараканларда дюш  язяляляринин инкишафы йалныз  
айаг язяляляри иля баьлыдыр. Бу заман башын щярякятини тямин 
едян юндюшцн узунуна язяляляри мцстясналыг тяшкил едир. 
Дюшцн  бел  язяляси  (шякил 53, А),  гарын  буьумларынын 
аналожи  язялясиня  нисбятян  зяиф  инкишаф  етмишдир.  Щяр 
буьумун  узунуна  тергал  язяляляри  вя  йан  чяп  язяляляри 

 
105
вардыр. Бу язяляляр щяр буьумун ортасындан башлайыб, диэяр 
буьумун юн кянарынын йанларына бирляшир. 
Дюш  шюбясинин  вентрал  язяляляри  даща  мцряккяб  вя 
эцълцдцр.  Бу  язяляляр,  кутикулйар  дахили  чыхынтылар  олан 
борушякилли  аподемляря  баьланыр.  Щямин  аподемляр  дюш 
буьумларынын  стернитляри  арасында  йерляшир.  Юндюшля  ортадюш 
арасында  олан  юн  аподемдян 3 ъцт  язяля  вя  бир  тяк  медиал 
язяля  айрылыр.  Тяк  медиал  язяля  архайа  йюнялир  вя  орта 
аподемя  бирляшир.  Ъцт  язялялярдян  юн  ъцтц  юн  айагларын 
чанаьынын  ясасына  доьрц  диагонал  хятт  цзря  йюнялмишдир. 
Орта  ъцт  орта  айагларын  чанагларынын  ясасына,  арха  ъцт  ися 
йан шахяляря доьру айрылыр. 
Аралыг  дюш  склеритляри  чянэялляр  ямяля  эятирир  ки, 
бунлардан  орта  аподемляр  формалашыр  вя  щямин  аподемя 
дюрд ъцт язяля бирляшир. 
 
Щязм системи. Тараканын щязм системинин тядгиги, илк 
нювбядя,  тотал  шякилдя  айрылмыш  баьырсаг  цзяриндя  апарылыр. 
Баьырсаьын  айры-айры  шюбяляри  (Жилсон  вя  д.  сулем 
фиксаторларында)  фикся олунур вя сонрадан  Маллори цсулу иля 
кюндялян  кясикляри  рянэлянир.  Тцпцръяк  вязиляри  вя  малпиэи 
борулары квас кармин вя йа щематоксилин иля рянэлянмиш тотал 
препаратлар цзяриндя тядгиг олунур. Язяляви вя йа чейняйиъи 
мядя  (провентрикулус)  КОН-да  гайнадылыр  вя  онун  хитин 
дишляриндян  тотал  препарат  щазырланыр.  Мядядян  микротом 
кясикляриндян  башга,  галын  кюндялян  кясикляр  ялдя  едиб, 
онлардан  рянэлянмямиш  тотал  препаратлар  щазырламаг  олар. 
Баьырсаьын  щяр  цч  шюбяси – юн,  орта  вя  арха  баьырсаг, 
тараканда айдын шякилдя сечилир вя фяргляндирилир (шякил 54). 
Баьырсаьын юн вя орта шюбяляри арасында сярщяд, сяккиз 
ядяд узун кор пилорик чыхынтынын ачылдыьы йердир. Орта шюбя иля 
арха  баьырсаг  арасындакы  сярщяддя  чохлу  сайда  сапвари 
малпиэи борулары эюрцнцр (шякил 54, А). 
Аьыз  дялийи,  аьыз  чыхынтыларынын  ясасы  иля  айрылыр  вя 
йухары йюнялмиш гыса удлаьа кечир (шякил 54, 1). Удлаг архайа 
 
106
доьру яйиляряк, янся дялийи васитясиля баш капсуласындан чыхыр. 
Бурада  о,  даралыб,  гида  борусуна  кечир  (шякил 54, 2).  Гида 
борусу  тядриъян  эенишляняряк  щяъмли  зоба  кечир.  Тараканын 
зобу бядян узунлуьунун йарысына чатыр (шякил 54, А, Б). Зоб 
даралараг, йыьъам мядя иля ялагялянир.  
 
 
 
     
А                                   Б 
 
 
 
 
 
 
 
                               
                                 Ъ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 54. Blatta orientalis тараканынын щязм системи: А-баьырсаьын 
шюбяляри 
(1- удлаг, 2- гида борусу,3- зоб, 4- мядя, 5- пилорик чыхынты, 6- 
орта баьырсаг, 7- малпиэи борулары, 8- назик баьырсаг, 9- йоьун баьырсаг, 
10- йоьун баьырсаьын кор чыхынтысы, 11- ректум, 12- клоакал эенишлянмя, 
13-  тцпцръяк  вязинин  резервуары, 14- тцпцръяк  вязиси, 15- ахар, 16- тяк 
ахар);
    Б-  зобун  кюндялян  кясийи  (
1-  хитин  дюшямя, 2- епители 
щцъейряляри, 3- узунуна  язяля  лифляри, 4- щялгяви  язяля);
 
Ъ-  тцпцръяк 
вязиляри 
(1-  тцпцръяк  вязисинин  хариъи  дялийи, 2- вязинин  цмуми  ахары, 3- 
саь вязинин ахары, 4- саь вязинин ахарларындан бири, 5- вязи, 6- резервуар, 
7- саь резервуарын ахары, 8- резервуарларын цмуми ахары) 
 

 
107
Тараканын  гида  борусунун  алты  радиал  бцкцшц  вардыр 
ки, зоба кечдикъя бу бцкцшляр ачылыр. Гида борусу иля зобун 
диварынын  гурулушу  охшардыр.  Хариъдя  бир  гат  щялгяви  язяля, 
ондан  сонра  даща  сейряк  шякилдя  узунуна  язяля  дястляри 
(шякил 54, Б, 3), онлардан сонра ися хитин дюшяняйи синтез едян 
епителиал  щцъейряляр  йерляшир.  Хитин  дюшяняйин  цзяри 
тцкъцклярля  юртцлцдцр.  Гида  борусунда  тцкъцкляр  даща 
узундур.  
 
      А                             Б                                                     Ъ 
                       
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 55. Blatta orientalis тараканынын щязм каналынын гурулушу: А 
–  Баьырсаьын  юн  шюбяси  вя  орта  шюбясинин  юн  уъунун  узунуна 
кясийи 
(1- гида борусу, 2- зоб, 3- чейняйиъи мядя, 4- кардиал клапан, 5- 
орта баьырсаг, 6- пилорик чыхынтылар, 7 вя 8- мядянин арха вя юн шюбяляри); 
Б- цмуми эюрцнцшц; Ъ- дишъикляр арасында бцкцшляр системи (
1- диш, 
2-  узунуна  язяля, 3- щялгяви  язяля, 4- дишлярин  ясасы  арасында  йерляшян 
бцкцшляр системи, 5- епители, 6- хитин кутикула. 7- дишин ясасы, 8- йан бцкцш, 
9- ялавя бцкцш, 10- орта бцкцш) 
 
Алт  додаьын  ясасынын  йанында – щипофаринксля  алт 
додаг арасына тцпцръяк вязиляринин ахары ачылыр (шякил 54, Ъ). 
Тцпцръяк  вязиляри  икищиссяли  салхымвари  вязиляр  олуб,  ахарлары 
 
108
бирляшмиш  вя  цмуми  канал  васитясиля  чыхарыъы  ахара  ачылыр. 
Ахарларын  ич  дивары  трахейаларын  интимасына  охшар,  хитин 
дюшянякля  юртцлцдцр.  Цмуми  чыхарыъы  ахарын  дялийиндя 
щялгяви  язяля  иля  йанашы,  хцсуси  гапайыъы  тюрямя  вардыр. 
Щямин  гапайыъы,  алт  додаьын  ясасындан  айрылан  гар-
магшякилли чыхынтыдан формалашыр ки, сакитлик щалында ашаьыйа 
доьру йюнялмиш удлагалтына ахары гапамаьа имкан йарадыр.  
Гиданы удан заман удлагалты йухары галхыр вя ахарын 
дялийи ачылыр, ахан тцпцръяк гиданы исладыр. Тцпцръяк вязиляри 
чохсайлы  трахейалар  вя  синирлярля  ящатя  олунмушдур.  Щямин 
синирляр  мцхтялиф  мяркязлярдян  эялян – симпатик  синир 
системиндян  гайыдан  синир  вя  йан  синирлярдян  ибарятдир. 
Тцпцръяйин  тяркибиндя  нишастаны  шякяря  чевирян  амилаза 
ферменти вардыр. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 56. Тараканын  чейняйиъи  мядясинин  узунуна  кясийи  (Иванов 
вя б., 1983 эюря): 
1- зобун дивары, 2- щялгяви язяля, 3- узунуна язяля, 4- 
трахейалар, 5- епители, 6- кардиал  клапанын  юн  щиссясинин  бошлуьу, 7, 8 – 
мядянин юн вя арха шюбяляринин бошлуьу, 9- зобун бошлуьу, 10- дяйирми 
диш, 11- мядянин димдикшякилли диши 
 

 
109
Тараканын  мядяси  дяйирми-коник  формада  олуб, 
зирвяси  иля  архайа  йюнялмишдир.  Онун  уъ  щиссяси  орта 
баьырсаьа  силиндрик  бору  шяклиндя  кечир  вя  орада  кардиал 
клапаны (валвула ъардиаъа) ямяля эятирир. Мядя 2 шюбядян (юн 
вя арха) ибарятдир (шякил 55, А, 3). Щямин шюбяляр гурулуш вя 
функсийаларына  эюря  бир-бириндян  фярглянирляр.  Юн  шюбя, 
щялгяви язяля щесабына эцълц инкишаф етмиш вя шишкиндир.  
Щямин шишкинлик ону зобдан айырыр. Юн шюбянин хитин 
дюшяняйи  галынлашараг,  радиал  йерляшмиш  дишляри  ямяля  эятирир. 
Дишляр 2 типдя олур: онлардан цчц димдикшякиллидир вя архайа 
йюнялмишдир (шякил 56) вя диэярляри ися кцтуълу олуб, кянарлары 
дяйирмидир. 
Дишлярин  ясасларынын  арасында  узунуна  бцкцшляр 
системи  йерляшир  (шякил 55, Б, 4). Онларын  цзяриндя  гыса 
тцкъцкляр  вардыр.  Бу  бцкцшляр  дишлярин  щярякятлилийини  тямин 
едир. 
Юн шюбяйя арха шюбя сюйкянир. Мядянин юн  шюбясинин 
функсийасы  чейнямядирся,  арха  шюбя  гапайыъыдыр.  Бурада  юн 
шюбянин  дишляриня  мцвафиг  олан  вя  радиал  шякилдя  йерляшмиш 
алты  ядяд  дяйирми  чыхынты  (йастыгъа)  вардыр.  Онларын  цзяри 
йумшаг  хитинля  юртцлмцш  вя  тцкъцклцдцр.  Щялгяви  язяля 
йыьылан  заман  бцкцшляр  вя  йастыгъалар  системи  дя  йыьылыр  вя 
баьырсаьын дялийини гапайыр.  
Мядянин  язяляляри  олдугъа  эцълц  инкишаф  етмиш  вя 
хариъи 
щялгяви, 
дахили 
узунуна 
язяля 
гатларындан 
формалашмышдыр. 
Юн  баьырсаьын  айры-айры  щиссяляринин  щязмдя  ролу  
сяъиййявидир  вя  физиоложи  ящямиййяти  вардыр.  Мандибулалар 
васитясиля  хырдаланмыш  гида  щиссяъикляри  тцпцръякля  исланыр  вя 
порсийаларла удлаьа кечир. Орадан гида борусу, зоба кечиб, 
топланыр.  Сонрадан  мядянин  юн  шюбясиня  кечян  йахшы 
гарышдырылмыш  гида  перистальтик  щярякятлярля  язилир  вя  йенидян 
зоба  гайыдыр  вя  бурада  гисмян  щязм  олунур.  Бу  просес 
дяфялярля  тякрарланыр.  Щямин  мцддят  ярзиндя  мядянин  арха 
шюбяси  гапалы  галыр.  Йалныз  гида  зобда  йахшы  язилдикдян  вя 
 
110
хырдаландыгдан  сонра,  мядянин  арха  шюбясинин  сфинктерляри, 
кардиал  клапан  вя  щялгяви  язяля  йыьылыр  вя  порсийаларла  гида 
орта  баьырсаьа  кечир  (шякил 57). Тараканын  орта  баьырсаьы 
силиндрик  формада  олуб,  баьырсаьын  ян  гыса  шюбясидир.  Онун 
юн щиссясиндя 8 ядяд узун кор борушякилли – пилорик чыхынтылар 
йерляшир  (шякил 55). Орта  баьырсаьын  гурулушу  да  фярглидир 
(шякил 57).  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                
 
 
 
Шякил 57. Blatta orientalis  тараканынын  орта  баьырсаг  диварынын 
кюндялян кясийи:
1- секретор епителинин щцъейряляри, 2- онларын нцвяляри, 3- 
щялгяви  язяляляр, 4- узунуна  язяляляр, 5- секретор  функсийаны  йериня 
йетирян  епителинин  реэенерасион  крипталары, 6- щцъейрялярин  дистал  уъунда 
олан чубугшякилли гат 
 
 
Онун язяляси зяиф инкишаф етмишдир. Епители щцъейряляри 
назик  вя  узунсов  олуб,  секретор  функсийаны  йериня  йетирир. 
Щямин  щцъейряляр  секрети  ифраз  етдикдян  сонра  чох  тез  бир 
заманда йени щцъейрялярля явяз олунур, йяни орта баьырсаьын 

 
111
секретор  щцъейряляринин  бу  ъцр  реэенерасийасы  хцсуси 
оъагларда – реэенерасион крипталарда баш верир (шякил 57, 5). 
Орта  баьырсагда  щязм  ширяляринин  тясири  алтында  гида 
тамамиля  щязм  олунур  вя  гисмян  сорулур.  Тараканын  орта 
баьырсаьында  амилаза,  малтаза,  инвертаза,  лактаза  (аз 
мигдарда),  триптаза,  пептидаза  вя  липаза  ферментляри 
ашкарланмышдыр. 
Тараканын орта баьырсаьында йерляшян гида кцтлясинин 
ятрафында, епители щцъейряляринин ифраз етдийи назик вя чохгатлы 
перитрофик мембран ямяля эялир. Механики функсийаны йериня 
йетирян перитрофик мембрана щязмдя дя иштирак едир. Беля ки, 
полисахаридляр,  зцлаллар  вя  йаьларын  илкин  щидролизи  вя 
парчаланмасы  перитрофик  мембрананын  олдуьу  щиссядя  баш 
верир.  
   А                                                             Б 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 58. Blatta orientalis  тараканынын  арха  баьырсаьынын  гурулуш 
хцсусиййятляри:  А-  назик  баьырсаьын  кюндялян  кясийи  (
1-  назик 
баьырсаьын  дялийи, 2- щялгяви  язяля, 3- узунуна  язяля, 4- епители 
щцъейряляри, 5- йоьун  баьырсаьын  бошлуьу, 6- хитин  дюшяняк); 
  Б- 
ректумдан кюндялян кясик (
1- узунуна язяля баьлары, 2- щялгяви язяля, 
3- трахейалар, 4- ректал вязиляр) 
 
Орта  баьырсаг  щцъейряляринин  ифраз  етдийи  щязм 
ферментляри  перитрофик  мембранадан  кечиб,  баьырсаг 
бошлуьуна  дахил  олур.  Щямин  мембрана  бипртяряфли 
кечириъилик  хас  олдуьу  цчцн  цзвц  бирляшмялярин  ири 
молекулалары ондан кечя билмир. Йалныз ферментатив тясирдян 
 
112
сонра  ямяля  эялян  моносахаридляр,  амино  туршулар  вя  диэяр 
молекулалар  перитрофик  мембранадан  кечир  вя  баьырсаг 
щцъейряляри тяряфиндян резорбсийайа уьрайыр. 
Орта баьырсагла арха баьырсаьын сярщяддиндя узун вя 
назик малпиэи борулары ачылыр. 
Тараканын  арха  баьырсаьы  гурулушуна  эюря,  юн 
баьырсаьа охшаса да ондан фярглидир. Онун узунуна язяляси 
щялгяви язялянин хариъиндя йерляшир (шякил 58, А). Онун цзяри 
хитин кутикула иля юртцлцдцр вя бцкцшлцдцр. Арха баьырсаг бир 
нечя шюбядян ибарятдир. 
Яввял  назик  баьырсаг  йерляшир  ки,  онун  арха  уъу  чох 
йахшы  инкишаф  етмиш  щялгяви  язяляйя  маликдир.  Бу  язяля  бир 
нюв,  щялгяви  клапан – сфинктер  ямяля  эятирир  (шякил 58, А). 
щямин  сфинктер  йыьылдыгда  назик  баьырсаьын  дялийи  гапаныр. 
Назик баьырсагдан сонра енли вя узун йоьун баьырсаг эялир 
ки,  онун  дистал  уъунда  кор  чыхынты  вардыр.  Кор  чыхынтыдан 
сонра  ректал  шюбя  йерляшир.  Ректал  шюбядя  анал  дялийиндян 
юнъя  говуг  шяклиндя  эенишлянмя  ямяля  эялир  ки,  бурада  алты 
ядяд узунуна бцкцшляр – ректал вязиляр йерляшир. 
 
Тяняффцс  органлары.    Тараканын  тяняффцс  системинин 
тядгиги хцсуси йарылмыш щяшярат цзяриндя йериня йетирилмялидир. 
Щяшяраты йарма гайдалыры гейд олундуьу кимидир. 
Тараканын трахейа системи чох йахшы инкишаф етмишдир. 
Беля  ки, 10 ъцт  стигмалар  васитясиля  атмосфер  щавасы  иля 
ялагялянир.  Дюш  шюбясиндя  ики  ъцт  стигма – орта-  вя 
архадюшдя,  бир,  ики  вя  цчцнъц  ъцт  айагларын  ясасы  арасында 
йерляшир.  Сяккиз  ъцт  гарынъыг  стигмасы  ися  I-VIII  гарынъыг 
сегментляринин плевралары цзяриндядир (шякил 59). 
Гурулушуна 
эюря 
дюш 
стигмалары 
фярглянир. 
Стигмаларын хцсуси гапайыъы клапанлары вардыр. Бу клапанлар 
язяляляр васитясиля  ишя салыныр. 
Тараканын  бядянинин  йанларында  ики  ъцт  узунуна 
йерляшмиш  бел  вя  гарын  трахейа  сцтунлары  кечир  (шякил 59, А, 

 
113
Б). Щяр ики сцтун юз араларында буьумларын сайына мцвафиг 
эялян кюндялян трахейалар васитясиля бирляшир.  
Гарынъыг шюбясиндя щяр буьумун ясас трахейасындан 
кюндялян  шахяляр  айрылыр  вя  онлар  якс  тяряфдя  олан  шахялярля 
бирляшир.  Трахейаларын  бу  ъцр  йерляшмяси,  гарын  синир 
зянъиринин оксиэенля тямин олунмасында мцщцм рол ойнайыр.  
Дюш  шюбясиндя  трахейаларын  кюндялян  шякилдя 
бирляшмяси бел нащиййясиндя олур.  Дахили органлардан щязм 
каналы даща йахшы трахейалара ящатя олунмушдур.  
    
Yüklə 14,29 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   18




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin