PƏrvanə MƏMMƏDLĠ
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
IV F Ə S Ġ L MĠLLĠ AZADLIQ HƏRƏKATININ YÜKSƏLĠġ ĠLLƏRĠNDƏ MƏTBUAT (1940-1944) Rza şahın hakimiyyəti illərində (1925-1941) Güney Azərbaycan həyatının bütün sahələri tənəzzül etmiş, həmin illər tarixdə ən qaranlıq irtica illəri kimi yadda qalmışdır. Ölkədə milli regionlarla mərkəz arasındakı ziddiyyət yeni düyünlər yaratmış, xalqın bütün təbəqələri hakim rejimin zorakılıq siyasətindən cana gəlmişdilər. Ölkə azad fikirlilər və vətənpərvərlər üçün zindana çevrilmişdi. Rza şahın hərbi-polis rejiminin süqutundan sonra ölkədə siyasi ab-hava dəyişməyə və demokratik hərəkat canlanmağa başladı. 1941-ci ilin sentyabrında İranda siyasi məhbuslara amnistiya veilrdi. Zindan və sürgünlərdən qayıtmışların arasında ziyalılar və azadfikirlilər çox idi. Tədricən yeni təşkilatlar, o cümlədən cəmiyyətlər, klublar, dərnəklər yaradılır, onların mətbu orqanları nəşr olunmağa başlayırdı. Azərbaycanlı vətənpərvərlər müxtəlif partiya və cəmiyyətlərdə birləşirdilər. Azərbaycanda ictimai-siyasi həyat canlanmağa başladı. Həmin dövrdə ruhlu mütərəqqi təşkilatlar «Azərbaycanın antifaşist cəmiyyəti», «Azərbaycan fəhlələrinin həmkarlar ittifaqı», «Azərbaycan zəhmətkeşlər təşkilatı», «Demokratiya tərəfdarları mərkəzi» kimi müxtəlif cəmiyyətlər yaradıldı. Tək Təbrizdə deyil, Ərdəbil, Urmiya, Marağa, Sərab, Əhər, Mərənd və Xoyda da demokratik cəmiyyətlər, birliklər klublar təşkil edildi. Bu birliklərdə demokratiya, konstitusiya, Azərbaycan məsələsi və s. haqqında söhbətlər, diskussiyalar aparılırdı. «Azərbaycan cəmiyyəti» milli qüvvələrin səfərbər edilməsində xüsusi seçilirdi. Bu dövrdə mətbuat yenidən dirçəliş tapır, bir sıra yeni qəzet və jurnallar nəşrə başlayırdı. Təbrizdə ana dilində «Azərbaycan», «Sədayi Azərbaycan», «Vətən yolunda» qəzetləri çap olunurdu. Bunlarla yanaşı, «Şahin», «Sərbaze-sorx», «Yumruq», «Ajir», «Xavər-noy», «Cövdət» 100 və digər mətbu orqanları da fəaliyyət göstərirdi. Diktator rejimində siyasi satirik vərəqə və gizli şəbnamələr vasitəsilə yayılan demokratik fikirlər indi fars və Azərbaycan dillərində çıxan kitab, qəzet, jurnal, teatr tamaşaları, mitinq və nümayişlər yolu ilə təbliğ edilirdi. İlk sayı 1930-cu ildə işıq üzü görən «Şahin» qəzeti 40-cı illərdə də öz nəşrini davam etdirirdi. Qəzetin redaktoru Təbrizdə demokratik hərəkatın tanınmış nümayəndəsi, azərbaycanlı Həbibulla Ağazadə idi. Farsca nəşr olunan qəzetin səhifələrində azərbaycanca vətənpərvərlik mövzusunda şeirlər çap olunurdu. Qəzet azərbaycanlıların ana dilinə hörmət etməyi tələb edir, Tehrana getməyə məcbur olub, paytaxtda ali məktəbə qəbul zamanı ayrı-seçkiliyə məruz qalan azərbaycanlıları bu qayğıdan xilas etmək üçün Azərbaycanda ali məktəb açılması uğrunda çıxış edirdi. Qəzet Rezaye (Urmiya), Şahpur (Salmas) şəhərlərinin əvvəlki adlarını bərpa etməyi tələb edir, Təbriz pedaqoji məktəbinin müəllim və tələbə heyətinin Tehranda komplektləşdirmə kimi fasid təcrübəyə qarşı çıxırdı. Azərbaycanın iki müstəqil vilayətə bölünməsini pisləyən qəzet bildirirdi ki, bu süni vəziyyət Qərbi və Şərqi Azərbaycanın birliyini məhv edə bilməz. Qəzet həmçinin Azərbaycanın böyük oğullarının xatirəsini əziz tutmağa, onların adını Təbrizin küçə və meydanlarında əbədiləşdirməyə, onlara heykəl qoymağa çağırırdı (104, 1941, 1942). Bununla belə «Şahin» qəzeti «Azərbaycan» qəzeti kimi milli maarifçiliklə məşğul olmurdu. «Molla Nəsrəddin» jurnalının Güneydə davamçısı olan «Azərbaycan ulduzu» 1944-cü ildə Təbrizdə «Sitareyi Azərbaycan» adı altında nəşrə başlamışdı. Həmin il dərgi Cəlil Məmmədquluzadənin 75 illiyi münasibətilə bir sayını bütünlüklə böyük sənətkara həsr etmişdir. Altıncı sayın baş məqaləsində yazılırdı: «Bu şümarəmiz «Sitareyi-Azərbaycan» adı ilə adlandığı halda yazıları «Molla Nəsrəddin» məcmuəsində cəm olunmuş parçalardır…». 40-cı illərin əvvəllərində Azərbaycandakı sosial-siyasi və iqtisadi ziddiyyətlər başqa regionlardan fərqli idi, xalqa qarşı zorakılıq siyasəti buradakı hadisələrin gedişini sürətləndirmişdi. Bu bölgədə yaşayanların yaxın 101 keçmişdəki inqilabi təcrübəsi də öz növbəsində az rol oynamadı, hadisələrin gedişi vətənpərvər qüvvələrin vahid bir milli siyasi mərkəzdə birləşməsini və Azərbaycanın müqəddəratının həll olunmasını tələb edirdi. ADF-nın (Azərbaycan Demokratik Firqəsi) yaranması da bu tarixi ehtiyacdan irəli gəlirdi. 40-cı illərin əvvəlində başlamış demokratik hərəkatın 1941-1945-ci illəri əhatə edən birinci mərhələsində Güney Azərbaycanda yeni ictimai-siyasi fəallıq şəraiti yaranmışdı. Bu mərhələdə hərəkatın əsas xüsusiyyəti dərketmənin, milli şüurun, misilsiz dərəcədə inkişafı oldu. Diktatura rejimindən xilas olub istiqlal uğrunda mücadilə yoluna keçən xalq onun əsas təzahürlərindən biri kimi ana dilində danışmağa, yazıb-oxumağa başladı. 1941-44-cü illərdə ana dilində bir çox nüfuzlu qəzetlər nəşr olunurdu. «VƏTƏN YOLUNDA» QƏZETİ (1941-1946) II Dünya müharibəsindən sonra almanlar İranda fəallaşmışdı. Hakim rejimdən dəstək alan almanlar ölkənin ərazisindən SSRİ-yə qarşı təxribat və casusluq üçün istifadə edirdilər. SSRİ belə halların qarşısını almaq üçün (1921 - ci ildə bağlanmış, Sovet-İran müqaviləsini əsas tutaraq) bir neçə dəfə nota göndərdi. Lakin qarşı tərəfdən cavab almadı. İrandakı da öz növbəsində sovet kəşfiyyatı oradakı vəziyyət haqqında xüsusi məlumat toplayıb göndərirdi. Stalin Güneydə tapladanan hüquqları uğrunda mübarizəyə qalxmağa hazır olan sosial-siyasi qüvvələrin mövcudluğunu bilirdi. Digər bir tərəfdən isə sovet qoşunlarının həmin əraziyə daxil olması üçün şərait yetişmiş oldu. Qırmızı ordu 1941-ci il avqustun 25-də sərhədi keçib, Güney Azərbaycana daxil oldu. Az sonra Britaniya və ABŞ-da İrana qoşun yeritdilər. Rza şah ölkənin şimal və cənubunda yerləşən qoşunlara müqavimət göstərə bilmədi, ölkəni tərk etmək məcburiyyətində qaldı. Bu barədə 102 M.C.Pişəvəri yazırdı: «1320-ci ilin şəhrivər ayında baş vermiş hadisə bizi qafilgir etdi. Xalq bu hadisədən köklü, istədiyi kimi, layiqincə istifadə edə bilmədi. Şəhrivərdən sonra diktator qaçdı. Diktatorun istifadə etdiyi dövlət maşını olduğu kimi yerində qaldı» (43, 269). Beləliklə, hakimiyyətə şahın oğlu Məmmədrza Pəhləvi gəldi. Lakin o da İranın Cənubi Azərbaycana qarşı siyasətində heç bir dəyişiklik etmədi. Quzeyli qardaşları ilə yaxınlığa güclü meyl olması Stalinin cənub haqqında düşünülmüş gizli planlarına tam cavab verirdi. Qırmızı ordu ilə birlikdə bir qrup Azərbaycan ziyalıları da Təbrizə gəldilər. Başda Bağırov olmaqla onun rəhbər partiya və dövlət işçiləri, ziyalıları, hərbi qulluqçuları və s. üzərinə fövqəladə və səlahiyyətli bir vəzifə Güney Azərbaycanda milli-mədəni və siyasi dirçəlişə yardım vəzifəsi qoyulmuşdu. «Vətən yolunda» qəzeti sovet ordusu tərkibində Güney Azərbaycana gəlmiş yaradıcı ziyalıların iştirakı ilə hazırlanırdı. Qəzetinin ilk sayı 1941-ci ilin oktyabr ayının 11-də çapdan çıxmışdır. Qəzet Azərbaycan dilində günaşırı nəşr olunurdu. Qeyd etmək lazımdır ki, «Vətən yolunda» qəzeti 1920-ci ildə Xiyabani hərəkatı yatırıldıqdan sonra Azərbaycan dilində çıxan ilk qəzetlərdən olmuşdur (İki dildə çıxan qəzetlər mövcud olsa da, Azərbaycan dilində materiallara çox az yer ayrılırdı – P.M.). Qəzetin nəşr olunduğu müəyyən dövrlərdə (1941-1946) baş redaktorları Mirzə İbrahimov Həsən Şahgəldiyev və Rza Quliyev olmuşlar. Qəzetin redaksiyasında şairlərdən Süleyman Rüstəm, Osman Sarıvəlli, Məmməd Rahim, yazıçılardan Süleyman Rəhimov, Əvəz Sadıq, Qılman Musayev (İlkin), Seyfəddin Dağlı, Cabbar Məcnunbəyov, jurnalist, elm və incəsənət xadimlərindən İsrafil Nəzərov (məsul katib), Əsgər Ağayev, Qulam Məmmədli, Ələkbər Abbasov, Nüsrət Bağırov, Həmid Yolçiyev, Cavanşir Şirinov, Cəfər Xəndan (baş redaktor müavini), Mehdixan Vəkilov, Mirzağa Quluzadə, Rəhim və Məmmədağa Sultanov qardaşları, rəssamlardan İsmayıl Axundov, Kazım Kazımzadə, Salam Salamzadə və bir çox başqaları işləmişlər (54, 79). Şimaldan gələn bu yaradıcı ziyalılar tərəfindən qoyulan bünövrəni cənublu həmkarları davamlı inkişaf etdirmişlər. 103 Qeyd etmək lazımdır ki, M.C.Bağırovun təşəbbüsü ilə yerli əhali arasında siyasi, ideoloji, mənəvi, mədəni iş aparmaq və həm də onlara qayğı göstərmək məqsədi ilə Azərbaycan K(b)P MK-nın katibi Əziz Əliyevin rəhbərliyi altında xüsusi qrup yaradılmışdı. Bu qrupda təbliğat məsələləri Süleyman Rəhimova, inzibati-təsərrüfat işləri Meybalı Əmiraslanova, xüsusi əməliyyatların aparılması Ağasəlim Atakişiyevə, tibb-sanitar xidməti Mustafa Quliyevə, Azərbaycan dilində çıxacaq ordu qəzetinin redaktorluğu Mirzə İbrahimova tapşırılmışdı (23, 44). Sentyabrın 21-dən Cənubi Azərbaycanda fəaliyyətə başlamış missiya tez bir zamanda əhalinin rəğbətini qazana bilmişdi. (Qrupun tədbirləri nəticəsində Cənubi Azərbaycanda yeyinti və sənaye malları qıtlığı aradan götürülmüş, əhaliyə pulsuz tibbi yardımlar göstərilmişdi). Ən başlıcası isə bütün bu xidmətləri göstərənlər yerli əhali ilə doğma dildə danışırdı. Nəzərə almaq lazımdır ki, Sovet Azərbaycanından getmiş qrupun maddi, mənəvi qayğısı nəticəsində Cənubi Azərbaycan əhalisində sovetlərə qarşı hörmət hissi yaranırdı. Əgər belə bir qrup orada fəaliyyət göstərməsəydi və yerli əhali ilə səmimi münasibətdə olmasaydı, yalnız sovet hərbi hissələrinin ölkə ərazisinə daxil olması Azərbaycan xalqı tərəfindən bir o qədər də maraqla qarşılanmazdı (2, 14). «Vətən yolunda» ilə yanaşı digər şəhərlərdə Urmiyada Zülfəli İbrahimovun redaktorluğu ilə Azərbaycan dilində «Qızıl əsgər» (redaksiya heyətində Nüsrət Bağırov, A.İsayev, Şəmsi Bədəlbəyli də çalışırdılar), Rəştdə isə Xasay Vəzirovun redaktorluğu ilə fars dilində «Sərbaze sorx» (Qızıl əsgər) qəzetləri çıxırdı. Qəzetin fəaliyyətini şərti olaraq iki yerə ayırmaq olar. 1941-1942-ci illəri əhatə edən ilk dövrdə bu mətbu orqanının 89 sayı nəşr olunub. 1944-cü ilin aprel ayından qəzet özünün ikinci dövr fəaliyyətinə başlayıb. 1946-cı ilin may ayına qədər davam edən qəzetin ümumilikdə 406 sayı çapdan çıxmışdır. Görkəmli tədqiqatçı Cəfər Xəndan bu qəzetdə çalışmaqla bərabər, onun fəaliyyətini geniş şəkildə işıqlandırmışdır. O yazırdı ki, qəzetin Cənubi Azərbaycanın bütün şəhər və kəndlərində, Tehranda, Qəzvində və s. yerlərdəki 104 azərbaycanlılar arasında oxucuları var idi. İran şəraitində əksər qəzetlərin 300 - dən 3000-ə qədər oxucusu olduğu halda, «Vətən yolunda»nın oxucuları 15000- dən artıq idi. Oxucular günaşırı çıxan bu qəzetin hər nömrəsini səbirsizliklə gözləyir və yığıb saxlayırdılar. «Əgər ilk fəaliyyət dövründə qəzet əsasən sovet mühərrir və yazıçılarının qüvvəsilə çıxmış və siyasi-ictimai materiallar vermişsə, ikinci dövrdə çoxlu yerli şair və mühərrir toplaya bilmişdir» (46, 153). Yerli şair və mühərrirlərə gəldikdə onların sırasına: Mirmehdi Etimad, Əli Fitrət Balaş Azəroğlu, Çavuşi, Əli Tudə, Mədinə Gülgün, Mirrəhim Vilayi, Məhəmmədlu Əbbasi, Hilal Nasiri, Məhəmməd Buriya daxil idi. Qəzetin xalq arasındakı nüfuzunu göstərmək üçün yerli müəllif M.Biriyanin qəzetin ilk çapından təxminən 1 ay sonra yazdığı məqaləyə nəzər salmaq kifayətdir. «Təbriz məktubları» rubrikası altında çap olunmuş məqalədə yazılırdı: Mehrin (oktyabr ayı nəzərdə tutulur – P.M.) 22-də saat 10 radələrində Tərbiyət xiyabanı qarşısından keçərkən əhalinin bir nəfər kiçik oğlanın dövrəsinə yığışaraq qəzet almalarını gördüm. Saqqalı ağarmış bir qoca kişi əlində pul tutaraq camaatı itələyə-itələyə ruznamə almaq istəyirdi. Müsaidə edərək ruznamənin birini alıb ona verdim. O sevincək ruznaməni alaraq dedi: Ağa, əgər mümkün olarsa bir az oxu görək nə yazırlar. Onun xahişini yerə salmadım, oxudum. qoca dərindən bir ah çəkdi. Mən heyrətlə səbəbini sual etdim. O üzünü mənə tutub: - Çox şükür ki, belə sadə dildə yazırsınız dedi və ruznaməni əlimdən alıb mənimlə xudahafizləşdi. Və ömrünün son illərində Azərbaycan dilində yazılmış ruznaməni əlləri titrəyə-titrəyə başqalarına göstərmək üçün sürətlə getdi» (110, 1941, №6). Yaradıcı qrupa daxil olan yazıçı Qılman İlkin o günləri xatırlayıb yazırdı: «Biz orada azərbaycanlı əsgərlər üçün qəzet nəşr etməli idik. Qəzetin yerli əhali tərəfindən oxuna bilməsi üçün onun ərəb əlifbası ilə çap edilməsi qərara alınmışdı. Çünki İran qəzetləri müharibə əməliyyatları və cəbhələrdəki hadisələr barədə səhv məlumat verir, hadisələr almanların xeyrinə olaraq, təhrif olunurdu. Sovet qoşunlarının cəbhədəki vuruşmalarını biz olduğu kimi yerli əhaliyə çatdırmalı idik» (89, 1999, №3, 40). 105 Qəzetin birinci mərhələdə cəmi 6 ay fəaliyyət göstərib qapadılması Güney Azərbaycanda olan siyasi işçilərin Bakıya geri çağırılması ilə əlaqədar idi. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Təbrizdə fəaliyyət göstərən işçi qrupu ilə Sovet Hərbi diplomatik nümayəndələri arasında münasibətlər ziddiyyətli idi. O dövrdə baş verən hadisələri araşdırmaya cəlb edən C.Həsənli yazır: «Güney Azərbaycandakı proseslərin getdikcə milli müstəviyə keçməsi sovetləri o qədər də təmin etmirdi... Hətta A.Smirnov ilk olaraq türk dilində çıxan və Güney Azərbaycanda əl-əl gəzən «Vətən yolunda» qəzetinin bağlanması haqqında SSRİ Xarici İşlər Komissarlığına müraciət də etmiş, lakin M.C.Bağırov da öz növbəsində «Vətən yolunda» qəzetinin bağlanmasına etirazını bildirmişdi» (23, s.64-65). Bundan əlavə 1941-ci ilin noyabrında sovetlərin qərbdə olduğu kimi, cənubda da öz sərhədlərini genişləndirmək» prosesinin başa çatması gözlənilirdi. Lakin sovet-alman cəbhəsində vəziyyətin gərgin xarakter alması SSRİ-ni öz planlarından yayındırırdı. 1942-ci il yanvar ayının 29-da İranın ərazi bütövlüyü haqqında üçtərəfli bəyannamənin imzalanması Azərbaycan məsələsini xeyli çətinləşdirdi. Sovetlər Birliyi bir də bu məsələyə böyük müharibədə əsaslı döyüş başa çatdıqdan sonra qayıtdı (24, 4). 1944-cü ildə Güney Azərbaycana yenidən işçi qrupu göndərilmişdi. Bununla da 2 ildən sonra 1944-cü ilin aprelindən Təbrizdə «Vətən yolunda» qəzetinin nəşri bərpa edilmişdi. Qəzetin II fəaliyyət dövründə redaktoru H.Şahgəldiyev idi. Qəzet tək Təbrizdə deyil, bütün Güney Azərbaycanın şəhərləri, hətta Tehranda belə yayılıb, böyük maraqla oxunurdu. Qəzetin işi ilə bağlı Cəfər Xəndan və Qulam Məmmədli digər şəhərlərə ezam olunurdular. Ənvər Məmmədxanlı xatirələrində yazırdı: «Təbriz ziyalılarınınn redaksiyamız ətrafında toplaşması qarşılıqlı olaraq, hər iki tərəfə çox xeyir verdi. Biz Cənubi Azərbaycanı onların vasitəsilə daha dərindən öyrəndik. Onlar da «Vətən yolunda» qəzetinin Azərbaycanda yerinə yetirdiyi bir çox xidmətləri sırasında müasir Azərbaycan dilinin inkişafı səviyyəsini mənimsəyir, dilin yad tərkibdən təmizlənməsi proseslərinin nə qədər uğurlu və vacib olduğunu 106 görürdülər. «Vətən yolunda» qəzeti yerli ədəbi qüvvələrin yetişməsində böyük rol oynadı. Qəzet tez-tez öz səhifələrini gənc şairlərin ixtiyarına verirdi (78, 11 may 1990). Beləliklə, «Vətən yolunda» qəzeti Güney Azərbaycanda ana dilində ədəbiyyatın inkişafı üçün geniş imkanlar yaradırdı. Qəzetdəki ədəbi-bədii əsərlər əsasən Güney Azərbaycandakı ictimai-siyasi proseslər, ölkədə yaranan demokratik əhval-ruhiyyə, yeni qurulmuş Milli Hökumət ətrafında birləşirdi. Qəzetdə çap olunan mövzulara gəldikdə isə onlar iki istiqamətdə idi. I. sovet sosialist ideologiyasının təbliği, II. yerli əhalinin maarifləndirilməsi. Birinci sıraya daxil olan yazılarda sovet döyüşçülərinin cəbhədəki qəhrəmanlıqları, antifaşist təbliğatı, sovet cəmiyyətinin və sovet həyat tərzinin gözəl boyalarla təsviri, sosializmin kapitalizmdən üstün olduğunu «ciddi cəhdlə» göstərməklə sovet cəmiyyətinin gələcəkdəki xoşbəxt proqnozu verilirdi. «Böyük Vətən müharibəsi cəbhələrində», «Böyük Vətən müharibəsi qəhrəmanları», «Xarici ölkələrdə», «Beynəlxalq mövzuda», «Sovet İttifaqında» və s. rübrikalar altında gedən bu yazılar o illərdə sovet mətbuatında dərc edilən materialların bir növ eyni idi. Ona görə də bu sıraya daxil olan materialların təhlilinə toxunmayıb ondan yan keçəcəyik. İkinci sıraya isə Azərbaycan mədəniyyətini, Azərbaycan klassik və çağdaş dövründəki ədəbi simaları, dil və ədəbiyyat tarixi, dünya ədəbiyyatı nümunələrini, məktəb və maarif sahələrini özündə əks etdirən yazılar daxil idi. Bundan başqa Cənubi Azərbaycandakı ictimai-siyasi proseslər, ölkədə yaranan demokratik əhval-ruhiyyə, xalqın milli azadlıq hərəkatının əhalinin bütün təbəqələrini əhatə etməsi və yüksələn xətt üzrə inkişaf edərək Milli Hökumətin qurulması ilə nəticələnməsi həm şimal, həm də cənublu müəlliflərin bəhrələndiyi əsas mənbələrdən idi (2, 115). Tədqiqatçı G.Ağayeva haqlı olaraq yazır ki, qəzetdə çap olunmuş bədii əsərlərə diqqət yetirdikdə təkcə cənub şairlərinin deyil, şimaldan getmiş müəlliflərin də yaradıcılığında maraqlı bir mərhələnin yarandığının şahidi oluruq. Belə ki, bir tərəfdən 1937-ci ilin repressiya tufanından, digər tərəfdən 107 isə partiya, Lenin, Oktyabr inqilabına mədhiyyə xarakterli əsərlər yazmaqdan yorulmuş şair və yazısılar yeni bir mühitə düşmüşdülər. Deməli, Cənubi Azərbaycandakı siyasi proseslər, gündən-günə genişlənən demokratik əhval- ruhiyyə onlar üçün də ürəkdən olan bir mövzu idi. Odur ki, «Vətən yolunda» qəzetində çap olunan əsərlərin müəyyən bir hissəsi məzmun cəhətdən cənublu qələm sahibləri ilə yanaşı Sovet Azərbaycanından getmiş şair və yazıçıların yaradıcılığında da bir yenilik idi (2, 116). Qəzet özünə geniş oxucu auditoriyası toplaya bilmişdi. O illərdə «Vətən yolunda» qəzetinin həm də fəal əməkdaşı olan Qılman İlkin yazırdı ki, «yerli azərbaycanlılar bu qəzeti özlərinin doğma mətbuatı bilib oxuyur, ondan öyrənir və onda iştirak edirdilər». Getdikcə yerli ziyalılardan çoxları redaksiyamıza ayaq açdılar. Qəzetlə bağlı Ən xoş arzu və minnətdarlıqlarını bizə bildirirdilər. Yerli ziyalılardan ilk tanış olduğumuz adam şair Biriya oldu. Onun qəzetimizin növbəti sayında çap olunmuş Hitler barədə satirik şeiri Təbrizdə böyük gurultu ilə qarşılandı. Ondaki satirik təbi hamımızı heyran qoymuşdu. Çox keçmədi ki, o bizim dayimi müəllifimizə çevrildi. Ondan sonra şəhərin bir çox yaşlı və cavan şairləri də qəzetin ətrafına toplaşmağa başladı. Bunlardan Əli Fitrət, Mehdi Çavuşi, Mehdi Etimad, Səfvəd Yəhya Şeyda, Ərdəbildən Balaş Azəroğlu, Əli Tudə, daha sonralar şairə qızlardan Mədinə Gülgün, Hökumə Bülluri də bizim qəzetin səhifələrində öz şeirləri ilə çıxış etməyə başladılar (89, 1999, №1, 41). «Vətən yolunda» qəzetinin Güney Azərbaycan ədəbiyyatında, publisisti- kasında yeni qələm ordusunun meydana sıxmasında böyük rolu danılmazdır. «Vətən yolunda» qəzetinin nəzdində «Şairlər məclisi» təşkil olunmuşdu. «Bütün Cənubi Azərbaycan və İranda şöhrət tapan «Vətən yolunda» az zaman içərisində Cənubi Azərbaycan şairlərinin ədəbi mərkəzinə çevrildi. Bura gələn və elmi, ədəbi məsləhətlər alan şairləri bir ədəbi təşkilat altına almaq zərurəti doğurdu. Məclis təşkil olunmamış cümədən-cüməyə redaksiyaya toplaşan şairlər ədəbi mübahisələr aparır, tərcümələr edir, öz şeirlərini oxuyurdular. Bunları təşkilat altına almaq və müəyyən plan üzrə iş aparmaq üçün qəzetin 108 redaktorluğu «Şairlər məclisi»ni təşkil etməyi qərara aldı» (46, 164). Tarixi və ədəbi ənənələrə söykənən bu ədəbi təşkilat Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin görkəmli simalarını tanıtdırmaq və müasir şairlərin yaradıcılığını inkişaf etdirmək məqsədilə təşkil olunmuşdu. Ədəbi məclis bədii söz sənətinin hörmət və qiymətini özünə qaytarmaqla bərabər, həm də gələcək fəaliyyəti üçün ətraflı düşünülmüş planlar tərtib edib həyata keçirməyə başladı. Məclis «Şairlər məclisi» adı altında aydıq ədəbi məcmuə də hazırlayırdı. Məcmuənin 1, 2, 3 və 4-cü saylarında yalnız məclis üzvləri deyil, Cənubi Azərbaycan, həmçinin İranda yaşayan və ana dilində yazan başqa şairlər də iştirak edirdilər. Məcmuənin 3 və 4-cü sayları 1945-ci ilin noyabr ayında bir kitab şəklində çap olundu, 424 səhifədən ibarət olan bu kitabda 80-dən çox şairin 300-dən artıq şeir və poeması toplanmışdı. «Şairlər məclisi» üzvlərinin və onları əsərlərinin geniş xalq kütlələrinə tanıtmaq işində «Vətən yolunda» qəzetinin böyük rolu olmuşdur. Qəzetin səhifələrində Ə.Fitrət, M.Etimad (Milli hökumətinin dövlət himninin sözlərini yazmışdı), Çavuşi, B.Azəroğlu, İ.Zakir, M.Gülgün və digər məclis üzvlərinin yazdıqları əsərlərdən əlavə yaradıcılıqları haqqında da məqalələr verilirdi. Getdikcə sıralarına daha çox üzv cəlb edilən «Şairlər məclisi»nin təsiri altında başqa şəhərlərdə də ədəbi hərəkat canlanmağa başlamışdı. Klassik və çağdaş Azərbaycan şeir ənənələrini dərindən öyrənən məclis üzvlərinin yaradıcılığında böyük yeniliklər nəzərə çarpırdı. Təbrizdə və Zəncanda «Şairlər məclisi», Ərdəbildə, Urmiyada «Yazıçılar məclisi», Əhər, Mərənd, Sarab, Marağa şəhərlərində bunların şöbələri təşkil olunurdu. Bu məclislərdə ədəbi irsin öyrənilməsi yeni inkişaf mərhələsində ədəbiyyatın müxtəlif problemləri müzakirə edilir, yeni əsərlər oxunurdu. Ənvər Məmmədxanlı «Vətən yolunda» qəzetinin hər iki taylı ziyalıların təsirini qiymətləndirərək yazırdı: «Təbriz ziyalılarının redaksiyamız ətrafında toplanması qarşılıqlı olaraq hər iki tərəfə çox xeyir verdi. Biz Cənubi Azərbaycanı onların vasitəsilə daha dərindən öyrəndik. Onlardan «Vətən 109 yolunda» qəzetinin Azərbaycanda yerinə yetirdiyi bir çox xidmətləri sırasında müasir Azərbaycan dilinin inkişafı səviyyəsini mənimsəyir, dilin yad tərkibdən təmizlənməsi proseslərinin nə qədər uğurlu və vacib olduğunu görürdülər (78, 11 may 1990). «Vətən yolunda» qəzetində dərc olunan materiallar da ikiyə parçalanmış xalqın mənəviyyatı, mədəniyyəti, tarixi, ədəbiyyat küll halında verilirdi. Qətiyyətlə deyə bilərik ki, 1941-1946-cı illərdə Güney Azərbaycanda milli ruhun oyanması, milli özünüdərkin bədii inikası «Vətən yolunda» qəzeti ilə bağlı olmuşdur. 1905-1911-ci illərdə Məşrutə hərəkatı, 1917-1920-ci illərdə Şeyx Məhəmməd Xiyabani üsyanı zamanı nəşr olunan mətbuat və ədəbiyyatda ədəbi- bədii publisistik yazılar az deyildi. Lakin çap olunan nəzm və nəsr nümunələrində vətənpərvərlik və milli təəssübkeşlik hissləri 40-cı illərdəki kimi qabarıq və güclü deyildi. O illərdə «Vətən yolunda» qəzetinin səhifələrində ikiyə bölünmüş xalqın faciəsini, dərdini, hiss və duyğularını əks etdirən «parçalanmış vətən həsrəti», « ayrılıq» mövzusu yaranırdı. Uzun illər (xüsusilə 1920-ci illərdən sonra) hər iki tayda- sovetlər birliyində bolşevik, İranda şah rejimi tərəfindən «ikiyə bölünmüş Azərbaycan məsələsi» mövzusu yasaq olunmuşdu. Qəzetin səhifələrində ilk illərdə Süleyman Rüstəmin çap olunmuş «Təbrizim», «Qalacaq», «Yandı», «Araz qırağında», «Qardaşımın dərdi», «Dilimə dəymə», «Vətənim» şerləri, Hilal Nasirinin «Köşki balaban» şerləri ikiyə parçalanmış millətin faciəsini yada salıb, uzun illər bir-birindən ayrı düşən qardaşların həsrəti, hicran, ayrılıq dolu hisslərindən ürək ağrısı ilə danışırdı. Elə o illərdə hər iki taylı Azərbaycanlılar arasında bu günümüzə qədər gəlib davam edən bir ədəbi hərəkatın əsası qoyulurdu, həsrət və ayrılıq. Bizim firkimizcə bu hərəkata təkan verən və həmişə onun ön sırasında olub digər ziyalıların da bu mövzuda yazmağa ruhlandıran şair Süleyman Rüstəm idi... «Vətən yolunda» qəzetinin redaksiyasına gələn bəzi məktubların müəllifləri qəzetdə şerləri çıxan Süleyman Hikmətin kim olduğunu bilmək 110 istəyirdi. Yazırdılar ki, bizim dərdimizi, arzularımızı özümüz qədər bilən bu adam kimdir? Bizi onunla görüşdürün. Söhbət şair Süleyman Rüstəmdən gedirdi. O, çox sonralar qələmə aldığı «Arazın o tayında» başlıqlı xatirələrində yazırdı: «Bir ay müddətində yaşadığım bir neçə şeri mətbuata verməkdən çəkindim. Təbrizdəki şairlərlə tanış olmadan, onların satirik qüdrətlərini bilmədən, bunu etməkdən çəkindim.. Təbrizdə şairlər vardı. Mən M.M.Etimad, Ə.Fitrət və Hilal Nasiri ilə tanış oldum. Bu şair dostlarımla görüşdən sonra Süleyman Hikmət imzasıyla şerlər dərc etməyə başladım. İlk şerim «Vətən yandı» idi (49, 276). Adı çəkilən şer «Vətən yolunda» qəzetinin dekabrın 19-da çıxan (№33, 1941) sayında çap olunmuşdur. həmin sayda onun digər bir «Qalacaq» adlı şeri də dərc olunmuşdu. Dekabrın 21-də onun qəzetdə növbəti «Dərdli qadın» əsəri işıq üzü görmüşdü. «Vətən yolunda», «Azərbaycan» qəzetlərinin oxucuları S.rüstəmin şeirlərini həm maraqla izləyib oxumaqla yanaşı, həm də fikirlərini, təəssüratlarını bölüşürdülər. S.Rüstəm yazırdı ki, Təbriz qəzetlərində çap etdirdiyim şeirlər haqda Tehranda təhsil alan azəri tələbələri məktublar göndərirdilər. «Vətən yolunda» qəzetimizə təzə şeirlərim haqda fikirlərini yazırdılar (49, 31). Təbrizdə Azərbaycanlıların məktəblərdə öz ana dilində deyil, fars dilində təhsil alması, üstəlik də məktəb daxilində öz doğma ana dilində danışmağa cürət edən cocuqların məktəbdən xaric olunması onu çox kədərləndiribmiş. Bundan mütəəssir olan şair «Bir məktəbin qapısında şeri»ni yazır: Öyrəndim ki, körpənin günahı yalnız budur, O, Təbriz məktəbində, vətənində elində, Yoldaşıyla danışıb doğma anan dilində Təbrizdə cəmi bir il yaşayan şairin sonrakı illərdə orada gördükləri və keçirdiyi ağrılı-şirinli hissləri, duyğuları uzun illər unuda bilməmişdi. Görün nə qəribə bir qismətim var, 111 O taylı, bu taylı Süleymanam mən. deyən şair yaradıcılığında «Cənub həsrəti» geniş bir silsilə təşkil etmişdi. Hələ 1945-ci ildə qələmə aldığı «Birdir» adlı şerində Azərbaycan Milli Hökumətin qurulmasından qürur duyaraq Süleyman, gəl haray sal, qoy bütün aləm eşitsin, Əziz doğma vətən birdir, o sahildə, bu sahildə fikrini söyləyən şair uzun illər gizlədilən bir sirri-bölünmüş vahid Vətən Azərbaycan həqiqətini bütün dünyaya çatdırmaq istəyirdi. S.Rüstəm yazırdı ki, «Vətən yolunda» qəzetinə mənim adıma tək-tük qəribə imzasız məktublar gəlirdi. Bir məktub müəllifi yazırdı ki, azəri dilində şeİr yazmaq olmaz Şeir yalnız fars dilində yaranar (49, 314).Sonra S.Rüstəm qeyd edir ki, görünür bu nadan dünya mədəniyyətindən, ədəbiyyatından xəbərsizdi. Cahildi...Təhqiramiz məktuba şair «Dəymə» şeri ilə cavab verir. Mən sənin dilinə dəymirəm, sən də Gəl mənim bu ana dilimə dəymə, Sənin də bağın var, gülün var, çəkin Bağımda əkdiyin gülümə dəymə! Bu şer bütün Güney Azərbaycan gənclərinin, məktəblilərinin dilində əzbər olmuşdu. Milli Hökumət süquta yetirilən günlərdə şahidlərin dediyinə görə «Dilimə dəymə» şerini oxuyan gənclərə əzab verə-verə öldürürdülər. 1941-ci ildən etibarən sonralar hər iki tayda ikiyə bölünmüş xalqın ayrılıq həsrətini: «araz, ayrılıq, həsrət» motivlərinin ədəbiyyata gətirilməsinin bünövrəsi ilk dəfə «Vətən yolunda» qəzetinin səhifəlrində qoyulmuşdur. Bu ədəbi proses Süleyman Rüstəmin qəzetin səhifələrində çap olunmuş «Təbrizim», «Arazın dərdi», «Qardaşımın dərdi», «Araz qırığında», «Yandı», «Vətənim» şeirləri ilə başlamışdır. Bunun davamı olaraq Rəsul Rzanın «Vətən nəğməsi», Məmmd Rahimin «Vətən həsrəti», paralel olaraq güneyli şairlərdən Mirmehdi Etimadın «Yaşamaz»,Əli Fitrətin «Azərbaycan», M.B.Niknamın «Şanlı vətənə», Hilal Nasirinin «Köşkü-balaban» şeirlərində ikiyə bölünmüş 112 millətin faciəsindən danışılırdı. |