Проф. Ф. Г. Аьамалыйев р я й ч и л я р



Yüklə 14,29 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə15/18
tarix03.02.2017
ölçüsü14,29 Mb.
#7572
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   18

  
 
 
систематикасы вя тяснифаты 
 
 
4.1.Башлыъа дястялярин цмуми характеристикасы   
        
  Айаггуйруглулар (Podura = Collembola) 
 
Инъя  бядянли,  адятян  ачыг  рянэли,  узунсов  вя  йа  дя-
йирми  бядян  формасына  малик  олан  щяшяратлардыр.  Онлар  бю-
йцк олмайан вя аз сайда фасеталардан формалашан тцнд эюз 
лякяляриня  маликдирляр  йахуд  тамамиля  эюзляри  олмур. 
Гарынъыьын биринъи буьумунун алтында гарынъыг борусу – ки-
сявари  чыхынтысы  вардыр.  Бядянинин  уъ  щисясиндя  йерляшян  тул-
ланма чянэяли (шякил 119, 1) тяк ясасдан вя ики чыхынтысындан 
ибарятдир.  Чыхынтыларын  уъунда  гыса  тюрямяляр  ола  биляр. 
Гарынъыьын  цчцнъц  буьумунда  тулланма  чянэялинин  илишдийи 
гыса  гармагъыг  вардыр.  Бязи  нювлярдя  тулланма  чянэяли  ол-
мур. Чох вахт бядянин уъ щиссясиндя гуйруг гыллары олур. Бу 
нювляр ням йерлярдя – торпаг оймалары, мамырлар, тюкцлмцш 
йарпаглар, аьаъ одунъаьы, эюбялякляр вя с. субстратларын ичя-
рисиндя,  надир  щалда  биткилярин  цзяриндя  йашайырлар.  Ара-
ларында  зяряр  верян  нювляри    дя  мювъуддур.  Айаггуйруг-
луларын дцнйада 3500 нювц мялумдур ки, онлардан Азярбай-
ъанда 100 нювц тяйин олунмушдур. 
Айаггуйруглулары  ичярисиндя 70
0
-ли  спирт  олан  бан-
калара топлайыб, сонрадан бир дамла глисерин олан яшйа шцшя-
синин  цзяриндя  микроскоп  алтында  тядгиг  етмяк  лазымдыр. 
Адятян  хцсуси    тяйинат  китабларында  бу  щяшярат  нювляриндян 
даими препаратлары щазырлама гайдалары тягдим олунур. 
 
           Эцндяъяляр (Ephemeroptera) 
 
Узунсов,  йумшагбядянли,  юртцк  гаты  зяиф  склеротизя 
олунмуш  щяшяратлардыр.  Быьъыглары 2-буьумлудур,  гысадыр. 
Еркяк  фярдлярин  фасеталы  эюзляри  дишилярин  эюзляриня  нисбятян 

 
197
бюйцкдцр. Садя эюзъцкляр цчдцр, лакин бязян орта эюзъцк ре-
дуксийайа  уьрайыр.  Аьыз  органлары  редуксийайа  уьрамышдыр. 
Ганадлары  ейниъинсли  олуб,  тордур.  Арха  ганадлар  юн  га-
надлардан  кичикдир,бязян  ися  тамамиля  олмур.  Гарынъыг 10-
буьумлудур,  онун  уъунда  бир  ъцт  узун,  буьумлу  серкиляр 
вя  тяк  гуйруг  чыхынтысы  вардыр  (шякил 123, 5).  Сцрфяляри  суда 
йашайыр  вя 25 дяфя  габыг  дяйишир.  Эцндяъяляря  йеткин, 
ганадлы, лакин ъинси органлары щяля инкишаф етмямиш субимаго 
фазасы хасдыр. Субимаго габыгдяйишдикдян сонра ъинси ъящят-
дян  йеткин  имагойа  чеврилир.  Бюйцкйашлы  сцрфяляр  балыгларын 
йеминин бюйцк бир щиссясини тяшкил едир. 
 Эцндяъяляр  дцнйа  фаунасында 2000 нювля  тямсил 
олунмушдур ки, онлардан Азярбайъанда 40 нювц тяйин едил-
мишдир. 
 
 
Ийняъяляр (Odonata=Odonoptera) 
 
Башы  дюш  щиссясиндян  енли  олан  щяшяратлардыр.  Эюзляри 
иридир,  чох  вахт  бирляшмиш  олур.  Садя  эюзъцкляри  цч  ядяддир. 
Быьлары 3-7-буьумлу  олуб,  гысадыр,  гылваридир.  Аьыз  апараты 
эямириъи  типдядир.  Юндюш  архадюшдян  айдын  шякилдя  айрыл-
мышдыр.  Орта-  вя  архадюш  йахшы  инкишаф  етмишдир  вя  птерото-
ракс адланыр. Ганадлары ики ъцтдцр, юлчцляриня эюря ейнидир вя 
торлудур (шякил 120, 3). 
 Гарынъыг  узун  олуб, 11-буьумлудур.  Ийняъялярин 
еркяк  фярдлярини  сяъиййяляндирян  ясас  яламят -  гарынъыьын 9-
ъу  буьумунда  анал  дяликдян  башга, 2-ъи  буьумунда 
копулйатив  органын  йерляшмясидир.  Гарынъыьын  уъунда  анал 
чыхынтылар  вардыр.  Сцрфяляр  адятян  йеткин  фярдляря  охшардыр, 
лакин  онлар  суда  йашайырлар.  Сцрфяляр  дцз  баьырсаг  вя  йа 
гарынъыьын  уъ  щиссясиндя  йерляшян  гялсямялярля  тяняффцс 
едирляр.  Алт  додаг  тутуъу  органа  чеврилмишдир.  Имаго  вя 
сцрфяляр  йыртыъыдыр:  аьъаганадлар,  арылар,  мцхтялиф  зярярли 
щяшяратлар, су  буьумайаглылары  иля  гидаланырлар.  Сцрфяляри  бир 
чох  соруъу  гурдларын  аралыг  сащибляридир.  Дястя 3 йарым-
 
198
дястяйя  айрылыр:  Бярабярганадлылар  (Zygoptera),  Мцхтялиф-
ганадлылар (Anisoptera), Мцхтялифбярабярганадлылар (Anisozy-
goptera).  
Щазырда  ийняъялярин  дцнйада 5000 нювц  мялумдур 
ки,  онлардан  Азярбайъанда 60 нювц  гейдя  алынмыш  вя тяйин 
едилмишдир. 
 
 
Тараканлар (Blattodea=Blattoptera) 
 
Тараканлар  бюйцк  вя  орта  юлчцляря  малик  олан  йасты, 
ятли  бядянли,  узун  вя  назик  быьлы  щяшяратлардыр.  Баш  щипог-
натик типдя олуб, цчбуъаг вя йа цряквари формададыр. Башын 
цзяри демяк олар ки, тамамиля юндюшля юртцлмцшдцр. Фасеталы 
эюзляр  адятян  тумуръугваридир  вя  садя  эюзъцкляри  ися 2 
ядяддир. Ганадсыз формаларда эюзъцкляр олмур. Быьлар узун 
вя  гылваридир  (шякил 121, 4). Аьыз  апараты  эямириъи  типдядир. 
Айаглары  гачыъыдыр  вя 5-буьумлу  пянъялидир.  Ганадлар  ики 
ъцтдцр,  онлар  мцхтялифъинслидир:  биринъи  ъцт  дярицстлцйц – 
елитралар, икинъи ъцт ися тор ганадлардыр.  
Гарынъыг йастыдыр – 8-10 тергит вя 8-9 (♀) вя йа 7 (♂) 
стернитлидир.  Гарынъыьын  сон  буьумларынын  цзяриндя  серкиляр, 
еркяк фярдлярдя ися щямчинин грифелляр вардыр. Еркяк фярдлярдя 
гарынъыьын 6-8 тергитляринин  цзяриндя  гоху  вязиляри 
йерляшир.Тараканларын  инкишафы  там  чеврилмя  йолу  иля  эедир. 
Диши  фярдляр  йумурталарыны  хцсуси  дяри  капсула-  оотека 
ичярисиндя гойурлар.  
Дирибала  верян  нювляри  дя  вардыр.  Поливолтин  нювлярин 
бир няслинин инкишафы 2-3 ай вя чохиллик нясиллярдя ися 3-4 ил чя-
кир.  Гида  ихтисаслашмасына  эюря,  тараканлар  пантофаглардыр, 
йяни битки вя щейван мяншяли мящсулларла гидаланырлар. Яса-
сян эеъя щяйаты сцрцрляр вя бир чох инфексион хястяликлярин ке-
чириъиляри ола билирляр. 
 Дцнйада тараканларын 4000-я гядяр нювц мялумдур 
ки, Азярбайъанда ъями 11 нювц мцяййянляшмишдир. 
 

 
199
 
Дявядялляйиляр (Mantoptera) 
Узунсов  бядян  вя  сярбяст  щярякятли  баша  малик  олан 
ири юлчцлц щяшярат нювцдцр. Быьлары узундур, чохбуьумлудур, 
сапвари, бязян ляляквари вя йа дарагваридир. Аьыз апараты эя-
мириъидир.  Дюш  йухарыйа  вя  бир  гядяр  юня  доьру  истигамят-
лянмишдир  (шякил 121, 2). Юн  айаглар  (тутуъу  тип)  дюшя  сыхыл-
мыш,  орта  вя  арха  ъцт  айаглар  ися  гачыъыдыр.  Пянъяляр 5-бу-
ьумлудур.  Ганадлар  мцхтялифдир,  тордур:  юн  ганад  даща 
мющкям,  дяриваридир,  арха  ганадлар  ися  бир  гядяр  эенишдир. 
Бязян  ганадлар  гыса  олур.  Дястянин  бцтцн  нцмайяндяляри 
йыртыъыдыр. Имаго вя сцрфяляр мцхтялиф щяшярат нювляри иля гида-
ланырлар, о ъцмлядян хейирли нювлярля.  
Дцнйа  фаунасында  дявядялляйилярин 2000 нювц  вардыр 
ки, онлардан 8 нювц Азярбайъандадыр. 
 
            Дцзганадлылар (Orthoptera) 
 
Ири  вя  ортаюлчцлц,  узунсов  вя  йанлардан  йастылашмыш 
бядяня малик олан нювлярдир. Баш щипогнатик типдядир. Быьлар 
чохбуьумлудур,  сапвари  вя  йа  гылвари,  надир  щалларда 
тясбещвари,  топузвари  вя  йа  гылынъвари  олур.  Аьыз  апараты 
эямириъидир.  Ганадлар  мцхтялифдир,  тордур:  юн  ъцт  бир  гядяр 
мющкям,  дяриваридир  (елитралар),  арха  ъцт  назик,  шяффаф,  енли, 
йелпиквари  гатланараг  елитралар  алтында  эизлянир.  Бязян  га-
надлар гыса олур вя йа тамамиля олмур. Арха айаглар тулла-
ныъы,  диэярляри  ися  эязиъидир,  бязян  газыъы  олур.  Айагларын 
пянъяси 1-4-буьумлудур.  Гарынъыьын  уъунда  бирбуьумлу, 
надир щалда чохбуьумлу серкиляр йерляшир (шякил 121, 3). Диши 
фярдлярдя йахшы эюрцнян йумуртагойан олур. Еркяк фярдлярдя 
сяслянмя  органы  вардыр.  Дцзганадлыларын  бязи  нювляриндя 
фаза  дяйишкянлийи  гейдя  алыныр,  йяни  тяк  вя  сцрц  формалары 
мювъуддур.  Бу  ъцр  нювляр  олдугъа  тящлцкялидир,  йяни  онлар 
зярярвериъилярдир  ки,  ясасян  дя  чяйирткякимиляр  фясилясиня  аид-
дирляр. 
 
200
Дястя 2 йарымдястяйя – Узунбыьлылар(Dolichocera) вя 
Гысабыьлылар  (Brachycera)  айрылыр.  Дцнйада  дцзганадлыларын 
20000 нювц мялумдур ки, онлардан 211 нювц Азярбайъанда 
гейдя алынмышдыр. 
 
Дяриганадлылар вя йа гулаьаэирянляр (Dermaptera) 
 
Орта юлчцляря (5-20 мм) малик олан щяшяратлардыр ки, 
бядянляри  бир  гядяр  йастылашмыш  формададыр.  Баш  прогнатик 
типдядир. Быьлар сапваридир, 8-50-буьумлудур. Аьыз эямириъи 
типдядир.  Ганадлар  мцхтялифдир:  юн  ъцт  дяривари,  мющкям 
йастыланмыш, дамарсыз, гысадыр; арха ъцт ися тордур. Сакит щал-
да  арха  ганадлар  йелпиквари  шякилдя  дамарлар  бойу  вя  йа 
кюндялян гатланыр. Бязян ганадлар олмур. Айаглар эязиъи вя 
3-буьумлу пянъялидир. Гарынъыьын уъунда ири, ъайнагвари, би-
рбуьумлу чыхынтылар – серкиляр йерляшир (шякил 120, 1). Щейвани 
вя битки мяншяли гида иля, мцхтялиф галыгларла гидаланырлар. Бя-
зи  нювляр  биткиляря  ъидди  зяряр  вурур.  Мясялян  ади  (Forficula 
auricularia L.)  вя  бостан  (F. tomis Kol.)  гулаьаэирянляр  бу 
бахымдан тящлцкялидир. 
Дцнйада  дяриганадлыларын 1300 нювц  мялумдур  ки, 
онлардан 7 нювц Азярбайъан фаунасына аиддир. 
 
Гуруотйейянляр вя йа саманйейянляр (Psocoptera)  
 
Чох  кичик (1-5 мм)  юлчцлц  нювлярдир.  Бядян  юртцйц 
зяиф склеротизя олунмушдур. Быьлар сапваридир, 11-40-буьум-
лудур вя тцкъцкляри иля ашаьы йюнялмишдир (шякил 122, 2). Аьыз 
апараты эямириъи типдядир. Ганадлар ики ъцтдцр, ейниъинслидир, 
пярдяганадлыдыр.  Арха  ганадлар  юн  ъцтдян  гысадыр.  Бязян 
ганадлар  олмур.  Айаглар  гачыъыдыр,  назикдир, 2-3-буьумлу 
пянъялидир. Гарынъыг 9-буьумлудур, дишилярдя йумуртагойан 
олур. 
Майаланма  сперматофорлудур,  чох  вахт  парте-
ноэенез гейдя алыныр. Инкишаф натамамдыр. Ясасян битки га-

 
201
лыглары,  киф  эюбядякляри,  мамыр  иля  гидаланан  формаларла 
йанашы,  китаблар,  щяшярат  коллексийаларына,  щербариляря  зяряр 
верян нювляри мювъуддур (Liposcelis divinatorius Müll.) . 
Дцнйада отйейянлярин 1500 нювц мялумдур ки, Азяр-
байъанда ъями 6 нювц мцяййянляшмишдир. 
 
                     Битляр (Anoplura) 
 
Олдугъа  кичик  юлчцляря  малик  олан (1-5 мм), 
ганадсыз  щяшяратдыр.  Бядян  йастыдыр,  адятян  боз  рянэлидир 
(шякил 123, 4). Баш  енсиздир,  гыса,  сапвари, 3-5-буьумлу  быь-
лары  вардыр.  Эюзляр  йа  редуксийайа  уьрайыр,  йа  да  тамамиля 
олмур. Бязи нювлярдя ики ядяд эюзъцк олур. Аьыз апараты сан-
ъыъы-соруъу  типдя  олуб,  башын  ичярисиндя – хцсуси  кисядя  йер-
ляшир вя йалныз гидаланма заманы хариъя чыхыр. Дюш буьумлары 
бирляшмишдир вя ортадюшдя бир ъцт няфяслик вардыр. Айаглар гы-
садыр, бирбуьумлудур, узун вя яйри ъайнаьы олан пянъялидир – 
илишдириъи тип. Гарынъыг адятян дюш шюбясиндян енлидир вя 9-бу-
ьумлудур.  Инкишаф  натамам  чеврилмя  йолу  илядир.  Сцрфяляри 
имагойа  охшардыр  вя 3 дяфя  габыг  дяйиширляр.  Бир  няслин  ин-
кишафы 24-30 эцн чякир. Сцрфяляр вя имаго ганла гидаланыр, йя-
ни  паразитлярдир.  Бир  чох  тящлцкяли  инфексион  хястялик  тюря-
диъиляринин  кечириъиляридир.  Мясялян  инсан  бити  (Pediculus hu-
manus L.) сяпэили вя гайыдан йаталаг хястяликляри, донуз бити 
ися (Haematopinus suis L.) сибир хорасы, донузларын титрямя вя 
таун хястяликляринин тюрядиъилярини кечирир. 
Дцнйада  битлярин 300 нювц  мялумдур  ки,  онлардан 
20-си Азярбайъанда мювъуддур. 
 
 
Бярабярганадлылар (Homoptera) 
 
Ясасян  чох  кичик  вя  инъя  (надир  щалда  ириюлчцлц) 
щяшяратлардыр. Баш йана яйилмиш алынлыдыр вя чох вахт йахшы ин-
кишаф  етмиш  эюзляри  олур.  Быьлары  гылвари  вя  йа  сапваридир, 3-
10-буьумлудур вя чох вахт бядяндян гысадыр. Аьыз апараты 
 
202
санъыъы-соруъу  типдядир.  Алт  додаг  цч  вя  йа  дюрдбуьумлу 
хортуму ямяля эятирир. Сакит щалда хортум архайа йюнялмиш 
вя бядянин алтында эизлянир. Ганадлар 2 ъцтдцр, ейнидир, тцк-
сцздцр вя пярдялидир (шякил 122, 4).  
Арха  ганадлар  чох  вахт  юн  ганадлардан  кичик  олур. 
Еркяк  коксидлярдя  йалныз  бир  ъцт  (юн  ганадлар)  инкишаф  едир 
вя дишилярин ганадлары олмур. Айаглар эязиъидир, пянъяляр 1-3-
буьумлудур.  Бязи  групларда  (ъыръырамалар,  йарпагбиряляри) 
арха  ганадлар  тулланыъы  типдядир.  Чох  вахт  бядян  мумвари 
ифразат иля юртцлц олур. Бу ифразат лювщяшякилли, сапвари, тозъуг 
щалында,  коксидлярдя  ися  галхан  формасындадыр.  Бярабярга-
надлылары сяъиййяляндирян яламят – баьырсаьын сцзмя камера-
ларына  малик  олмасыдыр.  Щямин  филтрляри  кечян  гида  (шякяр 
мящлулу),  арха  баьырсаьа  орта  баьырсаьы  кечмядян  дцшцр. 
Гидаланма заманы бу щяшяратлар, биткинин цзярини йапышганлы 
ифразатла чиркляндирир. Онлар фитофаглар олдуьу цчцн аьаъ  вя 
кянд  тясяррцфаты  биткиляриня  ъидди  зяряр  вурурлар.  Бязиляри  ися 
вируслу хястяликлярин кечирилмясиндя иштирак едирляр. 
Мцасир  тяснифата  эюря,  бярабярганадлыларын 5 йарым-
дястяси – Ъыръырамалар (Cicadinae), Йарпагбиряляри вя йа пси-
лидляр  (Psyllinea),  Алейродидляр  вя  йа  аьганадлылар  (Aleyro-
dinea), Мяняняляр (Aphidinea), Коксидляр (Coccinea) вардыр. 
Дцнйада 25000 нювц 
мялум 
олан 
бяра-
бярганадлыларын Азярбайъанда 186 нювц мцяййянляшмишдир.  
 
Йарымсяртганадлылар вя йа Тахтабитиляр (Hemiptera) 
 
Нцмайяндяляри ири вя орта юлчцлцдцр, бядян енли вя йа 
енсиз  олуб.  Чох  вахт  йастыдыр.  Аьыз  апараты  санъыъы-соруъу 
типдядир, 3-4-буьумлу  хортумлудур  ки,  башын  юн  тяряфиня 
бирляшмиш  олур  (шякил 123, 1). Быьлар 3-5-буьумлудур,  сап-
варидир.  Ганадлары 2 ъцтдцр:  юн  ганадларын  ясасы  айдын 
дамарлы  дяриваридир,  онун  зирвяси  ися  пярдяшякиллидир.  Арха 
ганадлар ися там щалда пярдяшякиллидир. Сакит щалда арха га-
надлар  юн  ганадларын  алтында  йерляшир.  Ганадлары  гатланмыш 

 
203
щалда  олдугда  юндюш,  цст  тяряфдян  айдын  эюрцнцр  вя  гал-
ханъыг  адланыр.  Бязян  юндюш  гарынъыьын  цзярини  юртя  билир. 
Айаглар  гачыъы,  эязиъи,  цзцъц  вя  йа  тутуъу  ола  билир  вя  пян-
ъяляри 2-3-буьумлудур. Архадюшцн алт тяряфиндя гоху вязиля-
ри ола биляр. Гуруда йашайан тахтабитиляр фитофаглардыр, лакин 
бир чох йыртыъы вя гансоран нювляри дя мялумдур. Су форма-
ларынын  демяк  олар  ки,  щамысы  йыртыъыдыр.  Кянд  тясяррцфатына 
зяряр верян бир чох нювляри вардыр мясялян, баьаъыглар. 
Дястя 2 йарымдястяйя – Эизлибыьлылар (Cryptocerata) вя 
Сярбястбыьлылар (Gymnocerata) айрылыр. 
Дцнйа фаунасында тахтабитилярин 40000 нювц мялум-
дур ки, онлардан Азярбайъанда 874 нювц мцяййянляшмишдир. 
 
    Сачагвариганадлылар вя йа трипсляр (Thysanoptera) 
 
Чох кичик юлчцляря малик олан (0,5-2 мм) узунсов бя-
дянли щяшяратлардыр (шякил 123, 3). Быьлары сапваридир, 6-9-бу-
ьумлудур. Аьыз апараты санъыъы-соруъу типдядир. Аьыз кону-
сунун уъ щиссясиндя 3 ядяд санъыъы гылъыг вардыр ки, онлардан 
бири шякилдяйишмиш цст чянядир. Диэяр ики гылъыг ися  алтчяня да-
хили  пярляриндян  формалашмышдыр.  Чяня  вя  додаг  чыхынтылары 
йахшы  инкишаф  етмишдир.  Ганадлары 2 ъцтдцр,  енсиздир  вя 2-3 
узунуна  дамарлыдыр,  кянарларында  узун,  назик  тцкляри  вар-
дыр.  Айаглар 1-2-буьумлу  пянъялидир  вя  говугвари  сормаъ-
ларла битир. Гарынъыг зирвяйя доьру енсизляшир, 11-буьумлудур 
вя биринъи буьуму редуксийайа уьрамышдыр. 
Инкишаф натамам чеврилмя йолу иля (щиперморфоз) эе-
дир.  Трипслярин  чохусу  фитофаглардыр,  йяни  биткилярин  тящлцкяли 
зярярвериъиляридир. Бу заман вируслу хястяликляри дя кечиря би-
лирляр. Бязи нювляри йыртыъыдыр, мясялян, мяняняляр, фитофаг три-
псляр  вя  эяняляр  иля  гидаландыглары  цчцн  ящямиййят  кясб  ед-
ирляр. 
Дястя 2 йарымдястяйя – Йумуртагойанлар  (Tereb-
rantia) вя Боругуйруглулар (Tubulifera) айрылыр. 
 
204
Дцнйа  фаунасында 4000 нювц  мялум  олан  трипсляр 
Азярбайъанда 52 нюв вя 4 йарымнювля тямсил олунмушдур. 
 
Сяртганадлылар вя йа бюъякляр (Coleoptera) 
 
Юлчцляри (0,3-150 мм)  вя  щяйат  тярзи  мцхтялифлийи  иля 
фярглянян  щяшяратлардыр.  Бюъякляр  олдугъа  мющкям  бядян 
юртцйцня маликдирляр. Быьлары чох вахт 12-буьумлудур, лакин 
айры-айры групларда 2-40 арасында  тяряддцд едя билир. Быьла-
рын  типляри  дя  мцхтялиф  олур:  даща  чох  сапвари,  гылвари, 
мишарвари,  дарагвари,  тясбещвари,  лювщя-топузвари,  дирсяк-
дарагвари,  башлы,  гейри-бярабяр  типляр  цстцнлцк  тяшкил  едир. 
Айаглар эязиъи вя йа гачыъы, надир щалда газыъы, цзцъц вя йа 
тулланан типдядир (шякил 120, 2). Ганадлар мцхтялифдир: биринъи 
ъцт дамарсыз, сяртляшмиш, буйнуз елитралар; икинъи ъцт ися шяффаф 
пярдяганадлардыр.  Бу  ганадларын  дамарланмасына  эюря, 3 
тип арха ганадлар фяргляндирилир: карабоид, стафилиноид вя кан-
тароид.  Бязян  ганадлар  инкишафдан  гала  билир.  Гарынъыг  бу-
ьумлары 10-дур, лакин стернитляри эюрцнян 5-7, тергитляри ися 7-
9 - буьумдур. 
Инкишаф  там  чеврилмя  йолу  илядир.  Сцрфяляр  кам-
подеовари  вя  йа  гурдабянзярдир,  пуплар  сярбястдир.  Моно-
волтин нювлярдян башга, илдя 2-3 нясил верян бюъякляр дя вар-
дыр.  Бюъякляр  йыртыъы,  фитофаг,  сапрофаг,  некрофаг  вя  с.  олур. 
Нювлярин  чохусу  кянд  тясяррцфаты биткиляри  вя  аьаълара  зяряр 
вурур. 
Дястя 2 йарымдястяйя (100 фясиля)  айрылыр:  Йыртыъы  бю-
ъякляр (Adephaga) вя Полифаглар (Polyphaga). 
Дцнйа фаунасында бюъяклярин 30000 нювц мялумдур 
ки, онлардан 4300 нювц Азярбайъанда гейдя алынмышдыр. 
 
                Торганадлылар (Neuroptera) 
 
Ортабойлу  (ганадларын  ачылышы 6-50 мм),  инъя,  назик 
бядянли, ири ганадлары олан щяшяратлардыр. Баш щипогнатик тип-

 
205
дядир,  узун,  чохбуьумлу  быьлары  вар.  Быьлар  ясасян  гылвари, 
сапвари, топузвари вя йа дарагвари типдядир (шящ. 187). Аьыз 
апараты  эямириъи  типдядир,  бязян  редуксийайа  уьрамыш  олур. 
Айаглар эязиъидир, бязян юн айаглар тутуъу олур. Пянъяляр 5-
буьумлудур. Ганадлар 2 ъцтдцр, ейниъинслидир, цзяри тцксцз-
дцр, тордур. Юн ганадлар арха ъцтдян енлидир. 
Инкишаф  там  чеврилмя  йолу  илядир.  Сцрфяляр  кампо-
деоваридир.  Пуплар  сярбястдир  (ачыг  типли).  Нювлярин  чохусу 
йыртыъыдыр вя ясасян, гуру мцщитиндя йашайырлар. Гызылэюзлярин 
мцхтялиф  нювляри  вардыр,  ъянуб  бюлэялярдя  гарышга  ширлярин 
сцрфяляри хцсуси тутуъу йувалар гурмагла шикары пусурлар. 
Торганадлыларын 8 фясиляни  ящатя  едян 3500 нювц  мя-
лумдур ки, Азярбайъанда 84 нювц мцяййянляшмишдир. 
 
 
Ягряб милчякляр (Mecoptera) 
 
Орта вя йа ири юлчцляря малик (3-30 мм) олан нювлярдир 
(шякил 121, 1). Баш  димдик  шяклиндя  ашаьы  йюнялмишдир.  Аьыз 
апараты эямириъи типдядир. Быьлар узундур, сапваридир. Айаг-
лар гачыъыдыр, 5-буьумлу пянъялидир. Ганадлар 2 ъцтдцр, тор-
дур,  бязи  нащиййяляриндя  гыса,  сейряк  тцклцдцр.  Бязян 
ганадлар  инкишафдан  галыр.  Гарынъыг  узунсовдур, 10-бу-
ьумлудур. Еркяк фярдлярдя гарынъыьын сон 4-5 буьуму ихти-
саслашмыш, йухары яйиляряк, ягрябин ийнясини хатырладыр. Гарын-
ъыьын уъунда бир о гядяр дя бюйцк олмайан серкиляр вардыр. 
Инкишаф там чеврилмя илядир. Сцрфяляр гурдваридир (1-8 
ядяд  йаланчы  гарынъыг  айаглары  вардыр).  Пуп  ачыг  типлидир. 
Сцрфяляр вя йеткин фярдляр юлмцш щяшярат вя битки галыглары иля 
гидаланырлар. 
Дцнйада  ягряб  милчяклярин 470 нювц  мялумдур  ки, 
бунлардан ъями 4 нювц Азярбайъандадыр. 
 
 
Булагчылар (Trichoptera) 
Ортабойлу  вя  йа  кичик  юлчцлц (1,5-25 мм)  нювлярдир. 
Защирян кяпянякляря охшардырлар. Баш цзяриндя бюйцк фасета-
 
206
лы эюзляр вя цст тяряфиндя ися 3 ядяд садя эюзъцк вардыр. Быь-
лары узундур, гылваридир. Аьыз апараты соруъудур. Чяня чыхын-
тылары 3-5-буьумлудур,  алтдодаг  чыхынтылары  ися 3-буьум-
лудур. Ганадлар 2 ъцтдцр, ейниъинслидир, цзяри сых тцклцдцр. 
Инкишаф  там  метаморфозладыр.  Сцрфяляр  гурдвари  вя 
камподеоваридир.  Пуплар  ачыг  типлидир.  Йеткин  фярдляр  су 
щювзяляринин йанында учурлар. Сцрфяляр ахар суларда йашайыр-
лар, надир щалда дурьун суларда раст эялмяк олур. Сойуг даь 
чайларында  да  раст  эялинир.  Сцрфяляри  балыгларын  йемини  тяшкил 
едир. 
Дястя 2 йармдястяйя  айрылыр:  Щялгявичыхынтылылар  (An-
nulipalpia) вя Бцтювчыхынтылылар (Integripalpia). 
Дцнйа  фаунасында 3000 нювц  мцяййянляшмишдир  ки, 
онлардан 45 нювц Азярбайъан фаунасына аиддир. 
 
           Пулъугганадлылар (Lepidoptera) 
 
Юлчцляри  мцхтялифдир ( ганадларын  ачылышында 3-8 мм-
дян 20-25 см-  я    гядяр),  ялван  рянэлидирляр.  Баш  ири  фасеталы 
эюзлцдцр,  чох  вахт  онлара 2 ядяд  садя  эюзъцкляр  сюйкянир. 
Быьлар узундур, чохбуьумлудур, мцхтялиф типдядир: сапвари, 
гылвари, тясбещвари, топузвари, ийвари, ляляквари. Аьыз апараты 
соруъудур,  узун  спирал  шяклиндя  бурулмуш.  хортумъугдур. 
Алт  додаг  рудументардыр,  лакин 3-буьумлу  чыхынтылары  гал-
мышдыр.  Ганадлар 2-ъцтдцр,  пярдяганадлардыр,  ейниъинслидир, 
цзяри  пулъугларла  юртцлцдцр.  Юн  ганадлар  адятян  арха 
ганадлара нисбятян бюйцк олур (шякил 124, 2). Гарынъыг 9-10-
буьумлудур,  сон 2-3 буьум  модификасийайа  уьрамышдыр  вя 
онлардан эенитал чыхынтылар формалашмышдыр. Ибтидаи групларын 
диши  фярдляриндя  бир  ядяд  ъинси  дялик  олдуьу  щалда,  али 
кяпяняклярдя  бу 2 ядяддир – бири 8-ъи  стернитин  цзяриндя 
йерляшир  вя  копулйасийайа  хидмят  едир;  диэяри  ися 9-ъу  стер-
нитин  цзяриндядир  ки,  онун  васитясиля  йумурталар  хариъ  олу-
нур. Сцрфяляр тыртылваридир, башы вя 3 ъцт дюш, 2-5 ъцт гарынъыг 
айаглары  вардыр  (тыртыл).  Пуплар  юртцлцдцр.  Азсайлы  нювлярдя 

 
207
(ясасян  ибтидаи  формаларда)  пуплар  ачыгдыр  вя  цст  чяняляри 
щярякятлидир. 
Кяпяняклярин тыртыллары адятян фитофаглардыр вя онларын 
арасында кянд тясяррцфаты, мешя аьаъларына ъидди зяряр вуран 
нювляр чохдур. Бязи нювлярин тыртыллары дяри, тцк, йун мямула-
ты иля гидаланыр, ары шанларына зяряр верян нювляр дя вардыр. 
Дцнйа  фаунасында  пулъугганадлыларын 140000 нювц 
мялумдур  ки, бунлардан 4500 –дян артыг нювц Азярбайъан 
фаунасына дахилдир. 
 
        Пярдяганадлылар (Hymenoptera) 
 
Юлчцляри  мцхтялифдир (0,5- дян 5-6 см  –я  гядяр).  Баш 
сярбяст  щалда  дюшля  бирляшмишдир.  Эюзляр  иридир, 3 ядяд  садя 
эюзъцкляри дя вардыр. Быьлар узундур, мцхтялиф сайда буьум-
лудур,  сапвари  вя  йа  дирсяквари,  бязян  ляляквари  вя  тясбещ-
варидир.  Аьыз  апараты  эямириъи  вя  эямириъи-йалайыъы  типдядир. 
Бязян  аьыз  апараты  редуксийайа  уьрамыш  олур.  Бядянин  дюш 
шюбясинин  щиссяляри  юз  араларында  бирляшмишдир.  Дюшцн  тярки-
биня  саплаглыларда  биринъи  гарынъыг  буьуму  дахилдир – про-
подеум адланыр. Айаглар 5-буьумлу пянъялидир, надир щалда 
3-4-буьумлу  олур.  Ганадлар 2 ъцтдцр  (шякил 122, 3), ейни-
ъинслидир,  пярдяганадлардыр.  Учуш  вахты  онлар  бир-бириня 
хцсуси гармагъыгларла бирляшир. Арха ганадлар адятян бир гя-
дяр кичик олур. Бязян ганадсыз формаларына раст эялинир. Га-
рынъыг йа енли ясасы иля дюш шюбясиня бирляшир, йа да назик сап-
лаглы олур. Она эюря дя пярдяганадлыларда 3 тип гарынъыг фя-
ргляндирилир: отураг, саллаг вя саплаглы. Саплаг, гарынъыьын 2-
ъи вя бязян дя 3-ъц буьумларындан формалашыр. Дишилярдя йу-
муртагойан  олур  ки,  о,  ъинси  стернитлярин (8-9-ъу  буьумлар) 
чыхынтыларыдыр.  Арыкимилярдя  йумуртагойан  санъан  ийняйя 
чеврилмишдир. 
Инкишаф  там  метаморфозлудур.  Отураг  гарынъыг-
лыларда  сцрфяляр  йаланчы  тыртыллар,  саплаглыларда – гурдваридир. 
Пуплар ачыгдыр, дярили вя йа тор барама дахилиндя  йерляшир. 
 
208
Пярдяганадлылар 2 йарымдястяйя айрылыр: Отураггарын-
ъыглылар (Symphyta) вя Саплаглылар (Apocrita).  
Дцнйа фаунасында пярдяганадлылар 300000 нювдцр ки, 
2500 нювц Азярбайъан фаунасына аиддир. 
 
 
         Икиганадлылар (Diptera) 
 
Бядян  юлчцляри 1-50 мм  арасында  дяйишир.  Баш  шар  вя 
йа  йарымшарваридир,  сярбяст  шякилдя  юндюшя  назик  саплаг  ва-
ситясиля бирляшир. Эюзляр иридир, садя эюзъцкляри 2-3 ядяддир, ла-
кин  бязян  олмур.  Быьлары  узундур,  чохбуьумлудур – сап-
вари,  тясбещвари,  надир  щалда  дарагваридир.  Бязян  быьлар 3-
буьумлу  олур,  бу  ъцр  антенналар  гылдашыйан  типлидир.  Аьыз 
апараты санъыъы-соруъу, кясиъи-соруъу, йалайыъы вя йа мускоид 
типлидир.  Дюш  буьумлары  бир-бириня  сых  бирляшмиш  вя  ортадюш 
даща  йахшы  инкишаф  етмишдир.  Айаглар  гачыъы  вя  йа  эязиъидир, 
5-буьумлу пянъялидир. Пянъянин уъунда 2 ядяд сормаъ- пул-
вилляр вардыр. Бязи групларда пулвиллярин арасында орта сормаъ 
–  емподи  олур.  Ганадлар  йалныз  бир  ъцтдцр – юн  пярдя-
ганадлардыр, арха ъцт ися топузвари вызылдаглара чеврилмишдир 
(шякил 124, 3). 
Инкишаф  там  метаморфозла  эедир.  Сцрфяляр  гурдва-
ридир,  айагсыздыр,  йалныз  ибтидаи  формаларда  баш  капсуласы 
галмышдыр.  Пуплар  ачыг  вя  йа  эизлидир  (йаланчы  барама  дахи-
линдя йерляшир). 
Нювлярин  чохусу  поливолтиндир.  Щяйат  тярзляри  мцхтя-
лифдир – чохлу  сайда  гансоран,  инсан  вя  щейванларда  тящлц-
кяли хястяликлярин тюрядиъилярини кечирян нювляри, паразитляр, йыр-
тыъылар, битки вя щейван галыглары иля гидаланан нювляри вардыр. 
Икиганадлылар дястяси 2 йармдястяйя айрылыр: Узунбыь-
лылар (Nematocera) вя Гысабыьлылар (Brachicera)
Дцнйа фаунасында икиганадлылар 100000 нюв иля тямсил 
олунмушдур  ки,  онлардан 2200 нювц  Азярбайъан  фаунасына 
аиддир. 
 

 
209
Yüklə 14,29 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   18




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin