Mazkur o‘quv adabiyoti O‘zbekistonning mustaqillik davrida sodir bo‘lgan

5-MAVZU. O‘ZBEKISTONDА DEMOKRАTIK, FUQАROLIK JАMIYATI 
АSOSLАRINING SHАKLLАNIShI, АMАLGА OSHIRILGАN SIYOSIY 
ISLOHOTLАR. 
REJА 
1. Fuqarolik jamiyati – taraqqiyotning yuqori bosqichi. 
2. 
O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatinining konseptual asoslarining 
shakllanishi. 
3. 
O‘zbekistonda ko‘ppartiyaviylik tizimining shakllanishi va uning 
ahamiyati. Siyosiy partiyalar faoliyatidagi xususiyatlar.
4. 
O‘zbekistonda parlament tizimi va undagi islohotlar. 
5. 
O‘zbekistonda nodavlat-notijorat tashkilotlar va ularning siyosiy, 
ijtimoiy hamda iqtisodiy jarayonlardagi ishtiroki. Ijtimoiy sherikchilik.
6. 
O‘zini o‘zi boshqaruv organlarining faoliyati va ularning jamiyatni 
demokratlashtirishdagi o‘rni.
7. 
O‘zbekistonda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va 
fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. Inson haq-huquqlarini taʼminlash 
va himoya qilish. 
1. Fuqarolik jamiyati – taraqqiyotning yuqori bosqichi. 
Mustaqillikka erishganimizdan keyin bozor iqtisodiyotiga asoslangan 
mustaqil demokratik davlat barpo etish, inson manfaatlari, huquq va erkinliklari, 
qonun ustuvorligi hamda mamlakatimizning barcha fuqarolari uchun qonun oldida 
tenglik taʼminlanadigan fuqarolik jamiyatini shakllantirish strategik maqsad 
sifatida belgilangan. 
O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.А.Karimov “Bizning bosh 
strategik maqsadimiz qatʼiy va o‘zgarmas bo‘lib, bozor iqtisodiyotiga asoslangan 
erkin demokratik davlat barpo etish, fuqarolik jamiyatining mustahkam 
poydevorini shakllantirishdan iborat” deb taʼkidlagan edi.
Fuqarolik jamiyati tushunchasi – kishilik jamiyatining asrlar mobaynida 
shakllangan tafakkur mahsuli bo‘lib inson huquqlari va erkinliklarining holati bilan 
belgilanadi. Fuqarolik jamiyatining poydevorini yaratish va uni amalda 
shakllantirish uchun, avvalo, u haqdagi g‘oyalar genezisini, asoslarini bilish lozim. 
Fuqarolik jamiyati maʼlum asoslar, xususan, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, 
maʼnaviy asoslar bilan shakllanishi mumkin. Bular quyidagilardan iborat:
iqtisodiy asos – shaxs va jamiyat manfaatlarining umumiyligiga asoslangan 
mulk shakllarining xilma-xilligi, iqtisodiy plyuralizm, ko‘p ukladlilik, erkin bozor 
munosabatlari. Qaysiki jamiyatda uning har bir aʼzosi, qandaydir mulkka ega 
bo‘lishi, o‘z xohishi bilan tasarruf etish, sarflash huquqiga ega bo‘lishi, xususiy 
mulk daxlsizligi, davlat tomonidan kafolatlangan tadbirkorlik, mehnat va isteʼmol 
faoliyati erkinligining taʼminlanganligi; 
ijtimoiy-siyosiy asos – mustaqil davlatlarning tashkil topishi, iqtisodiy va 
siyosiy hokimiyatning ajratilishi. Insonlarning o‘z maqsadlarini himoya qilish 
maqsadida maʼlum tashkilotlarga birlashishi, hokimiyatlar turli-tuman markazlar, 

---

69 
tashkilotlar, siyosiy institutlar qo‘lida jamlangan bo‘lsa, ular bir-birini cheklaydi va 
muvozanatga solib turadi. Siyosiy plyuralizm, davlat hokimiyati funksiyalarining 
sekin-asta fuqarolik jamiyati institutlariga berib borilishi. “Kuchli davlatdan – 
kuchli jamiyat sari” tamoyilining namoyon bo‘lishi;
huquqiy asosi – inson uchun ahamiyatli bo‘lgan ozodlik, tenglik, adolat 
qadriyatlarining qaror topishi, yuridik tenglikning taʼminlanishi va ularga huquq 
hamda erkinliklar berish orqali qonun yo‘li bilan tan olinishi; 
maʼnaviy asos – insonlar o‘z qadr-qimmatiga, jamiyatning asosiy 
qadriyatlari himoyasida tura oladigan, zaruriyat tug‘ilganda ular uchun kurasha 
oladigan bo‘lishlari, vijdon erkinligi, axloqiy normalarga rioya qilish, yagona 
mafkura, dunyoqarashning yakka hokimligining mavjud emasligi, ijtimoiy 
jarayonlarni demokratlashtirishda bevosita va bilvosita ishtirok etishadi. 
O‘zbekistonda yangi jamiyatni rivojlantirish islohotlari jarayonida jahondagi 
turli mamlakatlarda fuqarolik jamiyati asoslarining yaratilishi turli darajada va 
davrlarda amalga oshirilganligining nazariy va amaliy jihatlarini, tajribalarini 
o‘rganish muhim ahamiyatga egadir. Chunki fuqarolik jamiyatining bu progressiv 
jihatlari (tamoyillari va belgilari) sinalgan tajriba sifatida o‘tish davrini o‘z 
boshidan kechirayotgan mamlakatlarda fuqarolik jamiyati qurishda eʼtiborga 
olishga imkon beradi.
Аslini olganda “fuqarolik jamiyati” atamasi turli xorijiy adabiyotlarda 
alohida mazmun kasb etgan tushuncha bo‘lib, u hozirgi davr talqinida jamiyatning 
muayyan shakli (holati va xususiyati)ni, uning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va 
huquqiy tabiatini, rivojlanish darajasini ifodalaydi. Fuqarolik jamiyatini 
shakllantirish masalalari doimo davlatni takomillashtirish, huquq va qonunning 
rolini yuksaltirish muammolarini hal etish bilan chambarchas tarzda o‘zaro 
bog‘liqdir.
Maʼlumki, yetuk fuqarolik jamiyatisiz huquqiy demokratik davlat qurish 
mumkin emas, chunki ongli erkin fuqarolargina kishilik jamiyatining eng oqilona 
shakllarini yaratishga qodirdirlar. Shunday qilib, fuqarolik jamiyati erkin individ 
va markazlashgan davlat xohish-irodasi o‘rtasida bog‘lovchi bo‘g‘in hisoblansa, 
davlatning vazifasi parchalanish, tartibsizlik, tanglik, tanazzulga qarshi ish ko‘rish, 
erkin shaxsning huquq va erkinliklarini ro‘yobga chiqarish uchun shart-sharoitlar 
yaratishdan iborat.
Bu haqda so‘z borar ekan, aytish mumkinki, mustaqillikning dastlabki 
kunlaridan boshlab O‘zbekiston demokratiyani o‘z taraqqiyotining bosh yo‘li 
sifatida tanladi. Demakki, fuqarolik jamiyati va demokratik huquqiy davlatni 
qurish davlat va jamiyat oldida muhim vazifa bo‘lgan.
Fuqarolik jamiyati tushunchasini quyidagi jihatlarda ham ko‘rishimiz 
mumkin. Yaʼni u: 
– davlat hokimiyati tizimining ijtimoiy negizi; 
– jamiyat aʼzolari ijtimoiy faolligini shakllantirish, taʼminlash makoni; 
– jamiyatni demokratlashtirishning ijtimoiy zamini; 
– davlat hokimiyati idoralari tizimi vakolatlari taʼsiri doirasini oqilona 
chegaralash va uning ustidan jamoatchilik nazoratini yo‘lga qo‘yish vositasi; 

---

70 
– kishilar o‘rtasidagi iqtisodiy, ijtimoiy, maʼnaviy munosabatlarning 
siyosiylashmagan tomonlari; 
– siyosiy tizim, davlat hokimiyati shakllanishining dastlabki negizi kabilarni 
ham tushunish mumkin. 
Huquqiy davlat – bu shunday bir davlat hokimiyatidirki, u huquq 
normalariga binoan va ularning doirasida ish ko‘radi, bu normalarni buzish, bekor 
qilish yoki cheklashga jurʼat etmaydi, fuqarolar va ularning birlashmalarining 
uzviy tabiiy-tarixiy huquqlarini eʼtirof etadi.
Fuqarolik jamiyatining yuzaga kelishi inson huquqlari va fuqaro 
huquqlarining farqlanishini belgilab berdi. 
Inson huquqlarini fuqarolik jamiyati, fuqaro huquqlarini – davlat 
taʼminlaydi. Ikkala holatda ham shaxs huquqlari to‘g‘risida so‘z yuritiladi, biroq 
birinchi holatda ayrim inson sifatidagi shaxsning yashash, erkinlik huquqlari 
nazarda tutilsa, ikkinchi holatda – uning siyosiy huquqlari nazarda tutiladi.
Inson huquqlari va fuqaro huquqlari o‘rtasidagi farq muayyan asoslarga ega 
bo‘lib, ular quyidagilardan iborat: 
1) inson huquqlari davlat tomonidan eʼtirof etilgani va qonun yo‘li bilan 
mustahkamlanganidan, ularning egasi – inson u yoki bu davlatga mansubligidan 
qatʼi nazar mavjud bo‘lishi mumkin. Fuqaro huquqlari esa mazkur shaxs qarashli 
bo‘lgan davlat tomonidan himoya qilinadi; 
2) dunyoda hali anchagina odamlar umuman fuqarolik maqomiga ega emas 
(fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar, apatridlar). Binobarin, ular rasmiy darajada fuqaro 
huquqlariga emas, balki inson huquqlariga egadirlar. Fuqarolik jamiyatining 
vazifasi ijtimoiy hayotning rivojlanishini taʼminlashdan iborat. Shu sababli, uning 
asosiy tarkibiy qismlarining vazifalari qatoriga bu jarayon normal kechishi uchun 
shart-sharoit yaratib beruvchi institutlar faoliyati tashkil etadi.
Fuqarolik jamiyatining asosiy qadriyatlarini oila, mulk, shaxs, erkinlik, 
huquq, maʼnaviyat, tartib, davlatchilik tashkil etadi. Bunda hammani va majburiy 
tartibda mulkdorlarga aylantirish nazarda tutilmaydi – ularning ko‘pchiligi buni 
xohlamaydi, biroq bunday imkoniyat har kim uchun saqlanishi lozim. Mulk har 
doim shaxs va butun jamiyat erkinligining bosh omili sifatida amal qiladi. Mulkka 
nisbatan hurmat mavjud bo‘lmagan joyda shaxsga nisbatan hurmat ham mavjud 
bo‘lmaydi.
Fuqarolik jamiyati tuzilmalari “yuqoridan” turib emas, balki “quyidan”, 
fuqarolarning tashabbusi bilan, ixtiyoriy asosda, tabiiyki, muassislarning 
manfaatlari, qiziqishlari va moyilliklariga muvofiq tuziladi. Ularning erkinligi 
davlat tuzilmalariga qaram emaslikda, ichki qoidalar bilan nazarda tutilgan 
vazifalarni hal qilishga qaratilgan o‘zini o‘zi boshqarish faoliyatida namoyon 
bo‘ladi.
Fuqarolik jamiyatining asosiy belgilari mavjud bo‘lib ular quyidagilardir: 
– erkin individlar uyushmasi; 
– o‘zaro hamkorlikka asoslangan ijtimoiy tuzilma; 
– murakkab tuzilishga ega bo‘lgan plyuralistik tizim; 
– o‘zini o‘zi rivojlantiradigan va o‘zini o‘zi boshqaradigan tizim. 

---

71 
Fuqarolik jamiyatining eng muhim omillari: 
1) 
iqtisodiy 
erkinlik, 
mulk 
shakllarining 
rang-barangligi, 
bozor 
munosabatlari; 
2) inson va fuqaroning tabiiy huquqlarini so‘zsiz eʼtirof etish va himoya 
qilish; 
3) hokimiyatning qonuniyligi va demokratik xususiyati; 
4) qonun va odil sud oldida hammaning tengligi, har bir shaxsning yuridik 
jihatdan ishonchli himoyalanganligi; 
5) hokimiyatning uchga bo‘linishi va hokimiyatlarning o‘zaro aloqasi 
prinsipiga asoslangan huquqiy davlat; 
6) siyosiy va mafkuraviy plyuralizm, konstruktiv muxolifatning mavjudligi; 
7) so‘z va matbuot erkinligi, ommaviy axborot vositalarining mustaqilligi; 
8) fuqarolarning shaxsiy hayotiga davlatning aralashmasligi, ularning o‘zaro 
majburiyatlari va burchlari; 
9) sinfiy va milliy totuvlik, ijtimoiy sherikchilik; 
10) odamlarning munosib turmush darajasini taʼminlovchi samarali ijtimoiy 
siyosat kabilardir. 
Shunday ekan fuqarolik jamiyatini shakllantirish va rivojlantirish orqali 
ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniyat yo‘nalishlaridagi masalalarni hal etish 
mumkin bo‘ladi. Unda ko‘pchilikning ishtirokini taʼminlash imkoniyati yaratiladi.