PƏrvanə MƏMMƏDLĠ
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
VI F Ə S Ġ L 1978-1979-CU ĠLLƏR ĠRAN ĠNQĠLABI VƏ MƏTBUATDA NĠSBĠ DĠRÇƏLĠġ 70-ci illərin sonlarında İranda sosial-siyasi və iqtisadi ziddiyətlər son dərəcə kəskinləşmişdi. 1978-79-cu illər inqilabında Güney Azərbaycan, xüsusilə Təbriz böyük rol oynadı, İnqilabın təməli də Azərbaycanda qoyuldu. Təbrizdə nəşr olunan Azərbaycan şair və yazıçılar cəmiyyətinin orqanı olan «Ülkər» jurnalı İrandakı ümumi inqilabi əhval-ruhiyyəni şərh edərək yazırdı: «Bir tərəfdən xalq o halətdə yaşamaq istəmirdi, cameənin (cəmiyyətin, quruluşun – P.M.) çevrilməyini tələb edirdi. O biri tərəfdən hökumətin ölkəni əvvəlki kimi idarə etməyə gücü çatmırdı. Xalqın səbr kasası dolmaqda idi. Millətin nifrəti barıt çəlləyinə bənzəyirdi. Bir qor (qığılcım – P.M) bir kibrit, bir şer, bir şüar, elamiyyə (çağırış mənasında-P.M) yetərdi bu barıt anbarının alışmasına səbəb olsun». 1978-ci ilin əvvəlində şahı dəstəkləyən «Ettelaat» qəzetində rejimin əleyhdarları olan ruhaniləri təhqir edən bir məqalə dərc olunmuşdu. Məqalədə din xadimləri «qara irtica» adlandırılmış və beynəlxalq kommunizmin agentləri olmaqda suçlandırılmışdı. Bu məqsədlə İranın dini mərkəzi sayılan Qum şəhərində etiraz əlaməti olaraq dörd yüz min adam nümayişə çıxmışdı. Güclü toqquşmalar zamanı hökumət tərəfindən 70 nəfər öldürülmüşdü. Xalq arasında böyük nüfusla hörmət qazanmış ayətullah Kazım Şəriətmədairi bu hadisələrə çox sərt mövqeyini bildirilmişdi. O xarici mətbuata verdiyi müsahibələrdə dövlətin dindarlara münasibəti və polis nümayişçilərlə rəftarını pisləmiş və belə davam edəcəyi halda özünündə nümayişçilərə qatılacağını bildirdi. K.Şəriətmədarı Qumdakı hadisələrin qırxıncı günü bir müraciət hazırlayaraq camaatı iş yerlərini bağlayıb məscidlərə toplanmağa çağırmışdı. Qum şəhidlərinin qırxı münasibətilə 1978-cü il fevral ayının 18-də (29 Bəhmən) Təbriz cavanları tərəfindən nümayiş təşkil edildi. Polisin atəş açaraq 129 bir tələbini öldürməsi şəhərdə böyük qarışıqlığa səbəb oldu. Təbriz cavanları ilk dəfə olaraq şahın tank və pulemyotları qarşısına silahsız, əli yalın və cəsarətlə çıxaraq yeni mübarizə üsulunun əsasını qoydular. Bu üsul sonra İranın bütün kənd və şəhərlərində həyata keçirildi.(83, 1980 №13) 1973-79-cu illər inqilabının «qor»u, «kibrit»i, «şer»i,»şüar»ı, «elamiyyə»si 13 fevral günü Təbrizdən verildi. (76, 1981, №12) Azərbaycan Demokratik partiyasının Mərkəzi komitəsinin orqanı olan «Azərbaycan» qəzeti 29 Bəhmən üsyanı haqda yazırdı: «İmperializm, irtica və istibdad əleyhinə Təbrizdə baş verən 29-30 Bəhmən hərəkatı (18-19 fevral 1978-ci il) öz vüsətinə görə, xalqın iştirakı nöqteyi-nəzərindən çox əzəmətli bir hərəkat idi. Məmləkətin bütün mütərəqqi hezb(partiya), təşkilatlar və tanınmış şəxsiyyətləri bu hərəkatı müdafiə etmiş və Təbrizdəki sosial-iqtisadi və siyasi problemlərlə bağlı öz etirazlarını bildirmişlər. (Azərbaycan və 1980, №12) 1978-1979-cu illər İran inqilabından sonra çoxmillətli bir ölkə olan İranda yaşayan xalqlar bəzi hüquqlar əldə etdilər. İnqilab prosesində Güney Azərbaycanda Milli istəklərə dayanın güclü bir siyasi hərəkat başladı. Bir çox partiya, təşkilat, dərnəklər quruldu və bunların orqanları olan qəzet və jurnallar açıq fəaliyyətə başladı. Güney Azərbaycanlıları ictimai-siyasi sahədə milli istək və arzularını reallaşdıra bilməsələr də, 1978-1979-cu illər İran inqilabı Güneydə mədəni həyatın gedişində xüsusi bir canlanma, dirçəliş mərhələsi yaratdı. «Bu inqilab bütün İran məzlumları simasında qeyri-fars millətlər üçün də dönüş oldu. İnqilabın qələbəsindən sonra milli məsələ ölkənin siyasi həyatının əsas problemlərindən birinə çevrildi və bu gün də öz aktuallığını saxlamaqdadır». (10, 154). Azərbaycan ziyalıları hadisələrin sonunun necə nəticələnəcəyini, hakimiyyətdə kimin möhkəmlənəcəyini gözləmədən on illər boyu həsrət qaldıqları ana dilində milli mədəniyyətlərini inkişaf etdirməyə başladılar. Azərbaycan dilində dövri nəşrlər tək Güney Azərbaycanda deyil, hətta ölkənin paytaxtı Tehranda da mövcud idi. Çünki 50-60 il ərzində Azərbaycan 130 bölgələrində iqtisadi vəziyyətlə bağlı Tehrana çoxlu miqrant axını başlamışdı. «Azərbaycanlıların demək olar ki, bütün milli istəkləri 50 illik Pəhləvi sülaləsinin hökmranlığı dövründə xalqın həsrət qaldığı ana dilində oxuyub yazmaq hüququndan, bu vasitə ilə milli mədəniyyətə yiyələnmək və onu inkişaf etdirmək tələbindən başlanır. İranda inqilab qələbə çalan kimi başlıca olaraq Tehran və Təbrizdə, qismən Sarab və başqa şəhərlərdə Azərbaycan dilində çap olunan ilk jurnal və qəzetlərin, onlar və yüzlərlə kitabların çap olunub yayılması ana dilinə mənəvi ehtiyacdan doğan ilk bəhrələr idi (10, 154). Ana dilində mətbuat orqanları tək inqilabın qələbəsindən sonra deyil, hələ inqilabın gedişində də nəşr olunurdu. Ümumiyyətlə, Güney Azərbaycanda ana dilində mətbuatın nəşri hələ İranda yeni konstitusiyanın təsdiqindən əvvəl başalmışdı. 1978-ci ilin oktyabr ayının 14-də mətbuata qoyulmuş senzura ləğv edildi. 1979-cu ilin 4 yanvarında yeni hökumət təşkil etməyi üzərinə götürən baş nazir Bəxtiyar get-gedə güclənən inqilabi hərəkat qarşısında xeyli güzəştlər vəd etməli olur. Bəxtiyarın ən böyük vədlərindən biri mətbuatla bağlı idi. O, bu münasibətlə deyirdi: «Ümid edirəm ki, sabah ya o biri gün mətbuat tam azad olacaq. Bu o deməkdir ki, nə hərbiçilər, nə də qeyri-hərbiçilər daha mətbuata əmrlər verə bilməz [97, 28]. Bu bəyanatdan az sonra – yanvarın 16-da şah ölkəni tərk edir, həmin günün sabahı yanvarın 17-də azərbaycanca-farsca ilk qəzet «Ulduz» nəşrə başlayır [76, №7, 1981, 21]. Bu qəzet ana dilində ilk olaraq Pəhləvi diktaturasının devrildiyini xalqa xəbər verdi. Bu fakt bir tərəfdən azərbaycanlıların ana dilində yazıb oxumaq ehtirasının nə qədər güclü olduğunu, digər tərəfdən ziyalıların yaranmış vəziyyətdən, vədlərdən məharətlə istifadə etmək bacarığını, digər tərəfdən isə, inqilabi çıxışlar zamanı digər çoxsaylı şüurlarla bərabər milli tələblərin (hər şeydən əvvəl ana dilinə azadlığın) də çoxluq təşkil etdiyini sübuta yetirir. 1979-cu ilin martında, qələbədən dərhal sonra inqilaba qədərki və inqilabdan sonrakı ədəbiyyatın ən qüdrətli nümayəndələrindən biri olan Həbib Sahirin rəhbərliyi ilə Tehranda «Azərbaycan mədəniyyət Cəmiyyəti» fəaliyyətə 131 başlayır [ İnq. yolunda, №1, 1980]. Bəzən Müstəqil «Azərbaycan Mədəniyyəti Ocağı» adlandırılan bu cəmiyyət əvvəlcə özünü partiya adlandırır: «Azərbaycan Azadixahlar hezbi» - yəni Azərbaycan Azadlıqsevərlər Partiyası. Həbib Sahirin başçılıq etdiyi cəmiyyət öz fəaliyyətində siyasi və milli tələblər uğrunda mübarizəyə xüsusi yer verirdi. «Lakin bununla yanaşı «Azərbaycan Mədəniyyət Cəmiyyəti» - dəfələrlə özünün heç bir siyasi partiya ilə bağlı olmadığını elan etmişdir. Eyni tipli elanları Təbriz Şair və Yazıçılar Cəmiyyəti, jurnallar da dəfələrlə dərc etmişlər» [10, 153]. Cəmiyyətin rəhbəri Həbib Sahir inqilabın bütün İranda yaşayan xalqlara, eləcə də azərbaycanlılara «İqilab azadlıq» verdiyini ilk etiraf edənlərdən biri idi [87, №7, 1981, s. 15]. Cəmiyyət mədəniyyət və ədəbiyyatın vəzifəsini İran inqilabı yolunda xidmətdə, o cümlədən ABŞ başda olmaqla dünya imperialistləri ilə amansız mübarizədə «Azərbaycan xalqının insanpərvər və vətənpərvər amal və arzularını bəyan və təbliğ etməkdə görürdü [10, 152]. Cəmiyyətin fəaliyyətini işıqlandırmaq məqsədilə əvvəlcə «Yoldaş», sonra «İnqilab yolunda», bu jurnallar bağlandıqdan sonra isə «Yenə yol» adlı jurnal nəşr edilir. Jurnalların hər üçün yazıçı Hüseyn Düzgünün səyi və təşəbbüsü ilə nəşr olunmuşdur. Tehran azərbaycanlıların, xüsusən ziyalıların kompakt şəkildə yaşadıqları əsas şəhərlərdən biri olduğu üçün burada digər mədəniyyət ocaqları, ədəbi birliklər də fəaliyyətə başlayır. 1979-cu ilin aprelində Tehranda Azərbaycan yazıçılar və şairlər cəmiyyəti yaranır, 1981-ci ilin fevralından etibarən «Günəş» adlı orqan nəşrə başlayır. Bu qurum da öz məqsədlərini təkcə Cənubi Azərbaycan konteksti ilə məhdudlaşdırmır. «Cənubi Azərbaycan xalqının illər boyu tapdalanmış arzu və istəkləri uğrunda mübarizə ilə yanaşı, ümumiran səciyyəsi daşıyan» antiimperialist və xəlqi mübarizələr sıralarında, öz tarixi vəzifələrini yerinə yetirməyi» [83, №1, 1981, s. 3-4] məqsəd və vəzifəsi sayırdı. Təbrizdə də Şairlər və Yazıçılar cəmiyyəti yaranır və 1981-ci ilin əvvəllərindən «Ülkər» adlı xüsusi jurnal nəşr etməyə başlayır. «Bütün bu 132 mədəniyyət ocaqları, əncümənlər onlar arasında əlaqənin zəifliyinə və ya yoxluğuna baxmayaraq azərbaycanlıların milli mədəniyyətlərinin təsbit olunması və inkişafı, bu mədəniyyətin azərbaycanlılaşdırılması uğrunda mübarizədə eyni mövqedən çıxış edirdilər» [12, 151]. Təbriz Şair və Yazıçılar Birliyindən sonra 1981-ci ilin əvvəllərində Təbrizdə gənc şair və yazıçıların ətrafında birləşdiyi «Gənc Şair və Yazıçılar Cəmiyyəti» yaradılır. Bu cəmiyyətin «Gənclik» adlı orqanı da işıq üzü görür. Sonra «Azərbaycanlıların Milli-İnqilabi Cəmiyyəti», «Azərbaycan Mədəniyyət İşçiləri Cəmiyyəti», «Azərbaycan Mədəniyyəti» kimi təşkilat və cəmiyyətlər də yaranır. Azərbaycan cəmiyyəti «Çənlibel» adlı məcmuə də nəşr edir. Tehranda yaşayan, əsasən dini mövzularda şerlər yazan şairlər «mərkəzdə yaşayan Azərbaycanlı Məzhəbi (dini – R.M.) şairlər Əncüməni» adlı cəmiyyət yaradır [108, №59-60, 1984, 61]. Qısa zaman ərzində çoxsaylı ədəbi-mədəni cəmiyyətlərin, onların özünəməxsus mətbuat orqanlarının fəaliyyətə başlamaları inqilabın Güney Azərbaycan mədəniyyəti, ədəbiyyatı tarixində yeni səhifələr açdığına, xalqa nisbi də olsa azadlıq verdiyinə sübutdur. Bütün bunlar belə bir qənaətə gəlməyə əsas verir ki, «inqilabdan sonra azərbaycanlıların milli təşəkkülü, milli şüuru öz inkişafında yeni mərhələyə daxil olmuşdur. Həmin mərhələ onun başlanğıcı üçün səciyyəvi cəhət azərbaycanlıların öz milli həyatına münasibətinin onların siyasi, mənəvi fəaliyyətlərində geniş şəkildə inikas tapması olmuşdur. Yəni inqilab azərbaycanlıların milli şüurunun məzmununu subyektiv gerçəklikdən obyektiv reallığa çevrilməsinə şərait yaratmışdır. Həmin mərhələyə xas digər mühüm cəhət Azərbaycan xalqı, dili, mədəniyyəti, gələcəyi barədə fikirlərin daha yüksək nəzəri səviyyədə ilk dəfə Azərbaycan dilində ifadə edilməsidir [10, 175]. Bu dövrdə mədəniyyətin inkişafı təkcə adları çəkilən cəmiyyətlərin və onların mətbuat orqanlarının fəaliyyəti ilə məhdudlaşmır. Heç bir partiyaya və cəmiyyətə aidiyyatı olmayan «Dədə Qorqud», «Varlıq», «Odlar yurdu», «Araz», «Mola Nəsrəddin», «Vətən uğrunda», «Azadlıq», «Foruğe-azadi» 133 («Azadlıq işığı»), «Koroğlu», «Azərbaycanın səsi» kimi qəzet və jurnalların nəşri 1978-1979-cu il İran inqilabından sonra demokratik ab-havanın nəticəsi idi. İnqilabın qələbəsindən sonra nəşr olunan azərbaycan qəzet və jurnallarının siyasi-ideoloji istəqamətləri müxtəlif idi: sol ekstemist, sol demokratik, liberal milliyyətçi və burjua-demokratik. Bu, onların müxtəlif partiya, təşkilat və qruplaşmaların orqanları olduğundan irəli gəlirdi, bu orqanlar öz partiyasının siyasi-ideoloji fikirlərini öz səhifələrində təbliğ edirdilər. Bu qəzet və jurnalların müəyyən bir partiya və ya təşkilat orqanı, müəyyən siyasi-ideoloji istiqamətə malik olduğuna baxmayaraq, eyni qəzet və ya jurnalın müxtəlif saylarında və səhifələrində zidd fikirlərə və təbliğata müxtəlif siyasi ideoloji istiqamətlərə rast gəlmək olardı. Bunun səbəbi 1978-1979-cu illərdə baş vermiş İran inqilabının nəticələrinin qeyri-müəyyənliyində, onun istiqamətinin qeyri-sabit olmasında idi. «Dədə Qorqud», «Koroğlu», «Çənlibel», «Odlar yurdu», «Ərk» kimi adlar Güney azərbaycanlıların on illər boyunca dözdüyü Milli təzyiqlərə, İran əhalisinin yarıdan çoxunu təşkil edən bir xalqı «vahid İran milləti»nin, daha sonra islam faktorunun içində assimilyasiya etmək siyasətinə verdiyi bir mənalı cavab idi. Bu adlar Güney azərbaycanlıların türk soy kökünə mənsubluğunu, qəhrəman tarixi keçmişə malik olduqlarını xatırlatmaqla yanaşı xalqın milli mənlik şüurunun yüksəldilməsinə xidmət edirdilər. «Ülkər», «Ulduz» kimi adlar güneylilərin inqilaba bağlı ümidlərini, Milli taleyə, gələcəyə inamlarını ifadə edirdisə, «Varlıq», «Araz», «Vətən uğrunda», «Azadlıq», «Azərbaycan səsi» öz adları ilə milli azadlıq mübarizəsinə, istiqlal uğrunda döyüşlərə səsləyirdi. Lakin bu mətbuat orqanlarının proqramlarında özünəməxsus cəhətlər, müəyyən fərqlər olsa da bu qəzet və jurnallar güneylilərin azadlığa təşnəliyinin, xalqın milli şüurunun yüksəlişinin yeni mərhələyə daxil olmasına, milli özünüdərkin güclənməsinə təsir göstərirdi. Bu mətbuat orqanlarının səhifələrində Azərbaycan tarixi, mədəniyyəti ilə bağlı mövzulara böyük önəm verilirdi. «Yoldaş», «Dədə Qoqud», «Varlıq», «Koroğlu» jurnalları və «Odlar yurdu», 134 «Çənlibel» qəzetləri öz səhifələrində oxucuların istək və xahişini nəzərə alaraq Azərbaycan tarixi, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, Azərbaycan dilinin inkişaf mərhələləri ilə bağlı yazılar və Azərbaycan şair və yazıçılarının əsərlərindən nümunələr verirdilər. Azərbaycan dövrü mətbuat səhifələrində inqilabdan sonrakı İran cəmiyyətinin, xüsusən Güney Azərbaycanın problemlərinə də çox yer ayrılırdı. Azərbaycan xalqının ehtiyacları qəzet və jurnal səhifələrində öz əksini tapırdı. Kütlələr müvəqqəti inqilabı hakimiyyətindən xalqın istək və tələblərinə cavab verən ədalətli demokratik respublikanın yaranmasını, imperializm köləliyinə son qoyulmasını, şəhər və kənd əhalisinin yaşayış şəraitinin yaxşılaşmasını, torpaq, fabrik və zavodların milliləşdirilməsini, işsizliyin aradan qaldırılmasını, sığorta və vergilərin vaxtlı-vaxtında ödənilməsini, maaşların qalxmasını və s. tələb edirdilər. Azərbaycan mətbuatının səhifələrində açıq şəkildə deyilirdi ki, əgər İranda zəhmətkeşlərin maraqlarını ödəyə biləcək iqtisadi azadlıq əldə olunmasa və ictimai həyatın bütün sahələrində demokratikləşmə gerçəkləşmə, hakimiyyətdə olan quruma qarşı narazıçılıq get-gedə artacaq. Bu problmelərlə yanaşı azərbaycan mətbuatının səhifələrində azərbaycan xalqının tarixi, mədəniyyəti, dil və ədəbiyyatının işıqlandırılması və kütləviləşməsinə maraq göstərilirdi. «Yoldaş», «Varlıq», «Koroğlu», «Dədə Qorqud» kimi jurnallar, «Odlar yurdu», «Çənlibel» kimi qəzetlər ilk saylarında bu sahədə hərtərəfli işə balamış və onu özlərinin əsas vəzifələrindən biri hesab edirdilər. Bu qəzet və juranallar oxucuların xahişi ilə öz səhifələrində «Azərbaycan tarixindən», «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi», «Azərbaycan dilinin inkişaf mərhələsi» adları altında bir sıra materiallar, hər iki tayın şair və yazıçılarının əsərlərindən parçalar dərc eləmişdilər. 1979-cu ilin 16 noyabrında təsdiq olunmuş əsas qanun layihəsinin 15-ci maddəsində bütün millətlərə öz ana dillərində mətbuat buraxmaq, ana dilində radio-televiziya verilişləri hazırlamaq, mədrəsələrdə fars dili ilə yanaşı ədəbiyyat dərslərinin ana dilində keçirilməsi kimi hüquqların verilməsinə 135 baxmayaraq, az keçmir ki, Azərbaycan dilində mətbuat çap edib yaymağın qarşısı alınır, radio-televiziya verilişlərinin ana dilində aparılması işi Azərbaycanda çox az yer tutur, mədrəsələrdə azərvaycan dilinin yeri boş qalırdı. Yeni İran hakimiyyətinin – İran İslam Respublikasının rəhbərlərinin qeyri- fars xalqların milli-demokratik hərəkatlarına mənfi münasibəti 1980-81-ci illərdə bütün dövrü nəşirlərin bağlanamsına səbəb oldu. «Koroğlu» jurnalı 1979-cu ilin iyun ayında çıxan 2-ci sayında nəşr işinin çətinliklərindən və azərbaycan qəzet və jurnalların bağlanma səbəblərindən söhbət açırdı. Jurnal yazırdı: «… Əgəri bir yerdə türk (azərbaycan – P.M.) dilində bir qəzet və ya jurnal çap olunurdusa, ona kommunist damğası vurub bağlayırdılar». Bu barədə «Odlar yurdu» jurnalının da ikinci sayında yazılırdı: «Mürtəce ünsürlərin qruplaşmaları poliqrafistləri, kitabsatanları, köşkçüləri hədələyir ki, onlar türk (azərbaycan – P.M.) dilində kitab satmasınlar». «Dədə Qorqud» jurnalının 1980-ci ildə çıxan 4-5-ci sayında yazılırdı: «Şah qurumunun devrilməsindən sonra Azərbaycanca çox zəngin qəzet və jurnallar nəşr edilirdi. Lakin, qara qüvvələrin əməlləri və maddi vəsaitin çatışmamazlığı nəticəsində «Ulduz», «Odlar Yurdu», «Çənlibel», «Araz», «Mola Nəsrəddin», «Koroğlu», «Yoldaş», «Birlik», «Azərbaycan səsi» kimi nəşrlər fəaliyyətlərini dayandırdılar. Bir sıra qəzet və jurnalların ideya-siyasi istiqamətləri dövlət siyasətinin maraqlarına uyğun gəlmədiyinə, demokratik və proqressiv olmaqlarına görə öz fəaliyyətlərini davam etdirə bilmirdi. Bütün inqilab epoxalarında olduğu kimi 1978-1979-cu illər İran inqilabından sonra Güney Azərbaycan ədəbi mühitində xüsusi bir canlanma başlandı. Anadilli mətbuat orqanlarının nəşri Tehranda və Təbrizdə müxtəlif ədəbi birliklərin fəaliyyətə başlaması ədəbi prosesin təşkilatlanmasına, ədəbi qüvvələrin istiqamətlənməsinə, bədii əsərlərin oxuculara çatdırılmasına ciddi təsir göstərdi. İran İslam Respublikasının 1979-cu ilin dekabrında qəbul edilmiş 136 qanunun 15-ci maddəsində yerli və qövmi dillərin (etnik) kütləvi informasiya vasitələrində, mətbuatda işlənməsinə, məktəbdə isə milli ədəbiyyatın tədrisinə icazə verildi. Əsas qanunun 19-cu maddəsində isə ölkədə müxtəlif millətlərin, xalqların yaşaması dolayısı ilə olsa da etiraf edildi. Qanunda nəzərdə tutulanlar hamısı dərhal reallaşmasa da, Azərbaycancan dili tədris sahəsinə heç cür yol tapa bilməsə də mədəni həyatda bir sıra nailiyyətlər nəzərə çarpırdı. İnqilabın qələbəsindən az sonra Xomeyninin Təbriz nümayəndəsi Ayətolla Mişkini özü: «Bu nə türkidir ki, radio-televiziyon danışır, yarsından çoxu farsdır» [Dədə Qorqud, №15, 1981, 13] deyərək Azərbaycan dilinin saflaşdırılmasını vacib sayırdı. Azərbaycan türkcəsi radioda artıq sərbəst işlədilməyə başlayır. Kitab çapı sahəsində xüsusi canlanma, yüksəliş müşahidə edilirdi. İnqilaba qədərki 30 il ərzində bəlkə heç 30 kitab ana dilində işıq üzü görməmişdirsə, təkcə 1979-1985-ci illər arasında İranda Azərbaycan dilində təxminən 200 adda kitab nəşr olunmuşdu. Həmin kitablar əsasən Tehranda, Təbrizdə və qismən (tək-tək kitablar) Zəngan, Marağa, Maku, Xoy, Tikab, Sərab, Qum, Savə və s. şəhərlərdə çap edilmişdi. Həmin məhsulların yarıdan çoxunu vətənpərvərlik mövzusunda yazılmış bədii əsərlər təşkil edirdi. Azərbaycan tarixi, dili ədəbiyyatına da bir çox kitablar həsr edilmişdi» [41, 138]. İnqilab başlandığı zamandan kitab nəşri sahəsində özünü göstərən canlanma, hər ilin anadilli nəşrlərini nəzərdən keçirməklə bir daha təsdiqlənir. Təkcə 1978-ci ilin anadilli nəşrlərini nəzərdən keçirdikdə ana dilli nəşrlərə çoxdan təşnə olan ziyalıların və oxucuların maraq dairəsi tamamilə aydın olur. Bu ilin nəşrləri bir neçə cəhətdən maraq doğurur. Əvvəla, ziyalıları inqilabi hərəkatın hələ nə ilə nəticələnəcəyini bilmədən, yuxarıdan razılıq gözləmədən anna dilində kitab nəşrinə başalmışdılar. İkincisi, çap olunan kitablar ancaq milli ruhlu, Azərbaycan xalqının Milli varlığına sevgi ilə dolu, Azərbaycanın bu günü və gələcək taleyi üçün narahatlıq ifadə edən nümunələri özündə birləşdirir. Üçüncüsü, 1978-ci ilin nəşrləri Güney Azərbaycan xalqının onilliklər boyunca doğulmuş milli 137 hisslərinin ifadəsi kimi təsir bağışlayır – nəfəs çəkməyə kiçik imkan yaranan kimi bu hisslər meydana çıxır. Şairlər, yazıçılar öz ürək sözlərini oxucu kütlələri ilə ana dilində bölüşdürməyə çalışırlar. Mədəni həyatın bütün sahələrində olduğu kimi kitab çapı sahəsində də 1982-ci ildən sonra durğunluq müşahidə edilir, çap nümunələrinin sayı azalmağa, keyfiyyəti dəyişməyə başlayır. Təəssüf ki, Güney Azərbaycanda anadilli kitab nəşrinin və mətbuatının dirçəliş dövrü çox az çəkdi. Ümumiyyətlə, 1978-1979-cu illər İran inqilabından sonra nəşr olunan əksər qəzet və jurnalların ömrü qısa oldu. Eləsi oldu ki, bir sayı işıq üzü gördü. «Varlıq» istisna olmaqla bu nəşrlərin yaşamının son nöqtəsi – 1982-ci il oldu. Onların belə tezliklə qapanmasının müxtəlif səbəbləri vardı. Bu mətbuat orqanlarının bir qismi maddi çətinlik, farsca təhsil alan azərbaycanlıların ana dilində yazıb, oxuya bilməməsi, İran-İraq müharibəsinin başlanması və bununla əlaqədar İranda sol partiya və təşkilatların qadağan edilməsi ucbatından bağlanırdısa, digər qisminin qapanması sırf siyasi səbəblərlə bağlı idi. Fars şovinist siyasəti yeni formalarda baş qaldırırdı. Milli intibahın qarşısını almaq üçün yeni siyasətin əlamətləri üzə çıxmışdı. Dövlətçiliyin dini məzmunu Güney Azərbaycanda milli dilə, milli düşüncəyə qarşı yönəlirdi. Çünki bu jurnallar İranda Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafına güclü təsir etməklə milli təfəkkürün bütün istiqamətlərini hərəkətə gətirirdi. İnqilabi əhval-ruhiyyəli publisistika, milli dirçəlişə çağıran poeziya, öz minililk təravətini qoruyub saxlamış folkor nümunələri xalqın milli yaddaşını özünə qaytarırdı. Müxtəlif qurumların doğma dil uğrunda apardığı mübarizələr, maarif sisteminin dəyişməsi yolunda çalışmalar tədricən müqavimətə rast gəlir, mətbuat nəşri və yayımı dayandırılırdı. Rejim müxtəlif vasitələrlə Azərbaycan dilli mətbuatın geniş vüsət almasına imkan vermirdi. Bu mətbu orqanların müxtəlif istiqamətli olmasına və səhifələrində bəzən keçmişlə iftixar, ifrat təəssübkeşlik, həyata sırf romantik baxış, məhdudluq və s. kimi meyllər nəzərə çarpasa da onların özlərinə məxsus müsbət cəhətləri daha 138 çox idi. Onların əksəriyyəti Azərbaycan xalqının varlığını, mədəniyyətini, tarixini özündə əks etdirir və ən başlıcası azərbaycan dilini yenidən dirçəldirdi. Fevral inqilabından bir neçə il sonra yeni nəşrə başlayan qəzet və jurnallar bir-birinin ardınca qadağan edildi. Onların naşirləri və müəllifləri təqiblərə məruz qaldılar. Qeyd etmək lazımdır ki, sosial-siyasi münasibətlərinə görə müxtəlif mövqelərdə duran bütün bu nəşrləri başlıca bir məqsəd birləşdirirdi – azərbaycanlıların qədim tarixini, mədəniyyətini, ədəbiyyat və dilini öyrənmək, onlarda öz qüvvəsinə inam və mili qürur oyatmaq və nəticədə öz milli hüquqları uğrunda mübarizə əzminə yardım etmək. Bəziləri cəmi bir neçə nömrə çap edilən, biri bağlansa da digəri çıxmağa başlayan bu qəzet və jurnallar İrandakı azərbaycanlılar içərisində böyük təsir gücünə malik oldu. Onlarda əsl mənada milli dirçəliş yaratdı. Bu dirçəlişin mühüm bir xüsusiyyətini, ümumi azərbaycanşünaslıq və onun müxtəlif məsələlərini əks etdirmək, Sovet Azərbaycanı ilə, buradakı həmvətənlərlə əlaqə yaratmaq, burada mədəniyyət sahəsindəki bütün nailiyyətlərdən bəhrələnmək meylinin güclü olması təşkil edirdi». (10, 154) Ayətulla Xomeyninin vəfatından sonra ölkədə baş verən liberal dəyişikliklər nəticəsində Güney Azərbaycanda yenidən ana dilində mətbuat nümunələri görünməyə başladı. 1978-1979-cu illər İran inqilabından sonra İranda və Güney Azərbaycanda 20 il ərzində nəşr olunan anadilli mətbuat nümunələrinin sayı 60-dan artıq olmuşdur. Güney Azərbaycanda hələ inqilabın gedişi zamanı bütün İranda bir sıra istər sol, istərsə də sağ təmayüllü və inqilabın gedişində böyük xidmətləri olan partiyalar fəaliyyətə başladı. Xalq Müsəlman Partiyası inqilabın lideri Xomeyni qələbə ərəfəsində İrana gələnədək ölkədə onunla yanaşı ən böyük din başçılarından, sonralar isə sıxışdırılma, ölkədəki Azərbaycanlılar arasında nüfuzlu dini başçı sayılan Qum şəhərində yaşayan Hacı Məhəmməd Kazım Şəriət Mədari idi. 139 Şəriətmədarinin təsiri altında olan Güney Azərbaycan inqilaba demokratik və Milli tələblərlə qoşulmuşdu. MXP (Müsəlman Xalq Partiyası) məhz bu tələbləri gerçəkləşdirmək məqsədilə yaradılmışdı. MXP «şurayi-ostani» kimi qurumların təşkil olunmasını tələb edirdi. Eyni zamanda partiya yenidən əyalət və vilayət əngümənlərinin yaradılmasını istəyirdi. Şəriətmədari Xomeynidən və onun ətrafından fərqli düşüncüyə malik idi. Şəriətmədari üçün Azərbaycan məsələsi xüsusi önəm daşıyırdı. O: «Azərbaycana muxtariyyət tələb etmək bizim məqsədimizdir» - deyirdi. Şəriətmədari söyləyirdi: «Şah türk millətimin dilini və bu yolla da dinini, adət-ənənəsini oratadan qaldırmaq istədi və qaldırdı. İnqilabdan sonra türklər üçün durum fərqli olmalıdır. Çünki bəhmən ayının 29-da Təbrizin türk qəhramanları İran inqilabının təməlini qoymuşlar». Dekabrın 5-də Təbrizdə keçirilən referendiumun nəticələrinin təhrif olunmasından narazı qalan təbrizliləri XMP etiraz mitinqi və nümayişə çağırdı, bir gün sonra üsyana başladılar. Dövlət idarələri, radio və televiziya stansiyaları, təyyarə meydanı iki gün üsyançıların əlində olmuş, Azərbaycan İslam Cümhuriyyəti elan edilmişdi. Üsyançılar demokratik tələblərlə yanaşı, milli tələblər, o cümlədən ölkədə yaşayan «bütün xalqlara öz müqəddaratını təyin etmə hüququ» tələbini irəli sürürdülər. Üsyan üçüncü gün İİR daxili muzdlu silahlı qüvvələri –pasdarlar tərəfindən yatırılmış oldu (18, 311-312). Şəriətmədari inqilabdan sonra Azərbaycan türklərinin problemlərini həll etməyə təşəbbüs göstərmişdi. Bu dövrdə o, sərt və olduqca radikal bəyanatlarla çıxış etmişdir: «15 milyon farsın əsarəti altında 60 il qalmaqmı yaxşıdır, yoxsa 17,5 milyonluq türkün ədaləti altında yaşamaq?! Məsələlərimizi bu şəkildə ortaya qoymalıyıq!» Şəriətmədari Güney Azərbaycanın muxtariyyətini istəyərək demişdi: «İslami Konstitusiyamız qəbul edildikdən sonra hər kəs öz yerini alacaqdır. Bizim yerimiz isə 17,5 milyon Azərbaycan türkünü doğub böyüdən Təbriz olacaqdır». 1979-cu ilin fevral inqilabında islamçılarla yanaşı solçular və «İran millətçiliyini əsas götürən» milli-məzhəbilər də var idi. Solçuların hakimiyyət iddiası olsa da, onların bu niyyətinin gerçəkləşməsi Qərbə sərf etmirdi. Bununla 140 Qərb sovetlərin Orta Şərqdə nüfuzunun artmasının qarşısını alırdı. İslamçılar əvvəlcə bu idida ilə çıxış etməsə də, sonradan hakimiyyətə yiyələnirdilər. Bu məsələdə qərb də onları dəstəklədi. Belə ki, şahdan miras qalmış siyasi ideologiya və kommunizm ideologiyası cəmiyyətin maraqlarını ödəmirdi. Ona görə islamçıların hakimiyyətə gətirilməsinə yardım etmək Qərbin marağında idi. Bütün bunlardan başqa, digər cərəyanlarla yanaşı, Milli haqlar məsələsi də inqilabın şüarlarında zəif də olsa səsələnirdi. Elə İran Anna Yasasında dil, Milli bərabərlik və bu kimi maddəəlrin mövcudluğu həmin tələblərin nəticəsi idi… İnqilabın əsas şüarları «Bərabərlik», «Ədalət», «Azadlıq» və «İstiqlal» idi. Amma ötən 26 il ərzində bu şüarlara əməl olunmadı. Milli məsələ öz həllini tapmadı, demokratik dəyərlər bərqərar olmadı. Aşağıda Güney Azərbaycanda inqilab ərəfəsində və ondan sonra çıxan qəzet və jurnallara yaxından nəzər salacağıq. Qeyd etdiyimiz kimi inqilabın gedişində Təbrizdə nəşrə başlayan ilk qəzet «Ulduz» idi. Onun ilk sayı 1979-cu il yanvar ayının 17-də capdan çıxmışdı. Azərbaycan və fars dillərində nəşr əsasən baş məqalə şer, xəbər və hecatatyası ibarət olan səhifələr azərbaycan və fars dillərində hazırlanırdı. Qəzet ilk sayındakı yazılarda vəziyyəti açıq şərh edərək, yerlərdə baş verən çıxışları qeyd edir, irticaya qarşı özünün açıq narazılığını və qəzəbini bildirir, şahın ölkədən getməsi və Xomeyninin İrana gəlməsi haqqında xəbər verirdi. «Ulduz» qəzeti səkkiz səhifədə on nömrəyə qədər buraxılmış, sonra isə onun nəşri dayandırılmışdır. Qəzet çap olunduğu ilk gündən xalqın və ziyalıların rəğbətini qazanmışdı. Azərbaycan Azadixahlar firqəsinin (Azadlıqsevərlər partiyası) orqanı olan «Yoldaş» jurnalı 1979-cu il mart ayının 3-də Tehranda Azərbaycan dilində nəşrə başladı. Jurnal həftədə bir dəfə nəşr olunurdu. «Yoldaş» jurnalının birinci nömrəsində verilən «Baş söz» də onun məram və məqsədi şərh olunurdu. Jurnal yazırdı ki, o öz səhifələrində sadə Azərbaycan dilində kütləvi xəbər və mətnlər dərc edəcək, orqanı olduğu firqənin müxtəlif ictimai-siyasi məsələlərlə bağlı 141 nöqteyi nəzərini xalqa çatdıracaq. Az savadlı azərbaycanlıların müxtəlif siyasi ictimai cərəyanlarla tanış olub, mütəşəkkil inqilabi mübarizə aparmalarında müsbət rol oynayacaqdır» (111, 1979, №1, 1). Jurnalın elə ilk nömrəsindən, ilk səhifələrindən keçmiş şah rejiminin Azərbaycanda yeritdiyi millətçilik siyasətindən, iqtisadi böhrandan, Azərbaycan xalqının müəyyən tarixi dövrlərindən söhbət açılır, mədəniyyətindən, bədii ədəbiyyatından, qəhrəmanlıq səhifələrindən müəyyən xatiratlar, qeydlər verilirdi. Jurnal imperializmə və yerli mürtəcelərə qarşı bütün İran xalqlarını mübarizəyə çağırır və qeyd edir ki, «İmperializm əleyhinə birgə mübarizə aparmaq zərurəti İranda hər bir mütərəqqi qiyamın sərlövhəsi kimi nəzərə alınmalıdır». (Yoldaş, 1979, №1, 5). «Yoldaş» jurnalı azərbaycanlılarla çiyin-çiyinə rejimə qarşı vuruşan bütün xalqların mübarizəsini alqışlayır və bütün xalqlara eləcə də azərbaycanlılar üçün milli və demokratik hüquqlar verilməsi uğrunda ardıcıl mübarizə edirdi. Lakin bu jurnalın nəşri və yayılması antidemokratik və ziddiinqilabi qüvvələrin əl ilə dayandırıldı. «Yoldaş» jurnalına göndərilən məktubların birində yazılırdı ki, «Yoldaş» və başqa rüznamə və məcəllələr Ərdəbildə, Təbrizdə, Urmiyada yayıla bilmir. Yayılanda da komitələr tərəfindən yığılırlar: «Başqa bir xəbərdə deyilirdi ki, Azərbaycan dilində və hətta Azərbaycan və fars dilində çıxan ruznamələr təhdid müqabilində öz siyasi və ədəbi fəaliyyətlərini dayandırıblar» (111, 1989, №13, 17). Digər tərəfdən də inqilaba zidd qüvvələr jurnalın qeyri- sabit mövqeyindən, ziddiyyətli görüşlər daşımasından onun nəşrinin dayandırılması üçün bir bəhanə kimi istifadə edə bildilər. «Yoldaş» jurnalı 1979-cu il iyul ayının sonuna qədər nəşr edildi və onun 22 sayı çapdan çıxdı. Jurnalın məsul katibi Hüseyn Sadiq (Düzgün) idi. Jurnalda solçuluğa meyl, marksizm ideyalarının təbliği onun bağlanmasına səbəb oldu. İnqilab dövründə jurnal İranda azərbaycan dilli mətbuat orqanları arasında əhəmiyyətə malik olmuş, özündən sonra nəşrə başlayan azərbaycan dilli mətbuatın fəaliyyətində onların ideya-siyasi yönümlərinin müəyyən olunmasında çox mühüm rol oynamışdır. 142 Jurnal az keçmədən «İnqilab yolunda» daha sonra «Yeni yol» adları ilə nəşrini davam etdirdi. Hüseyn Məhəmmədzadə Sədiq Mirmahmud oğlu (Hüseyn Düzgün) 1945-ci ildə Təbrizdə doğulmuşdur. O, 1963-cü ildə Təbriz Pedaqoji texnikumunu, 1969-cu ildə isə Təbriz Universitetinin ədəbiyyat fakültəsinin fars dili və ədəbiyyatı bölümünü bitirmişdir. 1974-cü ildə Tehran Universiteti pedaqoji elmlər fakültəsinin kitabxanaçılıq bölümündə «Tehran kitabxanalarında azərbaycanşünaslıq qaynaqları» mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə edib. 1965-ci ildə Səməd Behrəngi ilə tanışlığı H.Düzgünün dünyagörüşündə, taleyində xüsusi rol oynayır. O, Əhməd Behrəngi, Əlirza Habdil (Oxtay), Behruz Dehqani ilə birlikdə Təbrizdə türkcə mətbu orqanı nəşr etmək qərarına gəlir və ilk dəfə olaraq «Adına» qəzetini həm türk, həm də fars dilində çap edirlər. Yazıçı C.Behrənginin faciəli ölümü gənc Hüseyni dərindən sarsıdır. 17 sayı işıq üzü görmüş «Adına» qəzeti bundan sonra «Hünər və ictimai» adı ilə yenidən türk və fars dillərində nəşrini davam etdirir (1968). Lakin qəzetin 7 -ci sayı SAVAK-ı qıcıqlandırır, evində həbs olunan H.Düzgün 6 ay zindan həyatı yaşayır. Ata və babasının görkəmli din xadimi olmasını nəzərə alıb onun həbsini Tehrana sürgün olunmaqla əvəz edirlər. Tehranda yaşadığı müddətdə təhsilini davam etdirir və magistr dərəcəsi alır. 1972-ci ildə İran TV-də ssenarist işləməyə başlayır. Yenə də SAVAK ona burada işləməyə imkan verməyib, sənədlərini təsdiq etmir və nəticədə H.Düzgün tutduğu vəzifədən azad olunur. 1983-cü ildə İstanbul Universiteti ədəbiyyat fakültəsinin əski türk filologiyası bölümündə professor Məhərrəm Erkinin rəhbərliyi ilə «Fars və Azərbaycan dilləri qrammatikalarının qarşılıqlı araşdırılması» və şərqşünaslıq bölümündə isə «Ərəb-türk dillərinin qarşılıqlı əlaqəsi» mövzularını müdafiə edir və doktorluq dərəcəsi alır. Tehran universitetində isə «Mirzəağa Təbrizinin həyatı, düşüncələri və «Risaleyi-əxlaqiyyə»nin mətni və əxlaq elmi» mövzusunda elmi işini müdafiə edərək orada da professor-doktor adını alır. Bir sıra universitetlərdə tədrislə məşğul olmuş, İİR-nin türk dilləri üzrə rəsmi 143 tərcüməçi vəzifəsində çalışmışdır. 1991-ci ildə tutduğu vəzifələrdən uzaqlaşdırılmışdır. Tehran Universiteti ədəbiyyat fakültəsində 1979-cu il inqilabdan sonra mətbuat fəaliyyətini davam etdirən professor H.Düzgün «Yoldaş», «Azadlıq», «Qardaşlıq», «İnqalab yolunda» jurnal və qəzetlərini çap edir. Bu mətbu orqanlar bağlandıqdan sonra «Yeni yol» nəşr edib və 3 sayı işıq üzü görür. Səmərəli elmi fəaliyyət göstərən doktor H.Düzgün sovet dövründə Azərbaycanda çıxan bir çox əsərləri – «Azərbaycanda fars kökənli dillər», 2 cildlik «Azərbaycanda ağız ədəbiyyatı», «Sayalar», «Vaqif» monoqrafiyası, Füzulinin «Rindu Zahid, «Məhəmmədəli Tərbiyətin həyat və yaradıcılığı, «Azərbaycan ədəbiyyatı» və s. nəşr etdirir. Doktorun «Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı» əsəri 2 cilddə çap olunduqdan sonra geniş oxucu kütləsinin rəğbətini qazanıb. Hüseyn Düzgün «Azadlıq» və «Qardaşlıq» adında daha iki qəzetin də redaktoru olmuşdur- Azərbaycan və fars dillərində çıxan «Azadlıq» qəzeti öz səhifələrində Azərbaycan Azadlıqsevərlər partiyasının ideya və fikirlərini əks etdirirdi. İlk sayı 1979-cu ildə aprel ayının 4-də işıq üzü görülmüşdür. Cəmi 4 sayı çıxıb. «Qardaşlıq» qəzeti də «Azadlıq»ın xətti ilə gedir, lakin onun səhifələrində ədəbi-bədii materiallara daha çox yer verilirdi. Azərbaycan səsi – Bu jurnal fars və azərbaycan dillərində Tehranda nəşr olunurdu. Jurnalın ilk nömrəsi 1979-cu ilin dekabr ayının 12-də çapdan çıxmışdır. Jurnal mütərəqqi fikirli və demokratik ruhludur. Onun səhifələrində analitik materiallara geniş yer verilirdi. İranın daxili ilə xarici siyasəti, xüsusilə Azərbaycanın durumu ilə bağlı materialların təhlilinə vaxtaşırı yer ayırırdı. Jurnal özünün ilk nömrəsində Azərbaycan dilinin Azərbaycan xalqı üçün və digər xalqların dillərinin əhəmiyyətindən bəhs edərək «Uşaqlarımız ana dilində təhsil almalıdırlar» adlı məqaləsində belə yazırdı: «Ana dilində təhsil almayanda uşaqların istedadı məhv olur və təbii inkişafının qarşısı alınır, onların az savadlı olmaları və yaxud da savadsız qalmaları ilə nəticələnir. Xalqımızın əksəriyyəti kəndlərdə yaşayır. Uşaqların çoxu əkin və biçin və 144 yaxud məhsul toplamaq dövründə ata analarına kömək edirlər. Digər tərəfdən mədrəsələrin azlığı və yaşayış yerindən uzaq olmaları üzundən həmin uşaqların təhsil imkanı az və çətinlikləri çox olur. Uşaqların bir çoxu da ayrı bir dildə təhsil almaq bacarığına malik deyillər. Bütün bunlara görə, fars olmayan xalqlar arasında savadsızların sayı çoxdur. Bir təhər oxuyanlar az məlumatlı olurlar. Bu səbəbdən də danışgaha (universitet) bu cür adamların daxil olması çətinləşir və nəticədə işsizlərin sayı artır (74, 1981, № 2). 1978-1979-cu illər İran inqilabında azərbaycanlılar böyük rol oynadılar. Şahlıq rejiminə qarşı olan bu inqilabın məqsədi milli idealların gerçəkləşməsinə səbəb olmasa da, özündən sonra iz qoya bildi. Xüsusilə inqilabın ilk oylarından 30 adda buraxılan qəzet və jurnallar ana dili hərəkatını və milli haqlar uğrunda mübarizəni yenidən canlandırdı. Yeni yaranan yazııçlar birlikləri, janr-musiqinin girçəldilməsi, azərbaycan dilində tədrislə bağlı atılan addımlar. Təbrizdə akademiyanın yaradılması, radioteleviziya verilişlərinin doğma dildə olan şəbəkəsinin genişləndirilməsi çox qısa müddətdə fəaliyyət göstərdi. Doktor C.Heyətin «Varlıq» jurnalından başqa bütün mətbuat orqanları qapandı. 1990-cı ildə «Yol» adlı ədəbi-ictimai jurnal nəşrə başlayır. Gözəl rəsm əsərləri və fotolara səhifələrində geniş yer verən bu jurnalın 30-dan artıq sayı işıq üzü gördü. Jurnalın redaktorları Abbas Səmimi və Həmid Məmmədzadə ii. Mütərəqqi alim və vətənpərvər yazıçı olan Həmid Məmmədzadə curnalistlik fəaliyyəti ilə hələ gənj yaşlarından məşğul olmuşdur. Onun bir qələm sahibi kimi publisistik və əəbi yaradıjılığı 1946-cı ildə Təbrizdə nəşr edilən «Azad millət» və «Cavanlar» qəzetində çıxan məqalələri ilə başlamışdı. Uzun müdət «Varlıq» jurnalı ilə əməkdaşlıq etmişdir. Təəssüf ki, «Yol» qəzeti sonralar irtica mövqeyinə yuvarlanmağa başlaı, nəşri də uzun çəkmədi. Beləliklə,1979 –cu il İran İslam inqilabından sonra dövlətin rəsmi siyasəti pəhləvilərdən miras qalmış fars milliyyətçiliyindən İslam ümmətçiliyinə keçid aldı. Fars olmayan xalqlara bəzi konstitusiya haqları verilsə də, Pəhləvilərdən qalmış fars millətçiliyi üzərində oturdulan dövlət bürokratiyası, millət, vətən, milli tarix və milli dil anlayışı xüsusilə mədəniyyət və təhsil sistemində nisbi dəyişmələr olsa da onlar çox az müddətdə fəaliyyətdə oldu ,sonralarsa qarşısı alınıb,yalnız sözdə qaldı. Ümumiyyətlə isə İslam inqilabından sonra dövlətdə Fars olmayan xalqlara qarşı ayrı-seçkilikçilik yalnız təhsil və mədəniyyətlə məhdud qalmamış xüsusilə iqtisadiyyat sahəsinə də ciddi təsir göstərmişdi. |