Проф. Ф. Г. Аьамалыйев р я й ч и л я р


 Щяшяратын башлыъа дястяляринин йеткин фазайа



Yüklə 14,29 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə16/18
tarix03.02.2017
ölçüsü14,29 Mb.
#7572
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   18

4.2. Щяшяратын башлыъа дястяляринин йеткин фазайа 
 
 
эюря тяйинат ъядвялляри 
 
1(4) Аьыз органлары санъыъы-соруъу типдя олуб, буьумлу хор-
тумъуг  шяклиндя  бядянин  алтына  гатланмышдыр.  Ганадлар 
вардыр. 
2(3)  Хортумъуг  башын  юн  тяряфиня  бирляшмиш,  алын  йана  яйил-
мямишдир.  Юн  ганадлар  (яэяр  варса)  мцхтялифдир:  ясасы  дяри-
вари, тутгун, зирвяси пярдяганадлы, шяффафдыр. Ганадлар гарын-
ъыьын  йанларыны  юртмядян  бядян  цзяриндя  йасты  шякилдя  йер-
ляшмишдир. 
1.
 
Йарымсяртганадлылар вя йа тахтабитиляр – Hemiptera 
 
3(2)  Хортумъуг  башын  юн  кянарындан  архайа  бирляшмишдир. 
Алын  йана  яйилмишдир.  Юн  ганадлар  ейниъинслидир,  пярдядир, 
шяффафдыр,  бядян  цзяриндя  юртцквари  йерляшмиш  вя  гарынъыьын 
йанларыны бир гядяр юртмцшдцр. 
2.
 
Бярабярганадлылар -Homoptera  
 
4(1)  Аьыз  органлары  эямириъи  вя  йа  соруъудур.  Соруъу  ол-
дугда буьумлу хортумъуг дейил. Бязян аьыз органлары инки-
шафдан галыр. Ганадлар вардыр. 
5(6)  Гарынъыьын  уъунда 2-3 ядяд  узун  вя  назик  буьумлу 
саплар  вардыр.  Ганадлар  тордур,  арха  ъцтц  юн  ганадлардан 
хейли кичикдир. Аьыз апараты инкишаф етмямишдир. 
3.
 
Эцндяъяляр – Ephemeroptera 
 
6(5)  Гарынъыьын  уъунда  узун,  назик,  буьумлу  саплар  йох-
дур. 
7(8) Быьлар башдан гысадыр. Ики ъцт тор ганадлар вардыр, онлар 
сакит щалда бядян бойу гатланмыр. Арха вя юн ганадлар де-
мяк олар ки, ейни формада вя юлчцдядир. Аьыз апараты эями-
риъи типдядир. 
4.
 
Ийняъяляр – Odonatoptera 
 
 
210
8(7) Быьлар йахшы инкишаф етмиш вя башдан узундур: яэяр баш-
дан гысадырларса, онда бир ъцт шяффаф пярдяганадлар вардыр. 
9(10)  Чох  кичик  юлчцлц (0,5-5 мм)  щяшяратдыр,  бядяни  енсиз-
дир. Ганадлар дамарсыздыр, назик, шяффафдыр вя узун тцкъцк-
лярдян  сачаглары  вардыр  (бинокулйар  алтында  даща  йахшы  эю-
рцнцр). 
5.
 
Сачагвариганадлылар вя йа трипсляр – Thysanoptera 
 
10(9) Фяргли яламятляря малик олан щяшяратлар. 
11(12) Юн айаглар диэярляриня нисбятян бюйцкдцр, тутуъудур, 
балдыр вя буд цзяриндя дишъикляри вардыр. Юндюш узундур. Аь-
ыз апараты эямириъи типдядир. 
6.
 
Дявядялляйиляр – Mantoptera 
 
12(11) Юн айаглар тутуъу дейил. 
13(14)  Гарынъыьын  уъунда  гысгаъвари  бир  ъцт  чыхынты  вардыр. 
Юн ганадлар гысадыр, дяриваридир. Бядян енсиздир вя узундур. 
Аьыз апараты эямириъидир. 
7.
 
Дяриганадлылар вя йа гулаьаэирянляр-Dermaptera 
 
14(13) Гарынъыьын уъунда гысгачвари чыхынтылар йохдур. 
15(18)  Юн  ганадлары  бир  гядяр  сяртдир,  дяриваридир,  лакин 
дамарлары  эюрцнцр.  Юндюш  иридир,  йахшы  тяърид  олунмушдур. 
Гарынъыьын  уъунда  серкиляри  вар.  Аьыз  апараты  эямириъи  тип-
дядир. 
16(17)  Бцтцн  айаглар  гачыъыдыр.  Баш  цст  тяряфдян  бюйцк  юн-
дюшля юртцлцдцр. Бядян йастылашмышдыр. 
8.
 
Тараканлар – Blattoptera 
 
17(16) Арха айаглар тулландырыъы вя йа юн айаглар газыъыдыр. 
Бядян йасты дейил, йанлардан бир гядяр басыгдыр. 
9.
 
Дцзганадлылар – Orthoptera 
 
18(15) Яламятлярин нисбяти фярглидир. 

 
211
19(20) Юн ганадлар дамарсыздыр, сярт, буйнузвари елитралара 
чеврилмишдир. Елитраларын алтында шяффаф, алт пярдяганадлар эиз-
лянир. Аьыз апараты эямириъидир. 
10.
 
Сяртганадлылар вя йа бюъякляр – Coleoptera 
 
20(19) Юн ганадлар тордур, пярдядир, шяффафдыр вя йа пулъуг-
лудур. 
21(22) Юн вя арха ганадлар тордур, шяффафдыр, бюйцкдцр. Быь-
ларын ясасы эюзляр арасында йерляшир. 
11.
 
Торганадлылар – Neuroptera 
 
22(21)  Ганадлар  пярдядир,  шяффафдыр  вя  йа  пулъугларла  юртц-
лцдцр. 
23(26) Ганадлар ики ъцтдцр. 
24(25)  Пярдяганадлардыр,  шяффафдыр.  Адятян  арха  ганадлар 
юндян  кичик  олур.  Аьыз  апараты  эямириъи  вя  йа  хортумъуг 
шяклиндядяир. 
12.
 
Пярдяганадлылар – Hymenoptera 
 
25(24)  Ганадларын  цзяри  чох  асанлыгла  силинян  пулъугларла 
юртцлцдцр. Пярдя ганадлардыр. Аьыз органы спирал шякилдя бу-
рулмуш хортумъугдур вя йа хортумъуг олмур. 
13.
 
Пулъугганадлылар вя йа кяпянякляр (Lepidoptera) 
 
26(23) Йалныз бир ъцт шяффаф, пярдяганадлар вардыр. Арха га-
надлар йохдур. 
14.
 
Икиганадлылар – Diptera 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
212
 4.3. 
Башлыъа йарымдястя вя фясилялярин тяйинат ъядвялляри 
 
 
 
 
    Дцзганадлылар (Orthoptera) 
 
Йарымдястя: Узунбыьлылар (Dolichocera) 
1(6)  Тимпанал  (ешитмя)  органлары  щямишя  юн  айагларын  бал-
дырларында йерляшир. Быьлар бядяндян узундур. Диши фярдин йу-
мутагойаны  адятян  узундур.  Еркяк  фярдин  акустик  апараты 
тегминалдыр, сясин емиссийасы бир ганадцстцнцн диэяриня сцр-
тцлмяси нятиъясиндя баш верир. 
2(3)  Юн  вя  арха  пянъяляр 3-буьумлудур.  Йумуртагойан 
низяваридир (шякил 125)………………………………………… 
………………………………Ъыръырамалар фясиляси - Gryllidae 
 
     1                                              2                                    3                                                     
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 125. Gryllidae  фясилясиня аид олан дцзганадлылар: 
Varia pulcha 
(1), Gryllomimus perfectus (2), Gryllomorpha miramae (3) 
 
3(2) Юн вя орта пянъяляр 4-буьумлудур. Йумуртагойан гылы-
нъваридир, низяваридир вя йа орагваридир. 
4(5) Акустик апарат щяр ики ъинсдя инкишаф етмишдир. Быьларын 
ясасы эюзлярин сявиййясиндян ашаьыда йерляшир………………… 

 
213
……………………….Шарбашлы шалалар фясиляси – Bradyporidae 
 
                                   Bradyporidae 
 
 
 
 
 
 
 
 
5(4) Акустик апарат йалныз еркяк фярдлярдя инкишаф етмишдир. 
Быьларын ясасы эюзлярин сявиййясиндя вя йа онлардан йухарыда 
йерляшмишдир (шякил 126)……………………………………….. 
………………………..Щягиги шалалар фясиляси – Tettigoniidae 
6(1)  Юн  айагларын  балдырларында  тимпанал  органлар  йохдур. 
Быьлар бядяндян чох гысадыр, чох вахт онун йарысына чатмыр. 
Дишинин  йумуртагойаны  адятян  гыса  олур.  Еркяк  фярдин 
акустик апараты фярглидир. 
7(10) Юн вя орта пянъяляр 2-буьумлудур. Ешитмя (тимпанал) 
органы  гарынъыьын  биринъи  тергитинин  йанларында  олмур. 
Пянъядя ъайнаглар арасында сормаъ олмур. 
 
Йарымдястя: Гысабыьлылар (Brachycera) 
8(9) Юнбел узун чыхынты шяклиндя архайа доьру йюнялмир вя о, 
гарынъыьын  цзярини  юртмцр.  Юн  айаглар  газыъыдыр,  бязи  нюв-
лярдя арха айагларын пянъяси бирбуьумлудур (шякил 127, бах: 
ялавяляр)…………….…………………………………………. 
……………………….Цчбармаглылар фясиляси – Tridactylidae 
9(8)  Юнбел  узун  чыхынты  шяклиндя  архайа  доьру  узанараг, 
цстдян  гарынъыьы  тамамиля  юртцр.  Юн  айаглар  адидир,  эязи-
ъидир;  арха  пянъяляр 3-буьумлудур  (шякил 128, бах:  яла-
вяляр)………………….……………………………………….. 
 ……………………………..Атлангачлар фясиляси - Tetrigidae
  
 
 
214
10(7)  Бцтцн  пянъяляр 3-буьумлудур.  Тимпанал  орган  га-
рынъыьын биринъи тергитинин йанларында инкишаф етмишдир, бязян 
ися  олмур.  Пянъя  ъайнаглары  арасында  олан  сормаъ  мцхтялиф 
ъцр  инкишаф едя билир – бязян чох кичик вя эюрцнмяз олур. 
                      Pseudophyllum  
                       titan
 
               
 
 
 
 
 
                                  
Acridoxena hewaniana 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                            
Scambophyllum sanguinolentum
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 126. Tettigoniidae фясилясинин нцмайяндяляри 
 
11(12) Арха буд латерал тяряфдя (хариъя доьру) гейри-бярабяр 
нахышлыдыр.  Гарынъыьын  икинъи  тергитинин  йан  тяряфиндян  бахыл-
дыгда  (ешитмя  дялийинин  алтында  арха  чанаглардан  сонра) 

 
215
кюндялян-гырышлы сащя (Краус органы) эюрцнцр (шякил 129, бах 
ялавяляр)…………………………………………..............…… 
………………………… Памфаэидляр фясиляси – Pamphagidae 
12(11) Арха будларын скулптурасы латерал тяряфдян дцздцр, ля-
лякваридир.  Краус  органы  гарынъыьын  икинъи  тергитинин  йан-
ларында йохдур(шякил 130, бах: ялавяляр)……..……………… 
…………………..Щягиги чяйирткякимиляр фясиляси – Acrididae 
 
 
                        Бярабярганадлылар (Homoptera) 
 
                      Йарымдястялярин тяйинат ъядвялляри 
 
1(2)  Быьлары  гысадыр, 3-буьумлудур.  Юн  ганадлары  арха  ъцтя 
нисбятян  сяртдир.  Бязян  дамарланмасы  айдын  дейил.  Хор-
тумун  ясасы  юн  айаглардан  бир  гядяр  ирялидя  йерляшир. 
Пянъяляр 3-буьумлудур……………………………………… 
………………………Ъыръырамалар йарымдястяси – Cicadinea 
Зярярли  нювлярдян  розанна  ъыръырамасы  (Typhocyba rosae L.) 
даща диггятя лайигдир. Бу нюв Эцлчичяклиляр фясилясиндян олан 
аьаъ  вя  кол  биткилярин  йарпагларынын  алт  тяряфиндя  гидала-
ныр(шякил 131, бах: ялавяляр). 
Тахылкимиляря  зяряр  верян  вя  вирус  хястялийини  кечирян  нювляр 
Psammotettix striatus L., Calligypona striatella Fall.- дыр.
 
2(1)  Быьлары  узундур, 3-10-буьумлудур,  хортумун  ясасы  юн 
айаглара йахынлашмышдыр, пянъяляр 1-2-буьумлудур. 
3(4)  Быьлары  узундур,10-буьумлудур,  арха  айаглар  тулланы-
ъыдыр,  ясасян  хырда  щяшяратлардыр.  Пянъяляри 2-буьумлу-
дур………………………….………………………………….. 
…………………..Йарпагбиряляри вя йа баллыъалар – Psyllinea 
Ъидди зяряр верян нювляри алма (Psylla mali Schm. ) вя армуд 
баллыъалары (P.pyri Frst.), кюк йарпагбирясидир (Trioza apicalis 
Frst.) (шякил 132, бах: ялавяляр).  
4(3) Айаглар узундур, назик балдырлыдыр, тулланыъы дейил. Быь-
лар 7-буьумлудур,  уълары  тиканваридир.  Щяр  ики  ганады  юлчц 
 
216
вя  дамарланмасына  эюря  охшардыр,  цзяри  аь  тозъугла  юртц-
лцдцр………………………………..…………………………. 
Алейродинляр вя йа Аьганадлылар йарымдястяси- Aleyrodinea 
Аьганадлылар  йарымдястясиня  аид  олан  нювлярдян  ян  тящлц-
кялиляри оранжерейа (Trialeurodes vaporariorum Westw.) вя сит-
рус биткиляринин (Dialeurodes citri R.How) аьганадлыларыдыр. 
5(4) Яламятлярин уйьунлуьу фярглидир. 
6(7)  Кичикюлчцлц  щяшяратлардыр,  инъя  бядянлидир,  бел  сятщиндя 
чыхынтылар – ширя боруъуглар вардыр. Бязян бу боруъуглар уз-
ун олур. Быьлары 3-6-буьумлудур, уълары гыса вя йа узунсов 
гыл  иля  битир.  Ганадлар  (яэяр  варса)  аь  тозъугсуздур.  Арха 
ганадлар  юндякилярдян  кичикдир.  Пянъяляр 2-буьумлу-
дур……………………………………………………………… 
…………………..…….. Мяняняляр йарымдястяси – Aphidinea 
Кянд  тясяррцфаты  биткиляринин  зярярвериъиляридир:  дянли  битки-
лярин  ади  мяняняси  (Schizaphis graminum Rond.),  чуьундур 
йарпаьы мяняняси (Aphis fabae Scop.), нохуд (Acyrthosiphon 
pisum Harris.),  бахча  (A.gossypii Glov.),  кялям  (Brevicoryne 
brassicae L.), шафталы (Myzodes persicae Sulz.) вя с.  
7(6) Ширя боруъуглары йохдур. Дишилярин бядяни айдын шякилдя 
баш, дюш вя гарынъыьа айрылмыр. Цст тяряфдян бунлар галханъыг 
вя  йа  мум  ифразы  иля  юртцлц  олур.  Еркякляр  надир  щалда  раст 
эялинир.  Ганадлар  бир  ъцтдцр  вя  йа  олмур.  Пянъяляр 1-2-бу-
ьумлудур………………………………………..…………….. 
…………...
Коксидляр вя йа йастыъалар йарымдястяси- 
Coccinea 
Мейвя  аьаълары,  декоратив  вя  мешя  енлийарпаг  биткилярин 
тящлцкяли зярярвериъиляридир мясялян, калифорнийа (Diaspidiotus 
perniciosus Comst.),  верэцлвари  алма  (Lepidosaphes ulmi L.
йастыъалары  вя  акасийа  йаланчы-йастыъасы  (Parthenolecanium 
corni Bouche.) (шякил 133, бах: ялавяляр). 
 
                       Йарымсяртганадлылар (Hemiptera) 
 
 1(4)  Бядянин  алт  тяряфи  сых  эцмцшц  тцкъцклярля  юртцлцдцр. 
Бунлар суда вя йа су йахынлыьында йашайырлар. 

 
217
2(3)  Арха  айагларын  будлары  гарынъыьын  зирвясинин  архасына 
кечмир,  бядян  бярк  йастылашмышдыр,  чубугваридир,  баш  узун-
дур. Хортумъуг 3-буьумлудур……………………………… 
………………..Чубугвари суюлчянляр (Hydrometridae) фясиляси 
3(2) Арха айагларын будлары гарынъыг зирвясинин архасына ке-
чир. Су цзяриндя йашайырлар. Хортумъуг 4-буьумлудур….. 
………………………………….Суюлчянляр (Gerridae) фясиляси 
4(1) Бядянин алт тяряфи сых эцмцшц тцкъцксцздцр. Гуруда йа-
шайырлар. 
5(14)  Галханъыг  бюйцк  дейил,  гарынъыьын 1/3 щиссясини  юртцр. 
Быьлар 4-буьумлудур. 
6(7)  Хортумъуг  назикдир,  гювсваридир,  бядяня  сыхылмыр.  Ба-
шын цстцндя эюзюнц кюндялян шырымы йохдур. Садя эюзъцкляр 
йохдур……………………………….………………………… 
…………………………...Овчу тахтабитиляр (Nabidae) фясиляси 
Йыртыъыдырлар,  кичик  щяшяратларла  гидаланырлар.  Алагаранлыгда 
вя эеъяляр фяалдырлар. Бязян чох сайда раст эялирляр. 
7(6) Хортумъуг гювсвари дейил, бядяня сыхылыр. Яйридирся, он-
да бядяндян 6 мм гысадыр. 
8(11) Орта- вя архадюш айдын тикишлидир. Тикишляр бядянин йан 
тяряфлярини айырыр. Юндюш 4-буъаглыдыр. 
9(10)  Садя  эюзъцкляр  ямэяк  цзяриндядир.  Чох  кичик  форма-
лардыр…………………………………….……………………. 
………………………..Кичикйыртыъылар (Anthocoridae) фясиляси 
Йыртыъыдырлар,  мяняняляр,  кичик  тыртыллар,  йумурталар  вя  с. 
гидаланырлар. Хейирлидирляр. 
10(9) Ямэяк цзяриндя садя эюзъцкляр йохдур………………. 
……………………………..Кор тахтабитиляр (Miridae) фясиляси 
Ясасян фитофаглардыр, лакин йыртыъы нювляри дя вардыр. Мцхтялиф 
рянэлидирляр,  даща  чох  йашыл  олурлар.  Биткиляря  зяряр  верянляр 
арасында йонъа тахтабити (Adelphocoris lineolatus Gz.), гонур 
чуьундур тахтабити (Polymerus cognatus Fieb.) вя б.-дыр; йыр-
тыъы  кор  тахтабити  (Stethoconus  cyrtopeltis F.)  армуд  тахта-
битиси иля гидаланыр. 
 
 
218
11(8) Орта- вя архадюш йан тикишсиздир. Пянъяляр 3-буьумлу-
дур. 
12(13)  Ямэяк  цзяриндя  садя  эюзъцкляр  йохдур.  Ганадцстц 
цзяриндяки  пярдяъик  аз (8-я  гядяр)  дамарлыдыр.  Бядян  рянэ-
индя гырмызы вя гара чаларлар цстцнлцк тяшкил едир……………. 
………………….Гырмызы тахтабитиляр (Pyrrhocoridae) фясиляси 
Тохумлар,  юлмцш  щяшяратлар  вя  с.  гидаланырлар.  Зяряр  вур-
мурлар, бязян чохлу сайда олурлар. 
13(12) Ямэяк цзяриндя садя эюзъцкляр вардыр. Быьлар дирсяк-
варидир. Бядян енсиздир, айаглар узундур………….………. 
……………………………..Чубугвариляр (Berytidae) фясиляси 
14(15)  Галханъыг  бюйцкдцр,  гарынъыьын 1/3 щиссясини  ящатя 
едир вя йа зирвясиня гядяр чатыр. Быьлар 5-буьумлудур, пянъя-
ляр 3-буьумлудур. 
15(16) Галханъыг демяк олар ки, гарынъыьын цзярини юртцр вя 
онун зирвясиня чатыр. Галханъыьын ясасы, юндюшцн арха кяна-
рындан енлидир. Балдырлар гылсыздыр………………………..……. 
…………….…….Галханлы баьаъыглар (Scutelleridae) фясиляси 
Ян  тящлцкяли  зярярвериъилярдян  баьаъыг  тахтабитилярини  мисал 
эюстярмяк олар: зярярли баьаъыг (Eurygaster integriceps Put.), 
мавр  тахтабитиси  (E.maura L.),  австрийа  тахтабитиси 
(E.austriacus Schrnk.). 
16(15)  Галханъыг  адятян  гарынъыьын  зирвясиня  чатмыр,  чатса 
да онун ясасы юндюшцн арха кянарына чатыр…………………. 
……………………………Галханлылар (Pentatomidae) фясиляси 
 
Биткилярин тящлцкяли зярярвериъиляриндян – рапс (Eurydema ole-
racea L.), кялям (E. ventralis Kol.), хардал (E.ornate L.) вя с.  
бу ъинся аид олан хаччичяклилярин тахтабитилярини эюстярмяк ол-
ар. Итибаш тахтабитилярдян итибаш елийа (Aelia acuminate L.) хц-
сусян  тящлцкялидир.  Йыртыъы  тахтабитилярдян  периллус  (Perillus 
bioculatus Fabr.) вя подизус (Podisus maculiventris Say.) ко-
лорадо  бюъяйи  вя  диэяр  йарпагйейян  щяшяратлары  мящв  едир 
(шякил 134, 135, бах: ялавяляр). 
 

 
219
 
                    Сяртганадлылар (Coleoptera) 
 
1(2) Арха айагларын чанаьы бюйцкдцр. Онларын зирвяси гарын-
ъыьын  икинъи  буьумунун  архасына  кечир.  Айаглар  гачыъыдыр. 
Быьлар  сапвари  вя  йа  гылваридир.  Сцрфяляр  камподеоваридир.-
……………………………………….………………………… 
………………………………..Карабидляр фясиляси – Carabidae 
Мцхтялиф  юлчцляря  малик  олан,  бир  гядяр  узунсов  бядянли, 
адятян  олдугъа  щярякятли  бюъяклярдир  (шякил 136, 137, бах: 
ялавяляр).  Бу  фясиляйя 20 мин  нюв  аиддир.  Нювлярин  чохусу 
йыртыъыдыр.  Зярярли  нювляря  тахыл  (Zabrus tenebrioides Gz.)  вя 
дары (Ophonus calceatus Duft.) карабидляри аиддир.  
 
 2(1)  Арха  айагларын  чанаглары  бюйцк  дейил,  онларын  зирвяси 
гарынъыьын икинъи буьумунун стернитиня чатмыр. 
3(10) Овал вя йа узунсов формада олан бюъяклярдир. Лакин 
узунсов  формада  оланларда  баш,  башборусуна  узанмамыш-
дыр. Бцтцн пянъяляр 5-буьумлудур. 
4(5) Быьларын топпузу лювщяваридир, йастыдыр, юн айаглары га-
зыъыдыр.  Адятян  ири  бюъяклярдир.  Сцрфяляр  гурдваридир,  Ъ-вари 
шякилдя  яйилмиш,  аь  рянэлидирляр.  Сцрфялярин  башы  вя 3 ъцт  дюш 
айаглары вардыр (шякил 137, бах: ялавяляр)………..…………… 
…………………………..Йастыбыьлылар фясиляси – Scarabaeidae 
Фясиля 15 мин  нювц  ящатя  едир,  Хырылдаг  бюъякляр  (Melo-
lonthinae)  вя  Пейин  бюъякляриня  (Coprinae)  айрылыр.  Йасты-
быьлылар  арасында  чохлу  сайда  биткилярин  тящлцкяли  зярярве-
риъиляри  вардыр.  Мясялян,  кузка  бюъяйи  (Anisoplia austriaca 
Hrbst.), хачлы бюъяк (A. agricola Poda.), эюзял бюъяк (A.sege-
tum Hrbst.), гярб май хырылдаг бюъяйи (Melolontha melolontha 
L.),  ийун  хырылдаьы  (Amphimallon solstitialis L.), ади  мярмяр 
хырылдаг бюъяйи (Polyphylla fullo L.)  вя б. (шякил 138, бах: яла-
вяляр). 
5(4) Яламятлярин уйьунлуьу фярглидир. 
6(9) Быьлар 11-буьумлудур  бядянин йарысына  гядярдир вя йа 
ондан  гысадыр,  сапвари,  тясбещвари,  мишарвари  вя  йа  дараг-
варидир. Юн айаглар газыъы дейилдир. 
 
220
7(8) Бядян узунсов, гамятли вя йастылашмышдыр. Юндюшцн ар-
ха  буъаглары  архайа  доьру  чякилмишдир.  Юндюшцн  алт  тяряф-
индя олан чыхынты васитясиля о, ортадюшя кечир. Бу ъцр гурулуш 
хцсусиййяти, архасы цстцня чюнмцш бюъяйя асанлыгла айаглары 
цстцня  тулланмаьа  имкан  верир.  Сцрфяляр  гурдваридир.  Он-
ларын  цзяри  хитинляшмиш  юртцкля  юртцлмцшдцр,  баш  йастыдыр  вя 
ейни  юлчцдя  олан 3 ъцт  дюш  айаглары  вардыр  (мяфтил  сцр-
фяляр)……………………………….…………………………… 
……………………….Шыггылдаг бюъякляр фясиляси – Elateridae 
Сцрфяляри биткиляря зяряр вурур. Мясялян, якин (Agriotes sputa-
tor L.), золаглы (A. lineatus L.), дцзянлик ( A. gurgistanus Fa-
ld.),  тцндрянэли  (A.obscurus L.),  парлаг  (Selatosomus aeneus 
L.), енли  (S. latus F.) вя с. нювлярин сцрфяляри зярярвериъилярдир 
(шякил 139, бах: ялавяляр). 
8(7) Бядян алчаг вя габарыг формададыр. Юндюшцн арха бу-
ъаглары архайа доьру чякилмямишдир. Бязян 3-ъц ъцт айаглар 
тулланыъы  типдя  олур.  Бцтцн  пянъяляр 4-буьумлудур.  Сцрфяляр 
гурдваридир, башы вя 3 ъцт дюш айаглары вардыр. Адятян сцрфя-
ляр рянэлидир вя цзяриндя зийилляр олур………………….……… 
…………………….Йарпагйейянляр фясиляси – Chrysomelidae 
Ялван  рянэли,  кичик  вя  орта  юлчцляря  малик  олан  бюъяклярдир. 
Щамысы  фитофагдыр,  сцрфяляри  йарпагларын  цзяриндя  вя  йа  он-
ларын  ичиндя,  мейвялярдя,  торпагда  кюклярин  цзяриндя,  аьаъ 
габыьынын  алтында  йашайырлар.  Бюъяклярин  ян  бюйцк  фясиля-
ляриндян  биридир.  Бу  фясиляйя  аид  олан  тящлцкяли  нювляри – зо-
лаглы  тахыл  (Phyllotreta vittula Redt.),  ачыгайаглы  хаччичякли 
(Phyllotreta nemorum L.),  ади  чуьундур  (Chaetocnema con-
cinna March.)  вя  с.;  колорадо  бюъяйи  (Leptinotarsa decem-
lineata Say.),  кялям  (Phaedon cochleariae F.),  рапс    (Ento-
moscelis adonidis Pall.)  йарпагйейянляри; чуьундур галхан-
ъыьы (Cassida nebulosa L. ) вя с.-дир (шякил 140, бах: ялавяляр). 
 
9(6) Быьлары бядянин йарысындан узундур вя чох вахт архайа 
йюнялмиш  олур.  Сцрфяляр  гурдваридир,  баш  вар,  айаглар  йох-
дур……………………………………………………………… 

 
221
…..….Одунбюъякляр вя йа узунбыьлылар фясиляси Cerambicydae
 
Ясасян мешя нювляридир, онларын сцрфяляри аьаъларын одунъаьы 
вя йа габыьы алтында йашайыр. Ян тящлцкяли нювляри -  гара бю-
йцк кцкнар (Monochamus urussovi Fisch.), шяргисибир кцкнар 
(M. impulviatus Mot.),  гара  шам  (M. galloprovincialis Oliv.), 
узагшярг гара (M. nitens Bates.) узунбыьлылары вя с.-дир (шякил 
141, бах: ялавяляр). 
10(3) Узунсов бядянли, ачыг бюъяклярдир, баш боруъуьа чяки-
лир. 
11(12)  Баш  боруъуьа  чякилмиш,  быьлар  дирсяквари-топуз-
варидир. Сцрфяляр гурдваридир, Ъ-шяклиндя яйилмишдир, баш вар, 
айаглар йохдур………………………..………………………. 
………………….Узунбурун бюъякляр фясиляси- Curculionidae 
Кичик вя йа орта юлчцлц бюъяклярдир. Бцтцн нювляри фитофагдыр 
–йеткин фярдляр  биткилярин цзяриндя, сцрфяляр ися биткилярин то-
хумасында  вя  йа  торпагда  инкишаф  едир.  Узунбурун  бюъяк-
лярин  чохусу  биткилярин  зярярвериъиляридир.  Мясялян,  золаглы 
(Sitona lineatus L.),  гылъыглы  (S.crinitus Hbst.),  кюкйум-
руларынын узунбурунлары; йонъа тохумйейяни (Apion apricans 
Hbst.),  йонъа  йарпагйейяни  вя  йа  фитономус  (Phytonomus 
variabilis Hbst.),  сары  тихиус-тохумйейяни  (Tychius flavus Be-
ck.), соьан эизлихортумлусу (Ceuthorrhynchus jakovlev Schult-
ze.),  алма  чичякйейяни  (Anthonomus pomorum L.),  казарка 
(Rhynchites bacchus L.),  букарка  (Coenorrhinus pauxillus 
Germ.) вя б.  эюстярмяк олар (шякил 142, бах: ялавяляр). 
12(11)  Бюъяклярин  бядяни  дяйирми,  цст  тяряфдян  габарыг,  алт 
тяряфдян  ися  йастыдыр.  Чох  вахт  лякялидир.  Быьлары  эюрцнмцр. 
Сцрфяляри камподеоваридир…………………………………… 
……..Коксинеллидляр вя йа парабцзянляр фясиляси-Coccinellidae 
Бюйцк  олмайан,  ганадцстляри  чох  вахт  лякяли  олан  бюъяк-
лярдир.  Сцрфяляри  чох  щярякятлидир,  биткилярин  цзяриндя  йаша-
йырлар.  Фясилянин  нцмайяндяляринин  чохусу  йыртыъыдыр,  йяни 
мяняня,  баьаъыг  вя  диэяр  кичик  щяшяратларла  гидаланырлар. 
Нювлярин  чохусундан  зярярли  щяшярат  нювляриня  гаршы  биоложи 
мцбаризядя  истифадя  олунур.  Мясялян, 28-лякяли  картоф 
 
222
парабцзяни  (Epilachna vigintioctomaculata Motsch.) – картоф 
вя диэяр гуш цзцмц фясилясинин нцмайяндяляри, щямчинин бах-
ча култураларынын –лобйанын зярярвериъисидир (шякил 143). 
Yüklə 14,29 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   18




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin