Проф. Ф. Г. Аьамалыйев р я й ч и л я р



Yüklə 14,29 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə11/18
tarix03.02.2017
ölçüsü14,29 Mb.
#7572
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   18

                       
                                   
 
 
Шякил 79. Dytiscus marginalis  бю-
ъяйинин      синир  системинин  йеткин 
бюъякдя (А) вя сцрфясиндя (Б) цм-
уми  эюрцнцшц:
1-удлагцстц  гангли,  
2- удлагалты гангли, 3-5-  юн-, орта- вя 
архадюш  ганглиси, 6-13- биринъи - 
сяккизинъи гарынъыг ганглиляри 
 
 
 
Баш ганглинин шюбяляри прото- , 
дейто-  вя  тритосеребрум  ад-
ланыр.  Протосеребрум  баш  ган-
глисинин бцтцн цст шюбясини яща-
тя  едир.  Онун  ясас  щиссяси 
бюйцк  эюрмя  пайларыдыр  ки, 
онлардан  эюрмя  синирляри  (н. 
оптиъус) айрылыр (шякил 81, 5).
 

 
141
Шякил 80.  Бел  тяряфдян  башын  кясийи  (Иванов  вя  б., 1983 эюря): 
1- 
фронтал гангли, 2- удлагцстц гангли, 3-  оптик (эюрмя) гангли, 4- эюз, 5- н. 
тегументалис, 6- м. флехор мандибулае, 7- удлаг, 8- н. стоматогастриъус, 9- 
м. флехор антеннае, 10- м.еутенсор антеннае, 11- антеннанын синири, 12- н. 
антенналис  аъъессориус, 13- удлаьы  эенишляндирян  язяля, 14- фронтал  кяляф, 
15- удлаьын щялгяви язяляси, 16- цстдодаг синири
 
 
Протосеребрумда, щямчинин, эюбяляквари ъисмляр йер-
ляшир ки, онлар ясас щярякят вя давраныш  мяркязляридир. Онун 
арха  кянарындан,  йяни  гида  борусуна  сюйкянян  щиссясиндян 
симпатик  синир  системинин  ганглиляриня - билаваситя  бел 
дамарына доьру синирляр айрылыр. 
Дейтосеребрум  йарымкцрянин  ашаьы  щиссясини  ящатя 
едир. Цст тяряфдян онун гоху пайларынын (лоби олфаътории) юн 
кянары  эюрцнцр.  Йандан,  хцсусян  дя  ашаьыйа  доьру  щяр  ики 
гоху  пайынын  бир-бири  иля  комиссура  васитясиля  бирляшмиш 
щиссясиндя  галынлашмалар  даща  айдын  шякилдя  эюрцнцр.  Гоху 
синирляриндян  (н.олфасториус  с.антенналис)  башга,  гоху 
 
142
пайларындан  бир  ъцт  ялавя  синир  (н.антенналис-аъъессориус) 
айрылыр ки, бунлар антенналарын язялясини тянзимляйирляр (шякил 
81, 4, 12). Баш капсуласынын цст шюбяси – ямэяйи тянзимляйян 
ики йан синир (н. тегументалис) дя бу пайлардан айрылыр. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 81. Цзяр  бюъяйин  баш  вя  дюшцндян  медиан  саэитал  кясийи 
(баьырсаг хариъ олунмушдур):
1- удлагцстц гангли, 2- фронтал гангли, 3- 
цстдодаг синири, 4- антеннанын синири, 5- эюрмя синири, 6- цстчяня синири, 7- 
алтчяня  синири, 8- алтдодаг  синири, 9- м.  леватор  глоссае, 10- удлагалты 
гангли, 11- н.  жугуларис  примус,  12-14-  юн-,  орта-  вя  архадюш  ганглиляри, 
15- биринъи гарынъыг ганглиси 
 
Тритосеребрум  дейтосеребрума  алт  тяряфдян  сюйкянир 
вя  баш  ганглисинин  ашаьы  шюбясини  вя  удлагятрафы  комис-
суранын чох щиссясини ящатя едир. 
Тритосеребрумун  юн  шюбясиндян,  билаваситя  гоху 
пайларынын алтындан бир ъцт синир айрылыр. Бу синирляр цстдодаг  
(н. лабралис) вя фронтал синирляря(н. фронталис) айрылыр (шякил 81, 
16).  Биринъиси – цст  додаг,  цзлцк  вя  удлаьын  язялясини,  икинъи 
ися  удлаьын  галан  щиссяси  вя  гида  борусундан  йухарыда  йер-
ляшян нащиййяни иннервя едир. 
Улагалты  гангли  (шякил 81, 10) мцряккяб  гурулуша 
маликдир. Беля ки, цч ъцт синир ганглиляри – цстчяня, алтчяня вя 

 
143
алтдодаг  буьумларынын  дцйцнляринин  бирляшмясиндян  ямяля 
эялмишдир.  Удлагятрафы  коннективляр  билаваситя  удлагалтында 
йерляшмиш  вя  башын  дахили  скелетинин  мяркязи  щиссясини 
формалашдырмышдыр. 
Удлагалты  ганглинин  юн  буъаьынын  алт    тяряфиндян 
йанлара  бир  ъцт  цстчяня  синирляри  (н.  мандибуларис)  айрылыр  ки, 
бунлар  цст  чяняляр  вя  онун  язялялярини  тянзимляйир.  Бу 
синирлярин  архасында – гарын  тяряфя  доьру  бир  ъцт  алтчяня 
синирляри  (н.  махилларис)  айрылыр  ки,  бу  синирляр  алт  чяняляри, 
онларын чыхынтыларыны вя язялялярини иннервя едир. Бир гядяр дя 
ашаьыйа доьру бир ъцт синир дя айрылыр ки, бунлар (н. лабиалис) 
алт  додаг  вя  онун  чыхынтылары,  язялялярини  тянзимляйир  (шякил 
81, 6, 7, 8). 
Дюш  шюбясинин  щяр  цч  ганглиси,  удлагалты  дцйцн  иля 
бирликдя  архайа  йюнялмиш  зянъири  формалашдырмышдыр.  Дюш 
ганглилярини  цмумиляшдирян  ясас  ъящят – щяр  бириндян 6 ъцт 
синирин  айрылмасыдыр.  Биринъи  дюш  синири  (н.  стерналис)  щяр 
буьумун  стернал  склеритини  тянзимляйир.  Икинъи – юн  чанаг 
синири  (н.  ъохалис)  чанаглары  ачан  язяляляри  тянзимляйир.  Бу 
синир,  щямчинин,  башы  галдыран  язяляни  дя  иннервя  едир. 
Цчцнъц  синир,  арха  чанаг  синиридир  (н.  ъохалис  постериор) 
юндюшдя  чанаьы  вя  бурманы  гатлайан  язяляляри  иннервя  едир. 
Юндюшдя  йерляшян  синирляр,  щямчинин,  елитраларын  щярякятини 
тямин  едян  язялялярин  ишини  дя  тянзимляйир.  Дюрдцнъц – алт 
чанаг  синиридир  (н.  ъохалис  инфериор)  юндюшдя  чанаьы  вя 
бурманы щярякятя эятирян язяляляри тянзимляйир. Бешинъи синир, 
бурманы  ачандыр  (н.  ехтенсорис  троъщантерис)  вя  алтынъысы  ися 
щяр  цч  буьумда  айаг  синиридир  (н.  исъщиадиъус)  айаглар  вя 
бурмадан ашаьыда йерляшян язяляляри иннервя едир. 
Биринъи  гарынъыг  ганглиси  архадюшя  сых  сюйкянир,  йяни 
архадюшцн  ортасында  йерляшир.  Ондан  айрылан  ики  ъцт  синир 
гарынъыьын 1-ъи  вя 2-ъи  буьумларыны  иннервя  едир.  Узун 
коннективляр  биринъи  гарынъыг  ганглисини  гарын  синир 
зянъиринин  диэяр  щиссяси  иля  бирляшдирир  (шякил 81, 82). Гарын 
синир  зянъири 5 ъцт  ганглидян  формалашмышдыр.  Биринъи  дюрд 
 
144
ъцтц,  йяни  икинъи-бешинъи  гарынъыг  ганглиляри  (морфоложи  ъя-
щятдян бу, цчцнъц-алтынъыдыр) бир-бири иля гыса коннективлярля 
бирляшмишдир. 
                                                                
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 82. Dytiscus marginalis  бюъяйинин  архадюш  вя  гарынъыьын  алт 
сятщинин  эюрцнцшц  (Иванов  вя  б., 1983  эюря): 
1-5-  икинъи-алтынъы 
гарынъыг  ганглиляри, 6- м.  трансверсалес  абдоминис, 7- т.  вентралес 
авдоминис  ехтерни, 8- т.  вентралес  абдоминис  интерни,  9-  м.  ъонжунэенс 
ъохо-абдоминис, 10- м.  ъохо-латералис  метатщораъис,  11-  м.  ехтенсор 
тщросщантерис  метатщораъис  постериор,  12-  м.  ехтенсор  алае  постериор,  13- 
м. фуръо-дорсалис метатщораъис медиус,  14- м. ъохо-дорсалис метатщораъис, 
15-  м.латералис  метатщораъис  медиус  (бцтцн  органлар  вя  язяляляр 
чыхарылмышдыр) 
 

 
145
Сонунъу (алтынъы) дцйцн, ондан юндя дуран гангли иля 
олдугъа  сых  йерляшмиш  вя  демяк  олар  ки,  бирляшмишдир.  Бу 
гангли  дя  мцряккяб  гурулушлудур  беля  ки,  VII, VIII вя 
гарынъыьын  сонракы  буьумларын  ганглиляриндян  ямяля 
эялмишдир.  Бу  ганглилярин  щяр  бириндян  ъцт  синирляр  айрылыр. 
Йалныз сонунъу дцйцндян ики ъцт синир айрылыр. Икинъи –бешинъи 
гарынъыг  ганглиляриндян  айрылан  синирляр  III-VI  гарынъыг 
буьумларыны иннервя едир. Сонунъу – алтынъы ганглинин бирин-
ъи ъцт синири VII гарынъыг буьумуну, икинъи – ъинси апараты вя 
арха баьырсаьы тянзимляйир. 
Бцтцн  гарынъыг  ганглиляриндян  шахяляр – бел  вя  гарын 
нащиййяляриня  доьру  эедир.  Бел  шахяси – цряк  язяляляри,  стиг-
ма, узунуна вя дорсовентрал язяляляри, гарын шахяси ися дяри 
юртцйцнц иннервя едир. 
Симпатик синир системи вя ендокрин органлары. Симпатик 
синир  системи  баш  ганглидян  айрылыр  вя  юн  баьырсаьы  иннервя 
едир. Бу систем ики тяк гангли вя онлары бипрляшдирян тяк синир 
сцтунундан ибарятдир (шякил 83). 
 
                                                          
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 83.  Цзяр бюъяйин симпатик синир системи Корсъщелт, 1923 эюря
1- удлагцсцтц гангли, 2- антеннал синир, 3- м. стоматоэастриъус, 4- фронтал 
гангли, 5- фронтал синир, 6- цстдодаг синири, 7- эюрмя синири, 8-10- цстчяня 
вя  алтдодаг  синирляри, 11- удлагцстц  гангли, 12- биринъи  дюш  ганглисиня 
эедян  коннектив, 13- зоб, 14- чейняйиъи  мядя, 15- орта  баьырсаг, 16- 
мядя ганглиси, 17- н. стомаэастриъус, 18- гида борусу, 19- ъорпора аллата, 
20- ъорпора ъардиаъа, 21- н. tеэументалис 
 
Юн фронтал дцйцн (г. фронтале) алын склеритинин алтында, 
удлаьын  ортасында  йерляшир  (шякил 83, 4). О,  зирвяси  архайа 
 
146
бахан  цчбуъаг  шяклиндядир.  Онун  ясасынын  буъагларынын 
бириндян  ики  синир  (н.  фронталес)  айрылыр  ки,  бунлар  фронтал 
дцйцнц баш ганглинин тритосеребруму иля бирляшдирир (шякил 83, 
5).  Ясасдан  юня  доьру  удлаьын  язялясини  тянзимляйян  шахя 
айрылыр.  Арха  зирвядян  ися  ири  сцтун - удлаг-мядя  синири  (н. 
стомаэастриъус) айрылыр.  Бу синири, щямчинин, гайыдан синир (н. 
реъъуренс)  адландырырлар.  Гайыдан  синир,  медиан  хятт  бойу 
гида  борусу  бойунъа  кечиб,  тядриъян  сола    яйиляряк,  зоб 
нащиййясиня  вя чейняйиъи мядянин сярщяддиня чатыр. Бурада 
о,  мядя  ганглисини,  йяни  дцйцнцнц  (г.вентриъуларе)  ямяля 
эятирир  (шякил 83, 16). Мядя  ганглисиндян  мядяйя  доьру  ики 
шахя  эялир.  Щямин  шахялярдян  йолбойу  гида  борусу  вя  зоба 
истигамятлянмиш  синирляр  айрылыр.  Бундан  башга,  фронтал 
дцйцнцн йахынлыьындан бел дамарына доьру ъцт синир айрылыр. 
Симпатик  синир  системи  иля  баьлы  олан  вя  ендокрин 
функсийаны йериня йетирян бязи ганглиляр вардыр. Беля ки, гида 
борусу  вя  улаг-мядя  синиринин  (н.  стомаэастриъус) 
йанларында  кардиал  ъисмляр  (ъорпора  ъардиаъа)  вя  ялавя 
ъисмляр  (ъорпора  аллата)  йерляшир  (шякил 83, 19, 20). Ялавя 
ъисмляр  олдугъа  сых  шякилдя  трахейаларла  ящатя  олундуьу 
цчцн  трахейа  ганглиляри  адланыр.  Бу  органларын  функсийасы 
бюйцкдцр,  онлар  организмин  бюйцмя  вя  инкишафыны 
тянзимляйян щормонлары синтез едирляр. 
Щисс  органлары.  Бюъяклярин  бядян  юртцйц  олдугъа 
мющкямдир, йяни склеротизя олунмуш хитин гатдыр. Она эюря 
дя  щямин  гат,  мцщитин  тясирини,  йяни  мцхтялиф  гыъыг-
ландырыъылары йахшы кечиря билмир. Мцхтялиф щисси дяри органлары 
бюъяйин  сятщи  бойу  йайылмышдыр.  Щисси  органлардан  мцхтялиф 
тцкъцкляр,  гылъыглар  вя  кутикулйар  сенсиллалар  мювъуддур. 
Онлар  механики  вя  кимйяви  гыъыглары  гябул  едир.  Бядян 
шюбяляри  арасында  баш  нащиййясиндя  бу  сенсиллалар  даща 
чохдур.  Кимйяви  гыъыглары  гябул  едян  сенсиллалар  аьыз 
органлары  вя  быьъыгларын  цзяриндя  йерляшмишдир.  Бунлар 
таразлыг  органлары  кими  дя  иштирак  едя  билирляр.  Алтчяня  вя 

 
147
алтдодаг  чыхынтыларынын  цзяриндя  чохлу  сайда  ламися 
сенсиллалары вардыр. 
Цзяр  бюъяйин  дюш  вя  гарынъыг  шюбяляринин  цзяриндя 
механики  гыъыьы  гябул  едян  сенсиллалар  вардыр.  Даща  йахшы 
инкишаф  етмиш – кимйяви  гыъыьы  гябул  едян  гоху  вя  дад 
сенсиллаларыдыр.  Кимйяви  щисс  органлары  даща  чох  ъинси 
фяалиййят  иля  баьлы  олур,  йяни  копулйасийа  заманы  бюъяклярин 
тямас нюгтясиндя йерляширляр. 
Цзяр  бюъяйин  быьъыгларынын  икинъи  буьумунда 
мцряккяб гурулуша малик олан Ъонстон органы йерляшир. Бу, 
хордотонал  органын  шякилдяйишмиш  формасы  олуб,  хариъи 
мцщитдя баш верян вибрасийалары вя сяс дальаларыны гябул едир. 
 
      А                                                                  Б
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 84. Dytiscus marginalis  бюъяйинин  диши  ъинси  системи 
(Корсъщелт, 1923  эюря): 
А – йеткин  йумурта,  Б-  диши  ъисни  системин 
чыхарыъы йоллары вя копулйасийа шюбясинин узунуна кясийи (1, 2- йумурта 
борулары, 3- балалыг, 4- капулйасийа  (ялагяляндириъи)  кисясинин  боьазы, 5- 
копулйасийа кисяси, 6- тохумгябуледиъи, 7- тохумгябуледиъинин ахары, 8- 
вязили тюрямя) 
Цзяр  бюъяйин  мцряккяб  эюзляри  ъями 9000 
омматидидян  формалашмышдыр,  йяни  узаьы  эюрмя  габилиййяти 
мящдуддур.  Адятян  тяърцбя  мяшьяляляриндя  бу  орган 
 
148
тараканлар цзяриндя юйрянилир. Щяр ики нювдя бу орган еукон 
типли мцряккяб эюзлярдир. 
Ъинси  систем.  Цзяр  бюъяйин  диши  фярдинин  гарынъыьынын 
ашаьы щиссясиндя бу систем йерляшир (шякил 84). 
Хитинляшмиш  йумуртагойан  гарынъыьын  сон  ики 
буьумуну  тамамиля  ящатя  едир.  Ъинси  систем  цзяр  бюъяйин 
гарынъыьында  асимметрик  йерляшмишдир.  Йумурталыгларын  юн 
щиссяси  арха  ъцт  айагларын  эцълц  язяляляри  арасында  йерляш-
мишдир.  Йумурталыглары  сых  шякилдя  сарымыш  трахейалар  да 
онларын мющкям йерляшмясиня шяраит йарадыр. Йумурталыглар 
щямчинин,  пий  ъисминин  дилимляри  иля  дя  ящатя  олунмушдур. 
Цзяр  бюъяйин  диши  ъинси  системи 4 шюбядян  формалашыр: 1) 
йумурталыглар, 2) чыхарыъы йоллар, 3) копулйасийа (ялагялянди-
риъи) апарат, 4) йумуртагойан. 
Щяр  йумурталыг  йумурта  боруларындан  ибарятдир  ки, 
онларын  сайы 38-49 ядяд  ола  биляр.  Йумурта  борулары 
мероистик – политрофик типдядир. Щяр йумурта фолликуласындан 
сонра  гидаландырыъы  вя  йа  сарылыг  щцъейряляри  йерляшян 
гидаландырыъы  камера  эялир.  Йумурта  борусунун  назик  уъу 
сапшяклиндядир.  Щямин  сап  ортабел  нащиййясиня  бирляшир. 
Йумурта  борусунун  уъ  сапа  кечян  йериндя  рцшейм  зонасы 
(эермариум)  йерляшир.  Бурада  илкин  ъинси  щцъейрялярин  ямяля 
эялмяси  вя  чохалмасы  просеси  эедир – яввял  оогонийалар, 
сонрадан ися ооситляр формалашыр. Йумурта борусунун галан 
щиссяси  бюйцмя  зонасыдыр.  Бурада  нювбяляшян  гидаландырыъы 
вя  йумурта  камералары  йерляшир.  Йумурта  камераларынын 
сайы 8-10 ядяддир.  Камеранын  узунлуьу 1,5 мм,  йетишмиш 
йумурта ися 6-7 мм-дир (шякил 84, А). Щяр йумурта борусу 
чыхарыъы  ахара  бирляшир,  онун  диварлары  бцкцшлцдцр.  Йумурта 
боруларынын  чыхарыъы  ахарлары  цмуми  бошлуьа  ачылыр.  Щямин 
бошлуг  финъаншякиллидир  ки,  онун  батыг  щиссяси  йумурталыьа 
доьру йюнялмишдир. Саь вя сол йумурта борулары тяк боруйа 
бирляшир.  Тяк  йумурта  борусу  ися  балалыьа  ачылыр.  Щям 
балалыг, щям дя йумурта борулары ектодермал мяншялидир. Ич 
тяряфдян хитинляшмиш кутикула иля юртцлцдцр. 

 
149
Диши  ъинси  системин  ялагяляндириъи,  йяни  копулйатив 
шюбяси  балалыьын  давамы  олуб,  йумурта  борусунун  ачылдыьы 
йердир. Онун назик боьазы эенишляняряк, копулйасийа кисясини 
(бурса ъопулатрих)ямяля эятирир (шякил 84, Б).  
             А                                                                           Б 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 85. Dytiscus marginalis  бюъяйинин  еркяк  ъинси  системи 
(Корсъщелт, 1923 эюря): 
А- дцзялмиш вязиййятдя эюрцнцшц (1- тохумлуг, 
2-  весиъула  семиналис,   3- тохумчыхарыъы  канал,  4-  копулйатив  апарат  вя 
онун язяляси, 5- вас ефференс,  6- ялавя ъинси вязилярин уъларыны бирляшдирян 
язяля  баьы, 7- ялавя  ъинси  вязиляр);    Б-  еркяк  ъинси  системин  чыхарыъы 
йолларынын  эюрцнцшц (1- вас  ефференс, 2- ялавя  ъинси  вязиляр, 3- тохум-
чыхарыъы канал, 4- пенис, 5- парамерляр) 
 
Тохумгябуледиъи, яйри вя кор кися шяклиндядир. Онун 
дивары силиндрик епители щцъейряляриндян вя нисбятян галын олан 
бцкцшлц  хитин  дюшянякдян  ибарятдир.  Язяляси  сых  олмайан 
узунуна 
гатдан 
ибарятдир. 
Тохумгябуледиъидян 
копулйасийа  кисяси  вя  онун  боьазындан  йумурта  борусуна 
доьру  ахар  эедир.  Бу  ахар  васитясиля  эялян  тохум  майеси 
балалыгда олан йумурталары майаландырыр. Щямин ахарын диб 
 
150
щиссясиндя чохлу сайда бирщцъейряли вязили тюрямя йерляшир ки, 
онларын ахарлары новчайа ачылыр. 
Бир  диши  фярд 500-дян 1000 ядядя  гядяр  (суткада 
максимум 30 ядяд  олмагла)  йумуртаны  су  биткиляринин  то-
хумасына гойур. 
Еркяк  ъинси  систем  гарынъыьын  алт  тяряфиндя  йерляшир. 
Адятян копулйатив апарат гарынъыьын алтынъы буьумунун ар-
ха кянарына гядяр чатыр (шякил 85). 
Еркяк ъинси систем 5 шюбядян ибарятдир: 1) ъцт тохум-
луглар, 2) ъинси  ахарлар  (бура  дистал  уъу  тохум  резервуары 
ролуну  ойнайан  кянарлашдырыъы  канал  вя  чыхарыъы  ахарлар 
аиддир), 3) ялавя ъинси вязиляр, 4) тохумчыхарыъы канал, 5) ко-
пулйатив  апарат  (шякил 85, А).  Биринъи  ики  шюбя  мезодермал, 
диэярляри ися ектодермал мяншялидир. 
Тохумлуьун дцзялмиш щалда узунлуьу 30-40 см-дир. 
Адятян  цзяри  сых  трахейаларла  сарылмыш  олдуьу  цчцн  ону 
дцзялтмяк  чятин  олур.  Лупа  вя  йа  бинокулйар  алтында  бах-
дыгда  тохумлуьун  ачыг  сары  рянэли  кцтля  иля  долу  олдуьу 
айдын  эюрцнцр.  Тохумлуьун  икинъи  щиссясиндя – борунун 
бошлуьунда  сарымтыл  юзяк – гидаланма  елементляринин  йыьы-
мыны эюрмяк олар.  
Цзяр  бюъяйин  гышлама  дюврцндя  тохумлугларын 
эюрцнцшц  фяргли  олур.  Уъ  шюбя  рцшейм  зонасы  олуб,  ичяриси 
долудур вя 2 см-я чатыр. Диэяр щиссяси ися гырышлы диварлыдыр. 
Ъинси  ахарлар  тохумлугдан  дорсал  тяряфдян  айрылан 
тохум  борусу  иля  башланыр.  Юн  щиссяси (4-6 мм)  перитонеал 
юртцкля  (вас  ефференс)  юртцлцдцр.  Сонрадан  бу  бору,  тохум 
говуьу  (весиъула  семиналис)  ролуну  ойнайан  йумаьы  ямяля 
эятирир.  Щямин  говугда  пайыз  вя  гыш  айларында  тохум 
сахланылыр. Бу йумагдан вентрал тяряфдя 3-4 мм узунлугда 
олан  бир  ахар ( вас  деференс)  айрылыр.  Ахарларын  щяр  бири  бел 
тяряфдя  (шякил 85, Б)  ялавя  ъинси  вязийя  ачылыр.  Щяр  бир  вязидя 
ики шюбя айдын эюрцнцр: узунлуьу 9-12 мм олан аь рянэли уъ 
щисся  вя  аз  шяффаф  олан  ачыг-сары  рянэли  шюбя.  Вязинин  ахары 
щям  секрет,  щям  дя  тохум  майесинин  кянарлашдырылмасына 

 
151
хидмят  едир.  Щямин  ахар  тохумчыхарыъы  канала  ачылыр  (шякил 
85,3).  Тохумчыхарыъы  канал  (дуътус  ежаъулаториус)  ени 0,8 
мм,  узунлуьу 6-7 мм  олан  енли  тяк  ахардыр.  Бу  ахар 
копулйатив органын (пенис) хитинляшмиш шырымына ачылыр. 
Ъцтляшмя  пайыз  вя  илкин  йаз  айларында  баш  верир. 
Сперматофор  ялавя  ъинси  вязилярин  секрети  щесабына  ямяля 
эялир.  Формалашмыш    сперматофор  диши  фярдин  хариъи  ко-
пулйатив  ъибъийиня  гойулур.  Бу  ъибдян  тохум  майеси  то-
хумгябул едиъийя ютцрцлцр вя орада бцтцн гыш айларыны галыр. 
Йумуртагойма йазда башланыр. Сперматофор диши фярдин га-
рынъыьынын  арха  уъунда  эюрцнцр  вя  асанлыгла  орадан  йарылыб 
чыхарыла билир (шякил 86 А, Б). 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                        
 
Шякил 86. Dytiscus marginalis  бюъяйинин  эюрцнцшц(Корсъщелт, 1923 
эюря): 
А-  майаланмыш  дишинин  гарынъыьынын  копулйатив  ъибъийиндян  эю-
рцнян  сперматофор;  Б-  копулйатив  ъибъикдян  йарылыб  чыхарылмыш  сперма-
тофор 
 
 
Dytiscus marginalis
 
мисалында кясиклярин тядгиги 
 
Тцклярин  гурулуш  хцсусиййятляри
   
тядгиг  олунан  заман 
пуплардан  йениъя  чыхмыш  фярдлярин  дяри  юртцйц  истифадя 
олунур.  Бунун  цчцн  дяри  юртцйцнцн  айры-айры  нащиййяляри 
Ъилсон  мящлулунда  вя  йа  сиркя  туршусунда  сулема  иля  фикся 
олунур.  Сонрадан  Петерфи  гарышыьы  васитясиля  мумлу  парафин  
 
152
цзяриня  тюкцлцр  вя 7,5 мкм  галынлыгда  кясилмиш  кясикляр 
Маллори  цсулу,  диэярляри  ися  Щейденгайна  эюря  дямир 
щематоксилин иля рянэлянир. 
Дюш  шюбясинин  склеритляри  цзяриндя  олан  тцкъцкляр  даща 
йахшы  инкишаф  етмишдир.  Иванов  вя  б. (1983) –дя  тягдим  олу-
нан  методик  эюстяришлярдя  цзяр  бюъяйин    аналожи  материалы 
айдын шякилдя ифадя олунмушдур (шякил 87). Эюрцндцйц кими, 
тцкъцйцн  ясасында  хитин  кутикула  гырылыр  вя  онун  ятрафында 
тека  адланан  чухур  ямяля  эялир  (шякил 87, 3). Тцкъцйцн  бир-
ляшдийи  щямин  чухуръуг  цст  тяряфдян  щалга  шяклиндя  эю-
рцнцр.Текадан  тцкъцйцн  ясасына  доьру  бир  пярдя  айрылыр  ки, 
о, тцкъцйц чухуръуьа бирляшдирир. 
                                                          
                                                                       
 
                                                          
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 87.   Цзяр  бюъяйин  дюш  склерити  цзяриндя  олан  щисси  тцкъцйцн 
узунуна  кясийи  (Корсъщелт, 1923  эюря): 
1-  щисси  тцкъцк, 2-  дахили 
бошлуьу, 3- тека  (тщеъа), 4- хитин  гат, 5,6- текоэен  вя  трихоэен  щцъей-
ряляр, 7- епители, 8- хетоидляр 

 
153
Тцкъцйцн  дахилиндя  бошлуг  вардыр  (шякил 87, 2). 
Текада  олан  дяликдян  кечяряк  щямин  бошлуг  алт  тяряфдя 
йерляшян  щцъейрялярля  ялагялянир.  Щяр  бир  тцкъцк  ики  щцъей-
рядян  формалашыр  ки,  онлардан  бири  бирляшмя  чухуръуьуну, 
диэяри  ися  тцкъцйц  ямяля  эятирир.  Сонунъунун  плазмасы 
тцкъцйцн  бошлуьуна  кечир.  Щяр  ики  щцъейря – текоэен  вя 
трихоэен – щиподерманын  диэяр  щцъейряляриндян  фярглянир 
(шякил 87, 5, 6). Беля  ки,  тцкъцк  вязили  функсийаны  (секретор) 
йериня йетирир,  трихоэен щцъейря ися чох инкишаф етмиш олур вя 
онун  ъисми  щяшяратын  бядян  бошлуьуна  чюкмцш  щалдадыр. 
Йяни  яэяр  тцкъцк  щисси  функсийаны  йериня  йетирирся,  трихоэен 
щцъейрясиня синир уълары бирляшя билир (бу синирляри метилен-блау 
вя эцмцшлямя цсулу иля рянэлямякля эюрмяк олар). 
 
Yüklə 14,29 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   18




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin